كهن الگوهای داراب نامه طرسوسی

كهن الگوهای داراب نامه طرسوسی

داراب نامه طرسوسی

چكيده

نقد كهن ­الگويي، از رويكرد­هاي نسبتاً جديد در زمينة نقد متون ادبي است كه از يافته­هاي علومي چون روانشناسي، مردم­شناسي و اسطوره­شناسي براي تحليل متن كمك مي­گيرد. شالودة اصلي اين نقد را كهن ­الگو تشكيل مي­دهد. كهن­ الگو اصطلاحي است كه يونگ براي آن بخش از ناخودآگاه روان كه مشتمل بر تجارب موروثي انسان­ كه در هر زمان و هر مكاني، به اشكال مشابه متجلي مي­شود، به كار برد. زمينة نمود كهن­الگو خواب­ها، اساطير، متون ادبي و نظاير آن است. داراب­نامه از متون ارزشمند حماسي در قرن ششم، روايت ابوطاهر طرسوسي از زندگي داراب فرزند بهمن و شرح حال اسكندر و بوران­دخت است.

يكي از جنبه­ هاي مهم اين اثر حضور پررنگ كهن ­الگوهاست به گونه­اي كه بدون بررسي و نقد و تحليل اين امر، بخش مهمي از خلاقيت مؤلف مغفول خواهد ماند. پژوهش حاضر، بررسي كهن­الگوهاي اين اثر است. با توجه به روايي بودن داراب نامه، برجسته­ترين كهن­الگوي اين اثر، كهن ­الگوی سفر قهرمان است. در هر دو بخش كتاب تولّد، زندگي، سفر و ماجراهاي آن در شرح حال داراب و اسكندر، كمابيش بر كهن­الگوي جهاني سفر قهرمان منطبق است. داراب توسط پيك به سفر «دعوت» مي­شود و ابتدا در اجابت دعوت «تعلّل» مي­ورزد و سپس سفر را آغاز مي­كند.

با فائق آمدن بر نگهبانان «آستان نخستين»، وارد «جادة آزمون» مي­شود و بر موانع آن غلبه مي­كند. سپس با «زن وسوسه­گر» مواجه مي­شود و سرانجام با «خدابانو» ازدواج مي­كند. وي در «آشتي با پدر» موفق عمل مي­كند و به «بركت نهايي» مي­رسد. اگرچه وي در ابتدا از بازگشت «امتناع» مي­كند، اما در نهايت به وطن باز مي­گردد و از نگهبانان «آستان بازگشت» عبور مي­كند و با غلبه بر مشكلات پيش رو، «ارباب دو جهان» مي­شود. اسكندر نيز اين مراحل را در زندگي خود تجربه مي­كند. مؤلف در ضمن كهن­الگوي سفر قهرمان، از مجموعه كهن­الگوهاي روانشناسيِ تحليلي از جمله آنيما، پيرِ دانا، مادرِ مثالي و سايه­ها بهره گرفته است.

همچنين به موارد بسياري از كهن ­الگوی آفرينش از جمله بازخواني آفرينش نخستين، ياد كردن از نخستين­ها، مقدس­نمايي، دوستي با حيوانات و ساخت شهرها  در داراب نامه اشاره شده است. از ميان اين موارد، بازخواني آفرينش نخستين و مقدّس نمايي از بسامد بيشتري برخوردارند. همچنين در بخش كهن­ الگوی باروري، بسياري از موارد اين كهن­الگو از جمله آيين­هاي باروري، پرستش نمادهاي باروري، قدرت جادويي شاه، وظيفة باروري شاه و قرباني استفاده شده است.

واژگان كليدي: ابوطاهر طرسوسی، داراب ­نامه، كهن­الگو، باروري، آفرينش، سفر قهرمان.

فصل دوم: طرسوسي، كهن­الگو ، داراب نامه …………………………………………………………

2-1. ابوطاهرطرسوسی ………………………………………………………………………………………………..

2-1-1. زندگي …………………………………………………………………………………………………………

2- 1- 2. زادگاه……………………………………………………………………………………………………….

2- 1- 3. قصه­گويان………………………………………………………………………………………………….

2- 1- 4. آثار ابوطاهر طرسوسي………………………………………………………………………………….

2- 1- 5. داراب­نامه…………………………………………………………………………………………………..

2- 1- 5- 1. داستان­هاي ايراني……………………………………………………………………………………

2- 1- 5- 2. داستان­هاي يوناني و رومي………………………………………………………………………..

