مفهوم فقر و انواع آن از دیدگاه اقتصاد

مفهوم فقر و انواع آن از دیدگاه اقتصاد

مفهوم فقر و انواع آن از دیدگاه اقتصاد

 فقر

بررسی مفهوم فقر و انواع آن از دیدگاه اقتصاد اسلامی و سایر مکاتب اقتصادی..

مقدمه.

2-1- تعریف_فقر.

2-1-1- تعریف لغوی..

2-1-2- تعریف اصطلاحی..

2-1-2-1- مفهوم فقر در مکاتب اقتصادی..

جدول 2-1- درصد افراد زیر خط فقر در سال 2010.

2-1-2-2- مفهوم فقر در اسلام.

2-2- انواع_فقر.

2-2-1- انواع آن در مکاتب اقتصادی..

2-2-1-1- پمطلق و فقر نسبی..

2-2-1-2- پدائمی و فقر موقتی..

2-2-1-3- پموردی و فقر فراگیر.

2-2-1-4- پمادی و فقر معنوی (فرهنگی)

2-2-2- انواع فقر در اسلام.

2-2-2-1- پذاتی..

2-2-2-2- پواقعی و حقیقی..

2-2-2-3- پدینی..

2-2-2-4- پفرهنگی..

2-2-2-5- پروحی و ذهنی..

2-2-2-6- پانتخابی..

2-2-2-7- پاقتصادی..

2-3- جایگاه فقر در اسلام.

2-3-1- مذمت فقر اقتصادی در روایات..

2-3-2- مدح فقر اقتصادی در روایات..

2-3-3- حل تعارض بین روایات مدح و ذم فقر.

جمع‌بندی..

منابع

(فایل بروز شده در تاریخ 1403/2/8)

 فقر

بررسی مفهوم فقر و انواع آن از دیدگاه اقتصاد اسلامی و سایر مکاتب اقتصادی

تعریف فقر

فقر از لحاظ لغوی و اصطلاحی تعاریف گوناگونی دارد که به توضیح آنهاهاهاها‌ها می‌پردازیم:

تعریف لغوی فقر

«فقر» در کتب معجم و لغت به معانی زیر به کار رفته است:

الف : شکسته شدن مهره‌های پشت بدن. برخی اهل لغت بر این عقیده‌اند که: فقر در لغت به معنای حفر کردن و سوراخ کردن است، همان‌طور که گفته می‌شود، زمین را برای کاشت نهال حفر کردم یا مهره را سوراخ کردم (محب الدین، 1414 ق، ج 7، ص 357) یا این‌که گفته می‌شود: کلمه «فقر» به معنای شکافی است که در عضو و غیر آن بوده باشد؛ و «فقیر» یعنی کسی که مهره پشتش شکسته است. و انسان فقیر را از این حیث «فقیر» گویند که گویا مهره پشتش به خاطر ذلت و خواری از ناحیه‌ی «فــقر» شکسته است. (ابن فارس، 1404 ق، ج 4، ص 443؛ مصطفوی، 1402 ق، ج 9، ص 118)

ب :نیاز و حاجت. اکثر اهل لغت فـــقر را به معنی نیاز و حاجت آورده‌اند.) سعدی، 1408 ق، ص 289؛ فراهیدی، 1410 ق، ج 5، ص 150؛ محمود عبدالرحمان، بی‌تا، ج 3، ص 48؛ صاحب بن عباد، 1414 ق، ج 5، ص 400؛ طریحی، 1416 ق، ج 3، ص 441)

ج :نداشتن به اندازه کفایت. همچنین برخی بر این نظرند که: «فقیر» در برابر غنی است و غنی به کسی گفته می‌شود که به اندازه کفایت و رفع حاجت خود و خانواده، در اختیار داشته باشد؛ لذا فقیر کسی است که دارائی‌اش به این اندازه نیست. (ابن منظور، 1414 ق، ج 5، ص 60؛ محب الدین، 1414 ق، ج 7، ص 354)

در کتاب «مفردات الفاظ قرآن»، راغب اصفهانی فــقر را به چهار صورت معنا کرده است: نیازمندی‌های مادی و زیستی موجودات زنده، عدم برخورداری از وسایل و امکانات اولیه و اساسی زندگی، آزمندی و بسنده نکردن به امکانات موجود و بالاخره به معنی احساس همیشگی نیاز به خدا آورده و بدیهی است که از چهار مورد یاد شده، نخستین آن‌ها ضروری و فطری است، دومی امری منطبق با واقعیت است، سومی صفتی است ناپسند و نکوهیده و چهارمی صفتی است پسندیده و ضروری برای هر فرد موحد و مؤمن. (راغب اصفهانی، 1412 ق، ص 641)

