بررسی استعاره و نماد در غزلیات شیخ فخرالدین عراقی

 غزلیات شیخ فخرالدین عراقی

بررسی استعاره و نماد در غزلیات شیخ فخرالدین عراقی

استعاره و کاربرد آن در غزل های عراقی

تعریف استعاره ………………………………………………………………………………………………………………………

ارکان استعاره ………………………………………………………………………………………………………………………….

علاقه و قرینه در استعاره …………………………………………………………………………………………………………

انواع استعاره ……………………………………………………………………………………………………………………………

• استعاره مصرحه …………………………………………………………………………………………………..
  • استعاره مصرحه مطلقه ………………………………………………………………………………………..
  • استعاره مصرحه مجرده ……………………………………………………………………………………….
  • استعاره مصرحه مرشحه ………………………………………………………………………………………
• استعاره مکنیه یا بالکنایه …………………………………………………………………………………….

هدف از استعاره ………………………………………………………………………………………………………………………

پیشینه مطالعات استعاره در غرب ……………………………………………………………………………………………

ارسطو و استعاره ……………………………………………………………………………………………………………………..

دیدگاه رمانتیک ها در باره ی استعاره …………………………………………………………………………………….

مطالعات زبان شناختی استعاره ……………………………………………………………………………………………….

استعاره ی زنده و استعاره ی مرده …………………………………………………………………………………………..

استعاره ی مصرحه در غزلیات عراقی ………………………………………………………………………………………

این و آن به عنوان قرینه ………………………………………………………………………………………………………….

نمونه هایی دیگر از استعاره ی مصرحه ……………………………………………………………………………………

استعاره ی مکنیه در شعر عراقی ……………………………………………………………………………………………..

تشخیص در شعر عراقی …………………………………………………………………………………………………………..

استعاره ی تبعیه در شعر عراقی ………………………………………………………………………………………………

استعاره ی تهکمیه ………………………………………………………………………………………………………………….

وجه شبه ( جامع)…………………………………………………………………………………………………………………….

نمونه هایی از استعاره با جامع حسی و طرفین حسی ……………………………………………………………..

نمونه هایی از استعاره با جامع عقلی ……………………………………………………………………………………….

اهمیت زیبایی شناختی استعاره ………………………………………………………………………………………………

فصل سوم: نماد

زمینه های تاریخی و فرهنگی نماد…………………………………………………………………………………………..

تفاوت نمادها و استعارات در غزل های عرفانی و غیر عرفانی…………………………………………………….

ماهیت نماد و تصویر نمادین…………………………………………………………………………………………………….

خاستگاه نماد……………………………………………………………………………………………………………………………

نماد های مرده و نماد های پویا………………………………………………………………………………………………..

رابطه ی بین نماد و استعاره……………………………………………………………………………………………………..

نماد وکنایه ……………………………………………………………………………………………………………………………..

نماد در غزلیات عراقی………………………………………………………………………………………………………………

اصطلاحات نمادین حوزه ی خمریات……………………………………………………………………………………….

اصطلاحات نمادین مربوط به اندام معشوق ………………………………………………………………………………

اصطلاحات نمادین با بسامد کم

منابع

استعاره وکاربرد آن در غزل­های عراقی 

همان­گونه که در فصل پیش ، اشاره شد از میان عناصر علم بیان، عراقی به استعاره، توجه بیشتری نشان می­دهد و اندیشه­های عرفانی او موجب این امر شده است. دکتر اکرمی، در بررسی استعاره در غزل بیدل، علّت رواج استعاره در قرن هفتم را مورد بحث قرار داده است:

«رواج موضوعات عرفانی، دینی، اخلاقی در دوران مغول، موجب انتزاعی شدن صورخیال، در شعر این دوره گردید. در این دوره، تشبیه و استعاره، هردو، در شعر رواج دارد که البته عنصر غالب، استعاره است. عناصرخیال شعر این دوره، بیشتر تکراری است؛ هرچند عناصر جدید و ابداعی در آن فراوان دیده می شود. برخی شاعران این­دوره، به­دلیل داشتن اندیشه­های عمیق عرفانی و تجربه­های شخصی، از استعاره­های عرفانی بیشتری سود می­جویند. چرا که نزد آنان بیان این تجارب، در درجه­ی اوّل اهمیت قراردارد. تفاوتی که در اشعار این دوره با دوره­ی قبل و بعد از آن می­توان دید هماهنگی و تناسب بین زبان و اندیشه است. شعر، مایه­ی مفاخره نیست؛ صورخیال کهنه، کاربردی جدید می­یابند و شاعر به جای یافتن وجه­شبه­های عجیب و غریب، سعی می­کند کاربردی جدید برای صنایع آرکائیک پیداکند.» (اکرمی،1390 : 39)