2- 1- 5- 3. قصه­هاي قرآني و ديني ……………………………………………………………………………

2- 1- 5- 4. حوادث تاريخي نزديك به زمان مؤلف ………………………………………………………

2- 1- 5- 5. خلاصة داراب­نامة طرسوسي ……………………………………………………………………

فصل سوم:كهن­ الگوها در داراب­ نامه…………………………………………..

3-1.كهن ­الگوی آفرينش در داراب نامه …………………………………………………………………………..

3- 1-2. آفرينش جهان و انسان……………………………………………………………………………………

3- 1- 3. بي­مرگي…………………………………………………………………………………………………….

3- 1- 3- 1. عمر طولاني…………………………………………………………………………………………..

3- 1- 3- 2. آسيب­ناپذيري………………………………………………………………………………………..

3- 1- 3- 3. جاودانگي……………………………………………………………………………………………..

3- 1- 4. تقدّس­نمايي………………………………………………………………………………………………..

3- 1- 5. دوستي با حيوانات………………………………………………………………………………………..

3- 1- 6. ساخت خانه………………………………………………………………………………………………..

3- 1- 7. پرواز…………………………………………………………………………………………………………

3-2. كهن الگوی باروری در داراب نامه …………………………………………………………………………………………..

3- 2- 1. رابطة كهن­الگوي باروري و قدرت جادويي شاه nv داراب نامه………………………………………………..

3-2-2. حرمت خون شاه……………………………………………………………………………………………

3- 2- 3. حرمت ديدن شاه…………………………………………………………………………………………

3- 2- 4- وظيفة باروري شاه و مرگ او………………………………………………………………………..

3- 2- 5. رابطة باروري و رويين­تني……………………………………………………………………………..

3- 2- 6- برون­همسري………………………………………………………………………………………………

3- 2- 7. مسابقه براي انتخاب همسر……………………………………………………………………………..

3- 2- 8. قرباني………………………………………………………………………………………………………..

3- 2- 9. اجراي مراسم باروري……………………………………………………………………………………

3- 2- 10. پرستش نمادهاي باروري …………………………………………………………………………….

3- 3. كهن­ الگوی قهرمان در داستان داراب در داراب نامه ……………………………………………………………………

3– 3- 1. مادر مثالي………………………………………………………………………………………………….

3- 3- 2. آنيما………………………………………………………………………………………………………….

3- 3- 3. پير دانا……………………………………………………………………………………………………….

3- 3- 4. سايه………………………………………………………………………………………………………….

3- 3- 5. نقاب…………………………………………………………………………………………………………

3- 3- 6. سفر قهرمان…………………………………………………………………………………………………

3- 3- 6- 1. عزيمت…………………………………………………………………………………………………

الف) دعوت به آغاز سفر …………………………………………………………………………………………..

ب) ردّ دعوت………………………………………………………………………………………………………….

ج) امداد غيبي………………………………………………………………………………………………………….

د) عبور از نخستين آستان……………………………………………………………………………………………

ه) شكم نهنگ………………………………………………………………………………………………………….

3- 3- 6- 2. آيين تشرّف …………………………………………………………………………………………..

الف) جادة آزمون…………………………………………………………………………………………………….

ب) ملاقات با خدابانو………………………………………………………………………………………………..

ج) زن در نقش وسوسه­گر………………………………………………………………………………………….

د) آشتي با پدر و خدايگان………………………………………………………………………………………….

ه) بركت نهايي…………………………………………………………………………………………………………

3- 3- 6- 3. بازگشت……………………………………………………………………………………………….

الف) امتناع از بازگشت………………………………………………………………………………………………

ب) عبور از آستان بازگشت………………………………………………………………………………………..

ج) ارباب دو جهان و رها در زندگي…………………………………………………………………………..

3– 4. كهن ­الگوی قهرمان در داستان اسكندر در داراب نامه ………………………………………………………………..

3- 4- 1. مادر مثالي………………………………………………………………………………………………..

3- 4- 2. آنيما………………………………………………………………………………………………………..

3- 4- 3. پير خردمند……………………………………………………………………………………………….

3- 4- 4. سايه­ها……………………………………………………………………………………………………..

3- 4- 5. نقاب……………………………………………………………………………………………………….

3- 4- 6. سفر قهرمان…………………………………………………………………………………………….

3- 4- 6- 1.  عزيمت………………………………………………………………………………………………

الف) دعوت به آغاز سفر………………………………………………………………………………………….