در فرهنگ لاروس فرانسه ذیل واژه فقیر^[1]، فقیر را به مفهوم فردی که منابع، اموال و پول کمی در اختیار دارد و یا تولید ناکافی داشته باشد، تعریف کرده است و فــقر را وضعیت فردی که فقیر است، ذکر کرده است. و در بسیاری از فرهنگ‌ها نیز فقر به معنای عدم تکافوی ضروریات زندگی تعریف شده است. (شیخاوندی، 1379، ص 198)

سال‌هاست که محافل اقتصادی به تعیین استانداردی برای فقر که قابل قبول همه‌ی افراد باشد، دست نیافته‌اند و آن را مقوله کیفی قلمداد کرده‌اند و تعریف آن را از نقطه‌ای به نقطه‌ای دیگر متفاوت می‌دانند. زیرا، خصوصیات اجتماعی اقتصادی متفاوت در نقاط مختلف جهان طبعاً تعاریف متفاوتی را به همراه خواهد داشت. (تربیت مدرس، 1380)

با وجود این، نگاهی اجمالی به تعاریف افراد و گروه‌های گوناگون از این پدیده، خالی از لطف نیست و جنبه‌های گوناگونی که تاکنون در مورد مفهوم فــقر مورد بررسی قرار گرفته است را نشان می‌دهد.

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های اقتصاد کلیک کنید .

تعریف اصطلاحی فقر

  مفهوم فقر در مکاتب اقتصادی

فقر اقتصادی در جوامع انسانی، مترادف با ناتوانی در برآورده نمودن نیازهای اساسی زندگی است و مصداق آن وضعیت افراد و خانوارهایی است که از توان و امکان کافی برای تأمین حداقل نیازهای زندگی خود شامل غذا، پوشاک، سلامتی و مسکن برخوردار نباشند. محرومیت از دیگر ضروریات اولیه و متعارف زندگی نظیر آموزش، اشتغال، مشارکت اجتماعی و … نیز از مواردی به شمار می‌رود که نبود آن‌ها از عوامل ایجاد کننده فقر محسوب می‌شود (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، 1379).

در ارتباط با مفهوم فقر، در این جا عقاید برخی از مکاتب و اندیشمندان بررسی می‌شود:

سیستم سرمایه‌داری فقر را ناشی از کمبود منابع طبیعی و ناتوانی طبیعت از برآورده ساختن نیازهای بشر می‌داند. اقتصاددانان کلاسیک در برابر فقر واکنش‌های متفاوتی داشته‌اند. عده‌ای خواستار تقویت فقرا بوده‌اند همچون اسمیت[2]، که، می‌گوید:

جامعه‌ای که بخش اعظم آن را فقرا تشکیل می‌دهند هیچ گاه به شکوفایی و خوشبختی نخواهد رسید. (آربلاستر، 1988)

در مقابل مالتوس[3] و ریکاردو[4]، به شدت به تضعیف طبقه فقیر حکم کرده، هرگونه حمایت از این طبقه را مردود می‌دانند. مالتوس می‌گوید:

کسانی که از قبل دنیا را در اختیار دارند از حق استفاده از این مواهب برخوردارند و اگر به قدری گمراه باشند که بر تهیدستان گرسنه رحم آورند، به زودی جزای خطای خود را خواهند دید. (آربلاستر، 1988)

ریکاردو نیز، از ارسال کمک جهت احداث مدرسه‌ی کودکان در «وست مینستر بروگام» امتناع کرد؛ زیرا قرار بود به کودکان این مدرسه یک وعده غذا داده شود. به نظر او این کار افزایش جمعیت را تشویق می‌کرد. (آربلاستر، 1988)

[1]–  Pauvce

[2] –  Smith

[3] – Malthus

[4] – Ricardo

مفهوم فقر در اسلام

در نظام اقتصادی اسلام، برخلاف نظام سرمایه‌داری و مارکسیسم، فــقر از کمبود منابع طبیعی یا نهاد مالکیت خصوصی برنمی‌خیزد. و هرگاه نظام اسلامی محقّق گردد و از پیدایش عوامل فقر جلوگیری شود، این پدیده به طور کلی رخت برمی بندد؛ زیرا بر اساس نصوص دینی منابع اولیه مورد نیاز همه‌ی انسان‌ها در طبیعت وجود دارد؛ چنان‌که خداوند می‌فرماید:

﴿وَ آتاکُمْ مِنْ کُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها …﴾(نحل: 18)

«هر چه از او خواستید به شما عطا کرد و اگر نعمت خدا را شماره کنید نمی‌توانید آن را به شمارش آورید.»