 تعریف استعاره

استعاره، در لغت، به معنی قرض­گرفتن است؛ این کلمه، مصدر باب استفعال است و در علوم بلاغی یعنی یک واژه را قرض گرفته، آن را جانشین واژه­ای دیگر کنیم. این واژه، درمعنای غیرحقیقی خود به دلیل شباهت، ایفای نقش می­کند. و به بیان بلاغی، استعاره، مجاز به علاقه­ی شباهت است. بدین­ترتیب، دراستعاره، همواره واژه در غیر معنای اصلی خود به­کار می­رود و شاعر در محور جانشینی، یک کلمه را به جای کلمه­ای دیگر می­نشاند و در این فرایند جانشینی، ملاک او، شباهت و یکسانی دو کلمه است. بنابراین استعاره، گشتاری از یک جمله­ی تشبیهی است.

تعریف جامع و مانعی را که در کتاب واژه­نامه­ی هنر شاعری، از استعاره، ارائه­شده­است عیناً می­خوانیم:

«استعاره “metaphor” در لغت، به معنی عاریت خواستن و به عاریت گرفتن است و دراصطلاح، آن است که لفظی، در غیر معنی حقیقی خود به کار رود.از این جهت، استعاره، نوعی از مجاز، محسوب می­شود. با این خصوصیت که ارتباط و علاقه­ی بین معنی حقیقی و مجازی در آن، مشابهت است. به همین جهت، آن را مجاز استعاری نیز نامیده اند.

استعاره، در عین حال، به علت وجود علاقه­ی مشابهت، نوعی تشبیه نیز به حساب می­آید؛ با این خصوصیّت که در آن از همه­ی ارکان تشبیه، تنها مشبه­ٌبه، ذکر شده و سه رکن دیگر(مشبه ، وجه شبه و ادات تشبیه) کنار گذاشته شده است. از این جهت، آن را تشبیه محذوف نیز نامیده­اند؛ دربیت زیر:

ای پسته ی تو خنده زده بر حدیث قند 

                                              مشتاقم از برای خدا یک شکر بخند(حافظ)

منظور شاعر، تشبیه دهان معشوق به پسته بوده­است؛ اما به جای تشبیه صریح، کلمه­ی پسته ،یعنی مشبه­ٌبه را ذکرکرده­است؛ یعنی در اینجا تشبیه ، فشرده و خلاصه شده­است. بسیاری از استعاره­ها، حاصل خلاصه شدن تشبیهات هستند. بدین­ترتیب، کلمه­ای که در استعاره، به کار می­رود، حاوی معنی وسیع و گسترده­ای است. که درک آن به خواننده و شنونده واگذار می­شود. با این­همه، بعضی،[از جمله شفیعی کدکنی در کتاب صور خیال در شعر فارسی]؛ اعتقاد دارندکه تشبیه از استعاره، زنده­تر و پر تحرّک­تر و در نتیجه مؤثرتر است. و وجود ارکان تشبیه در کلام، آن را رساتر می­کند؛ امّا بعضی، تأثیر استعاره را بیش­تر و قوی­تر از تشبیه می­دانند؛ با این استدلال که در تشبیه، یک یا چند مورد مشابهت، بین مشبّه و مشبّه­ٌبه مورد نظر گوینده است؛ در حالی­که در استعاره مشبّه­ٌبه، کلاً جایگزین مشبّه می­شود. (میرصادقی، 1373: 11)

درکتاب­های بلاغی، استعاره را به گونه­های دیگر نیز تعریف کرده­اند ازجمله در معانی وبیان علوی مقدم از راه مثال وارد مبحث آن شده اند و به نوعی دیگر از استعاره هم که «مشبه» باقی می­ماند اشاره کرده­است:

«استعاره را به گونه­ای دیگر نیز می­توان تعریف کرد ، با ذکر این مقدمه که «مجاز» کلمه­ای است که در غیر معنی ماوضع­له، به­کاررفته باشد، مثلا اگر بگوییم : «کلاس ساکت است.» در این جمله ، واژه­ی «کلاس»، در معنی مجازی به­کاررفته است؛ زیرا مقصود، شاگردان کلاس است و البته بین کلمه­ی«کلاس» و «شاگردان »پیوستگی و علاقه­ای وجود دارد که بدان علاقه­ی ظرف ومظروف یا حال ومحل می­گویند. حال، در جمله­ی «باران از چشم او فرو می­بارد» باران گفته­ایم و اشک را اراده کرده­ایم وعلاقه ومناسبت بین باران واشک، مشابهت است؛ بنابراین، می­توان استعاره را چنین تعریف کرد : استعاره مجازی است با علاقه­ی مشابهت، با وجود قرینه­ای که ذهن را از معنی حقیقی کلمه، دور می­کند وبه معنی مجازی می­رساند.

بدین­ترتیب، وقتی گفته­می­شود «غنچه می­خندد» غنچه را در خیال خود به انسانی مانند کرده­ایم و خندیدن را که از لوازم انسان است به طور مجازی و به علاقه­ی مشابهت به غنچه اسناد داده­ایم؛ بنابراین، صورت تشبیه، چنین است: غنچه مانند انسان است در خندیدن که با حذف انسان ( مشبه به ) واشاره به یکی از لوازم آن یعنی خندیدن تشبیه به استعاره تبدیل شده است. » ( علوی مقدم،1390 : 116)

جهت مشاهده و دانلود زندگینامه شیخ فخر الدین عراقی کلیک کنید.

ارکان استعاره

استعاره دارای ارکانی است به قرار زیر:

• مستعارٌله: معنای مجازی لفظ که مطابق است با مشبه در تشبیه.
• مستعارٌمنه: معنای حقیقی لفظ که مطابق است با معنای مشبهٌ­به در تشبیه.
• لفظ مستعار: لفظی است که در غیر معنای حقیقی به کار گرفته­شده­است که برابر است با لفظ مشبهٌ­به.
• قرینه : که به آن قرینه­ی صارفه نیز می­گویند؛ واژه یا واژه­هایی است که ذهنرا از معنای حقیقی لفظ مستعار دور می­کند و به معنای مجازی می­کشاند.
• جامع: همان وجه شبه بین مستعارٌله ( مشبّه ) و مستعارٌمنه ( مشبّه­به ) است.

مثلاً جمله­ی « باران از چشم او فروچکید.»چنان­که گفتیم در اصل چنین بوده است « اشک چون باران از چشم او فرو می­چکید » پس ارکان استعاره در جمله­ی «باران از چشم اوفروچکید» عبارتند از :

اشک: مستعارٌله

قطرات آب زلالی که از ابر فرو می­چکد(باران): مستعارٌمنه ( معنای مشبه­به)

باران: لفظ مستعار( لفظ مشبهٌ­به)

چشم: قرینه­ی صارفه؛ که ذهن خواننده را از معنای حقیقی باران دور می­کند و به معنای مجازی یعنی اشک می­رساند.

فراوانی و ریزش: جامع ( وجه شبه )

علاقه و قرينه در استعاره

«مجاز، نياز به قرينه دارد تا معلوم شود كه مراد گوينده، معناي مجازي است نه حقيقي. قرينه، لفظي يا حالتي است كه نشان می­دهد ­كه مقصود گوينده، معناي اصلي و حقيقي كلمه نيست؛ بلكه مرادش، معني مجازي است. وقتي درباره­ی يك سرباز شجاع پر دل مي­گويد «شير شمشيرزن» يا  «شير تيرانداز». كلمه­ی«شمشيرزن و تيرانداز»، قرينه است براي اين­كه منظور

از كلمه­ی شير، مرد شجاع دلير است نه حيوان درنده.

بكار بردن لفظي، در غير معناي اصلي خود، بايد مناسبتي داشته باشد. اين مناسبت را «علاقه» گويند. علاقه، گونه­های فراوان دارد؛ از جمله علاقه­ی سبب و مسبب، علاقه­ي حال و محل، جزء و كلّ و علاقه­ي مشابهت. اگر علاقه و مناسبت، ميان معناي حقيقي و مجازي، علاقه­ي مشابهت باشد آن را استعاره گويند.» (علوی مقدم ، 1355: 391-413)

انواع استعاره

درکتاب­های بلاغی قدیم، برای استعاره، انواع بسیاری ذکرکرده­اند؛ برجسته­ترین انواع استعاره عبارتند از:

• استعاره­ی مصرّحه

استعاره­ی مصرّحه، به­کاربردن کلمه­ای به جای لغتی دیگر، با علاقه­ی مشابهت است؛ هم­چنان­که پیش از این نیز اشاره شد استعاره، تشبیه فشرده­ای است یک جمله­ی تشبیهی که فقط مشبهٌ­به آن به­جا مانده باشد مانند:

هزاران نرگس از چرخ جهانگرد                   فرو شد تا برآمد یک گل زرد   (نظامی)

شاعر نمی­گوید که «خورشید مثل گل زرد است» می­گوید«خود گل زرد است» بدین­ترتیب،«نرگس» و«گل زرد» در محور جانشینی، جایگزین مشبه­های خود شده­اند. این نوع استعاره، استعاره­ی نوع اول است ومشبهٌ­به آن، همواره، حسّی است. این نوع استعاره، خود بر سه نوع است:

• استعاره­ی مصرّحه مطلقه

در این نوع استعاره، مشبهٌ­به در محور جانشینی، قرار می­گیردوبه همراه آن ، یکی از ملائمات مشبهٌ­به و یکی از ملائمات مشبه آورده می­شود. ارزش هنری آن نیز بالاست.

با کاروان حله برفتم زسیستان      با حله ی تنیده زدل بافته زجان(فرخی)

«حلّه»، استعاره از شعر است وقرینه­ی آن،«تنیده از دل وبافته از جان» است که از ملائمات مشبه است.

نزیبد مرا با جوانان چمید                    که بر عارضم صبح پیری دمید(سعدی)

« صبح»، استعاره از «ریش وموی سفید» است، قرینه، لفظ «عارض» است زیرا صبح بر عارض نمی­دمد. عارض، چیزی از ملائمات مشبه ودمیدن از ملائمات مشبهٌ­به است.

چو باز آمدم کشور آسوده دیدم      پلنگان رها کرده خوی پلنگی(سعدی)

«پلنگان»، استعاره از «مغولان» است وکشور از ملائمات مغولان ( مشبه) و خوی پلنگی از ملائمات مشبهٌ­به است.(شمیسا،1387 : 166)

….

جهت دانلود و مشاهده استعاره در غزلیات خواجوی کرمانی کلیک کنید.

نمونه هایی از استعاره با جامع حسی و طرفین تشبیه حسی به حسی:

در یک نگاه کلی می­توان استعاره­هاي مصرحه­یعراقی را در غزلیات به شرح زیر خلاصه کرد:

استعاره­ي نرگس بيمار، نرگس مخمور، نرگس مست براي چشم. استعاره­ی لعل، لعل شكر بار، لعل نوشين، لعل خندان، لعل شکرافزا، لعل شكرريز، لعل جان­افزا براي لب؛ استعاره­ی لعل براي مو و زلف؛ استعاره­ی آب حيوان براي لب؛ استعاره­ی بت عيار و بت خندان برای محبوب؛ استعاره­ی خونابه و آب براي اشك؛ استعاره­ی باد براي آه؛ استعاره­ی طبله­ی عطار براي گل­ها و شكوفه­ها؛ استعاره­ی قطره­ی خون و مرغ براي دل؛ استعاره­ی لعل و مرواريد براي لب و دندان يار، اژدها براي زلف يار، دريا براي عرفان و حقيقت و وادي و ميدان و راه نيز براي عرفان، سبو براي اموال دنيايي و نفس انسان، سنگلاخ براي موانع و مشكلات و… .

جامع در بیشتر استعاره­های عراقی حسی به حسی یا عقلی به حسی است. همین امر بر ویژگی ساده بودن غزل های او افزوده است.در مورد ارزش تشبيه حسي، استاد بديع الزمان فروزانفر، بديهي­ترين و صحيح­ترين نوع تشبيه را نوع حسي آن مي­دانند و معتقدند كه:

« در تشبيه حسي، روي هم رفته، شاعر تابع مذاق عرف است؛ ولي در تشبيه خيالي، تابع مذاق خود مي­باشد.» و نیز در مورد تشبيه حسي عقيده دارند كه « تنها مناسب­ترين مشبه و مشبه­به، براي تشبيه، كافي نيست؛ زيرا اشتراك در وجه شبه، يك نوع قبول عام، لازم دارد؛ چنان­چه، اگر مشبه و مشبه­به، در جميع صفات مشترك باشند، آن تشبيه، گرچه در حسّ، مصوّر باشد مطلوب نخواهد بود.» (فروزانفر،76: 12…