ب) ردّ دعوت………………………………………………………………………………………………………..

ج) امداد غيبي………………………………………………………………………………………………………..

د) عبور از نخستين آستان………………………………………………………………………………………….

ه) شكم نهنگ………………………………………………………………………………………………………..

3- 4- 6- 2-  آيين تشرّف……………………………………………………………………………………….

الف) جادة آزمون…………………………………………………………………………………………………..

ب) ملاقات با خدابانو………………………………………………………………………………………………

ج) زن در نقش وسوسه­گر………………………………………………………………………………………..

د) آشتي با پدر……………………………………………………………………………………………………….

ه) خدايگان……………………………………………………………………………………………………………

و) بركت نهايي……………………………………………………………………………………………………….

3- 4- 6- 3. بازگشت……………………………………………………………………………………………..

الف) امتناع از بازگشت…………………………………………………………………………………………….

ب) فرار جادويي…………………………………………………………………………………………………….

ج) دست نجات از خارج………………………………………………………………………………………….

د) ارباب دو جهان و رها در زندگي……………………………………………………………………………

يادداشت­هاي فصل سوم ………………………………………………………………………………………….

نتيجه­گيري داراب نامه ………………………………………………………………………………………

فهرست منابع داراب نامه ……………………………………………………………………………………

داراب نامه

. ابو طاهر طرسوسي

پيش از ورود به بحث كهن­الگوهاي داراب نامه، اندكي آشنايي با نويسندة آن يعني ابوطاهر طرسوسي و زندگي و آثار او به­ويژه داراب­نامه ضروري است كه در ادامه به اين موارد اشاره مي­شود:

 زندگینامه ابو طاهر طرطوسی

مؤلف داراب نامه، ابوطاهر طرسوسي است كه با وجود روايات زيادي كه نقل كرده و كتب بسياري كه نگاشته است، از زندگي او اطلاع چنداني در دست نيست. از آنجا كه مهم­ترين و اصلي­ترين منبع شناخت هر شاعر يا نويسنده­اي در درجه اوّل آثار اوست؛ براي اطلاع از زندگي ابوطاهر طرسوسي نوشته­هاي او منبعي قابل اعتناست. در تمام آثاري كه از اوست يا به او نسبت داده شده است، راوي خود را با نام ابوطاهر1 معرفي مي كند و اين تنها وجه مشترك آثار مورد بحث است.

تنوع اسامي و القابِ ابوطاهر، به اندازه­اي دور از هم مي­نمايد كه در كنار فرضيه تصرف كاتبان، فرضيه دو يا چند ابوطاهر داستان­گزار هم مطرح شده است. اين فرضيه به قدري ضعيف است كه گويندة آن نيز با ديده ترديد به آن نگريسته است(اسماعيلي، 1380: 82).

درك سال تولد و وفات او و حتي قرني كه در آن زيسته است، سخت­تر و پيچيده­تر از نام و نسب اوست. متأسفانه در آثار او قرينه­اي محكم براي فهميدن سده­اي كه در آن زيسته است وجود ندارد. «سعيد نفيسي در تاريخ نظم و نثر ايران در يك جا او را از مردم طرسوس و از نويسندگان سدة نهم و در جايي ديگر او را توسي و نويسنده نيمة دوم سدة پنجم هجري دانسته است»(رشنوزاده، 1383: ج6/32).  صفا او را متعلق به قرن ششم شمرده است(صفا، 1356: شانزده) و عده­اي او را هم­دورة محمود غزنوي دانسته­اند.

«چنان­كه مي­دانيم در هر سلسله­اي يك پادشاه كه معمولاً بزرگ­ترين عضو آن سلسله است به صورت مظهر دوران حكم­فرمايي سلسلة خود در­مي­آيد و تمام حوادث آن عصر…بدو نسبت داده مي­شود. محمود در ميان غزنويان و شاه عباس در ميان صفويان چنين وضعي دارند. بنابراين همان­قدر كه بدانند يا حدس بزنند كه كسي در عصر غزنوي مي­زيسته است، تمايل عامه بر آن است كه او را معاصر محمود بشناسند»(محجوب، 1383: 302).