انسان‌ها از نظر صفات روحی، جسمی و فکری تفاوت دارند. بنابراین مقاومت آن‌ها در برابر مشکلات، توان تصمیم‌گیری، شجاعت، هشیاری و نیروی ابتکار آن‌ها با یکدیگر فرق دارد؛ این اختلاف سبب می‌شود که حتّی اگر امکانات اولیه‌ی بهره برداری از طبیعت یکسان در اختیار همگان قرار گیرد، دست آورد تلاش آن‌ها متفاوت باشد. دین اسلام، که بر فطرت انسان استوار است، به رغم نفی هرگونه اختلاف درآمد ناشی از تبعیض و بی‌عدالتی، این تفاوت‌ها را پذیرفته است.

متأسفانه گروهی چون معلولان امکان بهره جستن از طبیعت ندارند یا ره آورد کوشش آن‌ها برای گذران زندگی‌شان در حد متوسط جامعه کافی نیست؛ و گروهی به سبب حوادث طبیعی چون سیل و زلزله دارایی یا سرپرست خانواده خود را از دست می‌دهند. بنابراین، به رغم همه‌ی تلاش‌های پیشگیرانه فقر در جامعه وجود دارد. اسلام برای مبارزه با این واقعیت تلخ مالیات‌هایی چون خمس و زکات در نظر گرفته و سیستم تأمین اجتماعی مقرر کرده است. برنامه‌های فــــقر ستیز و نیز نصوصی که در نکوهش فقر آمده، نشان می‌دهد که این پدیده در نظر اسلام مطلوب نیست.

امام صادق (ع) فرمودند: «نزدیک است فـــقر آدمی را به کفر بکشاند.» (مجلسی،1110 ق) پیامبر اکرم (ص) نیز در روایتی فـــقر و کفر را در یک سطح قرار داده، از هر دو به خداوند پناه برده است. (پاینده، 1363)

انواع فقر

برای آشنایی بیشتر با مفهوم فقر و ابعاد گوناگون آن، بعد از تعریف فقر به بررسی انواع فقر از دیدگاه مکاتب اقتصادی و اسلام می‌پردازیم.

 انواع فقر در مکاتب اقتصادی

در مکاتب اقتصادی، تقسیم‌بندی‌های مختلفی برای فقر ارائه شده که در هر تقسیم‌بندی، ملاک و معیاری خاص مبنای تقسیم‌بندی قرار گرفته است که در ادامه به توضیح آن‌ها می‌پردازیم:

2-2-1-1- انواع فقر – فقر مطلق و فقر نسبی

محققان در برخورد با مقوله فقر، معمولاً بین دو مفهوم فقر مطلق و فقر نسبی‌تفاوت قائل می‌شوند. فقر مطلق که فقر معیشتی یا فقر ابتدایی نیز نامیده می‌شود به محرومیت و ناتوانی افراد در دستیابی به حداقل نیازهای اساسی زندگی مانند تغذیه و پوشاک و سرپناه که برای زندگی سالم ضروری است، اشاره دارد. این مفهوم فقر، به عدم دسترسی به حداقل استاندارد تعیین شده نیازهای فیزیولوژیکی که برای بقای مادی انسان ضروری است، دلالت دارد. (برنامه و بودجه، 1380)

در تبیین این مفهوم فقر به وضعیتی اشاره شده است که در آن درآمد افراد پاسخ‌گوی نیازهای اساسی زندگی آن‌ها نیست. هرچند برخی فقر مطلق را فراتر از کمبود درآمد و شامل سوء تغذیه، کمبود بهداشت و نبود آموزش نیز می‌دانند. (آبرکرابی، 2002 م)……

2-2-1-2- انواع فقر – فقر دائمی و فقر موقتی

از نظر مدت زمان فقر، فقرا به فقرای موقتی و دائمی تقسیم بندی می‌شوند. برخی از گروه‌های فقیر از ابتدای زندگی فقیر متولد شده‌اند و در طول حیات خود با فقر زندگی کرده‌اند و هیچ‌گونه تحول و تحرک عمودی و یا افقی از نظر اجتماعی و اقتصادی در وضعیت آنان پدیدار نمی‌شود، به طوری که ممکن است آنان وارث فقر از نسل قبل و انتقال دهنده آن به نسل بعدی باشند.