نماد

نماد، يكي از صورخيال است؛ تفاوت اساسي­ای كه نماد، با ديگر صورخيال دارد اين است كه صورت مرئي آن، در متن مي‌آيدو غرض آن، ايده‌ي نامرئي و پنهان است كه به آن اشاره‌اي نمي­شود. برخلاف نماد، در استعاره و كنايه، قرينه‌اي هست كه خواننده را به قسمت پنهان تصوير، راهنمايي مي‌كند؛ اما نماد، اين قرينه را ندارد.

نماد را رمز و مظهر و سمبل هم مي‌گويند. تعاريف زيادي از آن، در كتب ادبي آمده است؛ از جمله، ميرصادقي در واژه نامه­ی ادبي گفته است:

«نمادگرايي يا نمادپردازي و يا سمبليسم، يعني به­كاربردن ماهرانه‌ي موضوع‌ها و عمل‌ها يا شخصيت‌ها كه هم به معناي خودش بيايد و هم معناي انتزاعي متعالي­تر و پيچيده‌تري را بدهد كه در وراي معناي عادي آن نهفته است مثل نماد مرغ و دام براي مفاهيم جان و تن».(مير صادقي، 73 : 276)

ثروتیان نيز نماد را با نام رمز، اين­گونه تعريف كرده است:

«كلمه‌ي رمز، دلالت بر چيزي دارد كه آن چيز (مدلول) در مجموعه‌اي از خواص، با يك شخص يا چيز يا حتي صفت و حالت ديگر، همانند است. رمز‌ها از يك سو معني حقيقي خود را دارند و حمل آن‌ها به يك معني مجازي، بدون قرينه­ی لفظي، قابل تحقيق در مبحث كنايه است و از سوي ديگر به علت نداشتن معني وصفي كلمه از نظر هنرمند و حتي هنرشناس آگاه به سبك سخن در مبحث مجاز قرار مي‌گيرد.»(ثروتيان 136 :148)

زمينه‌­هاي تاريخي و فرهنگي نماد

زيبايي‌نژاد، در پايان‌نامه­ی‌ دكتري خود، نماد‌هاي عرفاني را در آثار قرن‌هاي 6 تا 10 بررسي­كرده‌اند. ايشان چگونگي تغيیر و تحول ادبيات و ورود واژه‌ها و نماد‌هاي عرفاني را مورد تحليل و بررسي قرار داده‌اند،در زیر چکیده­ای از آن ارائه مي‌شود.

«با گذشت زمان و شكوفا شدن انديشه‌هاي عرفاني، در درون جامعه و گسترش چشم­گير آن زبان نيز تحت تأثير قرار گرفت وبا تغيير نگرش شعرا و نويسندگان تشبيهات و استعارات مورد استفاده در آثار آن‌ها نيز از نظر معنا و مفهوم، دگرگوني يافت. از نيمه­ی دوم قرن پنجم، عرفان، مضمون و مايه‌ي اصلي و ابدي شعر غنايي فارسي شد و شاعران عارف، براي بيان عشق عرفانی و حالات دروني خويش، كه در دايره‌ي الفاظ و كلمات معمولي نمي‌گنجد از همان كلمات و الفاظي بهره جستند كه براي بيان عشق جسماني و غريزي و اوصاف و احوال آن به كار مي‌رفت اما معاني باطني اين الفاظ با آنچه در عشق غريزي به كار مي‌رفت، بسيار متفاوت بود. عرفان، عشقي را طالب بود كه ازلي و ابدي باشد؛ عشقي كه سرشار از شيفتگي و كمال و در نهايت قرب به درگاه محبوب ازلي است.

به همين دليل با تغيير و تحول يافتن ديدگاه شعرا و نويسندگان و جايگزين شدن عشق الهي به جاي عشق صوري و ظاهري،معشوق حقيقي و الهي نيز، جايگزين معشوق زميني و مادّي گشت و با ارتقاي معشوق از عالم ملك به ملكوت و خاك به افلاك، فرهنگ واژه‌هاي عاشقانه، آسماني شدند و بار معنايي تازه‌اي يافتند. اين تغيير و تحول باعث گرديد كه از يك سو غزل‌هاي عاشقانه در مورد عشق زميني، رنگ غزل‌هاي عرفاني به خود گيرد و از سوي ديگر غزل‌هاي عارفانه، درباره‌ي معشوق حقيقي و روحانی، در كسوت شعر‌هاي عاشقانه و عشق مادي و مجازي ظاهر گردند اين وحدت صورت و لفظ و اختلاف معني و درون مايه، سبب گرديد كه در غزل‌هاي عاشقانه، معني، مبتني بر معني  حقيقي و موضوع­له كلمات و در غزل‌هاي عرفاني، معني مبتني بر معني استعاري و مجازي كلمات باشد.