ادامه  زندگینامه ابو طاهر طرطوسی

طرسوسي در لابه­لاي آثارش و به اقتضاي حوادث داستان از اشعار شاعراني چون «عنصري» بهره برده است. در وصف اسب بوران­دخت، پنج بيت از شاعري به نام «سراجي بلخي» آورده است(طرسوسي،1356: ج1/507) كه بيانگر اين است كه وي در قرن ششم هجري زيسته است. «عوفي، در ذكر شاعري به نام معين­الدين سراجي بلخي، او را در شمار شعراي آل سلجوق بعد از عهد معزّي و سنجري آورده است…اگر اين شاعر همان سراج بلخي باشد و مراد عوفي از “بعد از معزّي” بعد از مرگ او باشد، مي­توان گفت كه سراجي بلخي پس از سالهاي 518 يا 521 (تاريخ وفات معزّي) زنده بوده است و مي­توان تولّد او را در ربع آخر قرن پنجم ق و ابيات او را سرودة قرن ششم ق دانست. ولي اگر سراجي بلخي مذكور در لباب­الباب شاعري غير از سراجي بلخي باشد، اين حدس­ها هيچ­يك قابل قبول نيست»(اميدسالار، 1388: 114) .

سبك آثار طرسوسي نيزچيزي به دست نمي­دهد و بر خلاف سبك غالب قرن ششم است. در نثر فنيِ اين قرن «به استعمال صنايع و تكلفات صوري و سجع­هاي مكرر و آوردن جمله­هاي مترادف­المعني و مختلف­اللفظ متوسل گرديدند و در همان حال براي اظهار فضل و اثبات عربي داني، الفاظ و كلمات تازي بيشمار به كار برده شد و شواهد شعري از تازي و پارسي بسيار گرديد و تلميحات و استدلالات از قرآن در همه آثار اين قرن پديدار آمد و حتي بعضي فلاسفه براي احتراز از سوءظن عوام و خواص كتب خود را با آيات و احاديث آراستند»(بهار، 1380: 272).

اما سبك ساده و بي­پيراية ابوطاهر با نثر فني تفاوت­هاي بنيادين دارد  و پيرو جريان ادبي ديگري است. «يكي از جريان­هاي ادبي قرن ششم و هفتم رواج داستان­پردازي است. در اين دوره كتا­ب­هاي داستاني متعددي به فارسي دري ترجمه، تحرير يا تدوين شده است»(براون، 1368: 279).  با توجه به گسترش داستان­پردازي در قرن ششم و قصه پردازي ابوطاهر در آثارش، فرض تعلق او به سدة ششم يا اواخر قرن پنجم بودن قوت مي­گيرد.

  داراب­ نامه

داراب نامه: مشهورترين اثر ابوطاهر طرسوسي، داراب نامه است كه روايت زندگي فرزند و نوادگان اسفنديار بعد از مرگ رستم است. ابتدا حوادث سال­هاي آخر زندگي بهمن به طور خلاصه بيان شده است و پس از آن ماجراي هماي و فرزندش داراب به طور مفصل در حدود يك سوم كتاب ذكر شده است وحوادث زندگي بوران دخت(روشنك) دختر دارا(داراب كهين) و اسكندر بخش اعظم كتاب را در بر­مي­گيرد .

داراب نامه را بايد رمانسي منثور دانست. «رمانس داستان­هايي بود كه در قرون 11 و 12 ميلادي به زبان عوام … در مورد شواليه­ها و اعمال محير­العقول آن­ها در جنگ­ها نوشته مي­شد. معمولاً از رمانس، داستان­هاي عشقي فهميده مي­شود، حال آن كه مشخصة اصلي رمانس در مرحلة اول جنگ­ها و رشادت­ها و رفتارهاي شهسوارانه و يا پهلوانانه است و عشق در مرحلة ثانوي قرار دارد»(شميسا، 1389 : 124).

در داراب نامه هم ماجراهاي عاشقانه در لابه­لاي جنگ­ها و مسافرت­هاي شخصيت اصلي يعني داراب و پس از او، اسكندر پيش مي­آيد و پيرنگ اصلي داستان را وصف به قدرت رسيدن و كشورگشايي اين دو و موانع پيش روي آنان، تشكيل مي­دهد. «داراب در داراب­نامة طرسوسي پهلواني كاملاً اسطوره­اي به نظر مي­رسد. او از خاندان اسفنديار است و چون جد رويين­تنش، آسيب­ناپذير به نظر مي­رسد و دلاورانه دشمنان را مغلوب خود مي­سازد»(مظفريان، بي­تا: 14). ويژگي­هايي از اين قبيل باعث شده است كه بخش­هايي از داراب­نامه از رمانس دور شود و به حماسه نزديك گردد.