2-2-1-3- انواع فقر – فقر موردی و فقر فراگیر

فقر موردی[1] یا فردی، فقری است که در برخی از جوامع گریبان‌گیر عده قلیلی از افراد می‌شود. در حالی که سایر افراد جامعه با آن بیگانه‌اند. ریشه این فقر را بایستی در خصوصیات درونی این قبیل خانواده‌ها و افراد جستجو کرد و می‌بایست بررسی شود که کدام‌یک از ویژگی‌های اخلاقی، موروثی، اعتقادی، نژادی، اجتماعی، محیطی و آموزشی موجب می‌شوند تا برخی افراد، از بهره‌مندی از رفاه و تأمین اجتماعی لازم ناتوان می‌گردند.

اما فقر فراگیر[2] فقری است که همه افراد یک جامعه به جز تعداد معدودی دچار آن می‌شوند و به این معنا است که توانمندی و ثروت عمومی جامعه به میزانی نیست که همه افراد جامعه بتوانند از یک سطح مطلوب و نسبتاً رضایت بخش رفاه استفاده کنند و در این مورد هم قطعاً و یقیناً فرهنگ عمومی جامعه یعنی مجموعه باورها و اعتقادات آن‌ها به گونه‌ای است که مانع تلاش و کوشش و بهره‌مندی آن از نعمات دنیوی می‌شود. (شیخاوندی، 1379)

[1]–  Case Poverty

[2]–  Mass Poverty

2-2-1-4- انواع فقر – فقر مادی و فقر معنوی (فرهنگی)

فقر مادی عبارت است از ناتوانی در تأمین معاش و کسب روزی برای گذران زندگی روزمره به دلایلی که در ادامه خواهد آمد. در حالی که فقر معنوی که مهم‌تر و اساسی‌تر از فقر مادی است. همان ناتوانی‌های فکری و روحی است که به عبارتی به عنوان فقر فرهنگی تلقی می‌شود (برنامه و بودجه، 1375) به بیان دیگر، فقر فرهنگی را می‌توان فقدان آگاهی‌های لازم دانست که تعصب‌ها، خودپسندی‌ها، لجاجت ورزی، انکار علم و پیشرفت‌های علمی، خودداری از دانش پژوهی و پایبندی به سنت‌ها و روش‌های نابخردانه نیاکان از آن ناشی می‌شود و شدیدترین نوع فقر به شمار می‌رود، و ریشه‌ای‌ترین عامل عقب‌ماندگی و مانع بسیاری از فرآیندهای توسعه و رشد است. مبارزه‌ی با فقر فرهنگی به زمان نیاز دارد و محنت و تلاش طاقت فرسایی را می‌طلبد. (دفتر تبلیغات خراسان، 1380)

2-2-2- انواع فقر در اسلام

فقر به معنای ناداری و نیازمندی در ابعاد و زمینه‌های گوناگون زندگی آدمی، مفاهیم مختلفی را در برمی‌گیرد و دارای درجاتی است که باملاحظه فقر در قرآن و روایات می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

 2-2-2-1- انواع فقر – فقر ذاتی

بر اساس فرهنگ ادیان آسمانی و دیدگاه عرفا و فلاسفه الهی، جز خداوند همه موجودات جهان فقیر و نیازمندند. این نیاز و حاجت در همه جهات برای انسان تا زمانی که در دنیا هست موجود می‌باشد و بلکه در همه موجودات این حاجت و نیاز هست. خداوند تنها موجود بی‌نیازی است که از توانگری ذاتی برخوردار است.

چنان‌که در قرآن کریم نیز به این مطلب اشاره رفته است:

﴿یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِّی الْحَمِیدُ﴾(فاطر: 15)

«ای مردم شما همگی نیازمند خدایید. تنها خداوند است که بی‌نیاز و شایسته‌ی هر گونه ستایش است.»

نیز در جای دیگر آمده است:

﴿وَ اللَّهُ الْغَنِی وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ﴾(محمد: 38)

«خداوند بی‌نیاز است و شما نیازمندید.»