به همين ترتيب، از قرن هفتم، زبان عرفاني به عنوان يك زبان علمي، موقعيت خود را در متون نظم و نثر، تثبيت كرد و شعراو نويسندگان عارف، سعي­كردند كه دايره­ی الفاظ خود را در زبان شعر عاشقانه- عارفانه وسعت بخشند و بدين­ترتيب صفات و حالات معشوق و مخصوصاً پيكر او مدّ نظر عرفا قرار گرفت و الفاظ استعاري و نمادي، به وفور، وارد شعر و نثر گرديد و عرفا از الفاظي چون طرب و عيش و عشرت، معاني عرفاني خواستند و آن‌ها را به عنوان استعاره‌هاي عرفاني تلقي نمودند كه با مطالعه در متون نظم و نثر و دگرگوني استعاره‌ها و تشبيهات در آن­ها، مشخص مي‌گردد كه شعراو نويسندگان عارف، با بهره‌گيري از واژه‌ها و مضامين، در راستاي افكار و انديشه‌هاي خويش، تحولي در اشعار و نوشته‌ها به وجود آورده‌اند كه نگرش در آن‌ها سير تحول واژگان استعاري و غناي زبان را مشخص مي‌گرداند.

جهان­بيني عرفاني، اقتضا مي‌كند كه براي بيان معاني باطني و دروني، از اشیاء محسوس به صورت رمز و استعاره، استفاده شود. شاعر و نويسنده‌ي عارف با استفاده از رمز‌ها و سمبل‌ها، تصوير‌هايي را مي‌آفريند كه بر باطن و معناي دروني آن‌ها دلالت دارد و در حقيقت شاعر و نويسنده‌ي عارف به دنبال آن حقيقت دروني است و لفظ چون كسوتي است كه بر اندام آن معاني، جلوه‌گري مي‌نمايد.

تفاوت نماد‌ها و استعارات در غزل‌هاي عرفاني و غير عرفاني

اگر غزليات و تغزل‌هاي پيش از ورود عرفان در شعر فارسي را ارزيابي كنيم خواهيم ديد كه در اين گونه اشعار شاعر در وصف ممدوح و معشوق زمینی، تشبيهات و استعاراتي را به كار مي‌برد و همه جا توجه به وصف اندام معشوق و چشم و ابرو و خال و زنخدان او دارد و  مضامين و مفاهيم اشعار و نوشته‌هاي اين دوره كه توصيف طبيعت و حماسه آفريني است به روشني نماينده‌ي لذت‌هاي عيني است كه با زباني ساده و استعارات و تشبيهاتي روشن و گويا، بيان شده است و مضامين غنايي و عاشقانه كه نشانه‌ي نازك­خيالي‌هاي روح عاطفي ايراني است گاه­گاهي در آن به چشم مي‌‌آيد. اما در دوره‌هاي بعد با به­وجود آمدن انديشه‌هاي عرفاني، در درون جامعه و شكوفا شدن تدريجي آن، زبان نيز دگرگونه مي‌گردد و عشق، نيز در نثر نويسندگان و شعر شعرا متعالي مي‌شود و با تغيير يافتن ديدگاه شاعران و نويسندگان، تشبيهات و استعارات آن‌ها نيز دگرگوني مي‌يابد و تعبيرات مجازي و استعاري، به­وفور، وارد شعر و نثر مي‌گردد و استعارات و نماد‌هاي تازه و بديعي مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

شعر فارسي، تا اواخر قرن چهارم، اساساً جنبه‌ي غير عرفاني داشت و اواخر قرن پنجم با سرودن ترانه‌هاي عرفاني، پايه‌هاي پيوند شعر فارسي با مضامين ديني و معنوي، صورت تازه‌اي به خود گرفت و شاعران عارف، براي بيان عشق عرفاني، كه در دايره‌ي الفاظ و كلمات معمولي نمي‌گنجيد، ناچار شدند از همان كلماتي كه براي بيان عشق جسماني و اوصاف و احوال آن، به كار مي‌رفت استفاده كنند. آثار سنايي، نخستين جلوه­گاه عرفان و نخستين جلوه­دهنده‌ و بيان دارنده‌ي عشق عرفاني است.

غزل عرفاني با سنايي شكل گرفت،‌اما غزليات سنايي به كمال و پختگي و لطافت و شور كامل نرسيد با اين حال راه را براي سرايندگان بعد باز کرد و بعد از او بعضي از غزل‌هاي عطار، لطف و ذوق بيشتري دارد و در قرن هفتم، بسياري از غزليات عارفانه­ی سعدي و فخرالدين عراقي از وجد و حال و لطافت و گيرايي عارفانه، برخوردار است.

در طول تاريخ، عامل زبان و تحولات اجتماعي، در مفاهيم لغت و اصطلاح ، اثر گذاشتند و بدين­ترتيب چيزي نگذشت كه زبان عرفا بر اثر اصطلاحي بودن دستگاه واژگان زبان عرفاني، توأم با رمز و راز شد و عشقيات و خمريات و تفكرات، به تدريج رنگ عرفان، به خود گرفت و يا لااقل، به صورت نيمه عرفاني و استعاري، درآمد و زبان عرفا، وارد حوزه‌ي مجاز و استعاره شد.

ويژگي استعاري بودن زبان شعر، به عرفا امكان مي‌داد تا بتوانند شهود و كشف دروني خويش را با زبان رمز و استعاره، بيان­كنند. اولين بار، سنايي، شعر را به حوزه­‌ي عرفان، وارد نمود و در واقع، معناي پيشين الفاظ را دگرگون كرد. براي مثال، يكي ازواژه‌هايي را ، كه سنايي مفهوم دروني و باطني آن را بر اساس تفكرات و انديشه‌هاي عرفاني دگرگون نمود، « خرابات» است كه از ديدگاه  بسياري از شعرا و نويسندگان مفهومی ناشايست داشت و جايگاه فساد و عياشي بود از نظر سنايي، مفهوم عرفاني يافته و به معناي خراب كردن صفات ناشايست و خراب شدن و فاني شدن در معشوق و ترك تعلقات آمده است.

….

اصطلاحات نمادین حوزه ی خمریات

باده

باده، عشق را گويند وقتي كه ضعيف باشد و اين عوام را باشد در بدايت سلوك. (عراقي 88: 161)

اما از مفاد منظومات عرفاني، چنين بر مي‌آيد كه باده و مي، غليان عشق ناشي از بارقات متواتراست و از اين روي، گاه باده‌ي عرفان گفته‌اند. (سجادي، 89 : 177)

شایان یاد است که غزل شماره­ی 123که 15 بيت دارد،  رديف آن «باده بيار» است که برای پرهیز از دراز آهنگی سخن از نقل آن خودداری شد.در مجموع 28 بیت را یافتم که واژه ی باده در آن به کار رفته بود.

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های زبان و ادبیات فارسی کلیک کنید.

نمونه ای از فهرست منابع و مآخذ

• آهنی ، غلامحسین ، (1360) . معانی و بیان ، چاپ دوم، تهران : بنیاد قرآن.
• اکرمی ، محمدرضا ، (1390) . تحلیل استعاره در غزل های بیدل دهلوی ، تهران : نشر مرکز.
• تجلیل ، جلیل ، ( 1386) . معانی و بیان ، تهران : مرکز نشر دانشگاهی .
• رجایی ، محمد خلیل ، (1372) . معالم البلاغه ، شیراز: دانشگاه شیراز.
• روتون،ک.ک،(1385).اسطوره، ترجمه ی ابوالقاسم اسماعیل پور،تهران: مرکز.
• زریاب خویی ، عباس ، ( 1368) . آیینه ی جام ، تهران : نشر علمی .
• ساسانی ، فرهاد ، (1383) . استعاره مبنای تفکر و ابزار زیبایی آفرینی ، تهران.
• سجادی ، سید جعفر، (1362). فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی ، تهران: کتابخانه ی طهوری.
• سید حسینی، رضا،(1384). مکتبهای ادبی ،تهران : نگاه.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا،( 1387). صور خیال در شعر فارسی، تهران: انتشارات آگاه.
• …
• …