(انواع فقر ادامه در فایل)

نمونه ای از منابع و مآخذ جهت مطالعه بیشتر

منابع فارسي:

1. آربلاستر، آنتونی، ظهور و سقوط لیبرالیسم، تهران، مرکز پژوهش‌های اسلامی، 1988 م
2. ابوافتحي قمي، ابوالفضل، درآمدي بر شناخت شاخصهاي نابرابري درآمد و فــــقر، تهران، مرکز آمار ايران، 1371
3. ازکيا، مصطفي، مقدمه‌اي بر جامعه شناسي توسعه روستايي، تهران، موسسه اطلاعات،1364
4. استادي، رضا، مؤونه در خمس، مجله فقه اهل بيت عليهم السلام، شماره 46، تابستان1385
5. اصغری، جعفر، پدیده شناسی فقر و توسعه، چاپ اول، تهران، دفتر تبلیغات اسلامی، 1381
6. بابا زاده، علی اکبر، سیمای حکومتی امام علی (ع)، چاپ دوم، قم، انتشارات انصاریان، 1379
7. بانک جهاني، گزارش توسعه انساني (سازمان ملل متحد) سال ۲۰۰۳، اهداف توسعه هزاره: پيماني ميان ملت ها براي پايان دادن به فـــقر (ترجمة فرشاد مؤمني، محمدرضا واعظ مهدوي، حسين غفراني، امير عباس فتاح زاده، ياسر مالي)، سازمان مديريت و برنامه ريزي کشور،1382
8. بانک جهاني، گزارش توسعه جهاني2001-2000مبارزه با فــــقر، ترجمه سازمان مديريت و برنامه‌ريزي کشور و ديگران، چاپ اول، تهران، انتشارات سازمان مديريت و برنامه ريزي کشور، 1381
9. بنائیان، حسین، چارچوب نظری شیوه های فـــقرزدایی در ایران اسلامی، تهران، موسسه اسلامی، 1375
10. بندريگي محمد، فرهنگ جديد عربي- فارسي(مترجم منجد الطلاب)، تهران، اسلامي، بي تا
11. …
12. …

منابع عربي

1. امام علي بن ابي طالب عليه السلام، نهج البلاغه، قم، انتشارات دار الهجره، بي­تا
2. آمدي، عبدالواحد بن محمد تميمي، غرر الحكم و درر الكلم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي قم، 1366
3. ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی، 1366
4. ابن العربي، محمد بن عبدالله بن ابوبكر، احكام القرآن( ابن العربي)، بي­جا، بي­تا
5. ابن ‌بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تهران، انتشارات فیض کاشانی، 381 ق
6. ابن حیون، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، چاپ دوم، قم، مؤسسه آل البیت، 363 ق
7. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، چاپ اول، قم، علامه، 588 ق
8. ابن منظور، ابو الفضل، جمال الدين، محمد بن مكرم، لسان العرب، سوم، بيروت – لبنان، دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع- دار صادر، 1414 ه‍ ق
9. احمد بن فارس بن زكريا، ابو الحسين، معجم مقائيس اللغة، اول، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، 1404 ه‍ ق
10. احسايي، ابن ابي جمهور، محمد بن علي، عوالي اللئالي العزيزية، اول، قم، دار سيد الشهداء للنشر،، 1405 ه‍ ق
11. …
12. …

منابع انگليسي

1. Akoum, Ibrahim “Globalization, growth, and poverty: the
   missing link”, International Journal of Social Economics, Vol. 35, 2008
2. Atkinson, Anthony.B, Poverty and Social Security, New York, Harvester Wheatsheaf, 1989
3. Balisican, Arsenio, “Poverty alleviation strategies”, International Journal of Social Economics, University of the Philippines, 1991
4. Boltvinik, Julio, Poverty Measurement Method, an Overview, 1999
5. (available at: undp.org/publication)
6. Bollen, K.A, Latent Variables in Psychology and the Social Sciences, Annual Review of Psychology,2002,Pp605-634
7. Dalaker, Joseph, and Mary Naifeh, Poverty in the United States: 1997. U.S. Bureau of the Census, Current Population Reports, Series P60-201, U.S.
8. Dogarawa, Ahmad Bello, Poverty Alleviation through Zakah and Waqf Institutions , Nigeria, Ahmadu Bello University, 2009
9. Drez, J. and Sen, A, Hangar and Public Action, Oxford ,Clarendon , Press, 1989
10. Duclos, J.Y. and A. Araar, Poverty and equity: measurement, policy and estimation with DAD, De′partment D’′ Economique, Universte′ Laval, Quebec, Canada,2005
11. Government Printing Office,Washington, DC, 1998
12. Foster,James; Gree,J. & Thorbecke, Erik, A Class of Decomposable Poverty Measuer, Econometrica, 1984
13. Foday Lamin, John M, Poverty Monitoring in Africa, Economic and Social Policy Analysis Division, UN Economic Commission for Africa,1996
14. …
15. …

 https://era.ed.ac.uk