گرچه ريشة داراب نامه به روايات ايراني پيش از اسلام برمي­گردد، اما طرسوسی آن را با تخيّل و مهارت خود در داستان­پردازي شاخ و برگ داده و بسيار مفصّل­تر از آنچه فردوسي در شاهنامه سروده است، بيان كرده است. ژول مول عقيده دارد: «چارچوب اين منظومه5 از فردوسي گرفته شده، منتها از انبوهة بزرگ افسانه­هاي نابخردانه انباشته و پر شده است»(مول، 1369: 58).

  ادامه مبحث داراب­ نامه

فردوسي داستان داراب تا مرگ اسكندر را در كمتر از سه هزاربيت سروده است كه سهم زندگي و پادشاهي داراب به پانصد بيت هم نمي­رسد. مهرداد بهار در رابطه با طولاني بودن روايت داراب­نامه نسبت به فردوسي نظرية جالبي مطرح مي­كند: «در اين اثر با داراب شگفت­آوري روبروييم كه نشاني از او در شاهنامه نيست به­ويژه سفر دريايي داراب و سفر او به سرزمين­هاي دور و پهلواني­هايي كه در اين سفرها از خود نشان مي­دهد از داراب، رستم ديگري مي­سازد و گويي فردوسي به عمد پهلواني­هاي داراب را كنار گذاشته و بر آن بوده است كه شاهنامه…جايي براي هيچ پهلواني جز رستم ندارد مگر آنان كه به هر نحو از او شكست مي­خورند»(بهار، 1385: 127).

اين نظريه در خور اعتناست اگر فردوسي ماجراهاي كسي چون اسكندر را با جزئيات بيان نمي­كرد و  شايد اين كوتاهي روايتِ «داستان داراب در شاهنامه به پيروي از مآخذي است كه فردوسي براي سرودن شاهنامة خود در دست داشته و آن گونه كه منش اوست چيزي بر آن نيفزوده است»(ستاري، بي­تا : 3).

با نگاهي به ساير آثار طرسوسي از جمله ابومسلم نامه مي­توان به ميزان تخيّل او و استفاده­اش از داستان­ها و قصّه­ها و در هم آميختن ماهرانه آن­ها پي برد. اين  آميزش روايات منجر به نظريات متفاوتي درباره اصل و منشأ داراب­نامه شده است. علاوه بر ژول مول، ذبيح­اللّه صفا نيز آن را «ايراني و مبتني بر روايات ايراني» مي­داند(صفا، 1356: بيست و هفت). در مقابل، به دليل شباهت سفرهاي دريايي داراب و سرگرداني­هاي «اديسئوس» در دريا، «مهرداد بهار آن را تحت تأثير منظومة اوديسه اثر هومر،  بزرگ­ترين شاعر يونان قديم، يا تقليدي از آن مي­پنداشت»(اميدسالار، 1388: 115).

عجايب سفرهاي دريايي، تنها مختص به داراب نامه نيست و در كتبي چون گرشاسب­نامه هم ديده مي­شود، ظاهراً به دليل خطرات پرشمار سفرهاي دريايي، در مورد عجايب اين سفرها اغراق زيادي شده است و شاخ و برگ دادن به آن­ها، براي جذب شنوندگان امري عادي بوده است. «بعدها اين گفته­ها را مؤلفان جمع آوري كرده، به صورت كتاب­هايي مانند عجايب­المخلوقات و عجايب­الهند تأليف كردند»(محجوب، 1383: 259). چنين كتاب­هايي در اغراق راويان و نويسندگان راجع به سفرهاي دريايي نقش عمده­اي داشت.

درادامه،  به اجمال به تشابهات مطالب داراب نامه با متون پيش از آن اشاره مي­شود. در مواردي، ميزان و كيفيت اين تشابهات به حدي است كه ترديدي در استفادة طرسوسي از چنين مآخذي باقي نمي­ماند.

كهن­ الگوی آفرينش

اسطوره­شناسان دربارة منشأ اسطوره نظرات متفاوتي عنوان مي­كنند. فريزر خاستگاه اسطوره را در آيين باروري مردمان باستان مي­داند. از نظر الياده1 منشأ اسطوره، داستان آفرينش است. از نظر «مولر»2 افسانه و اسطوره «حاصل ضعف ذاتي زبان است؛ زيرا كه دلالت زباني هميشه حاوي نوعي ابهام يا ايهام است و افسانه از اين تشابهات لفظي سرچشمه مي­گيرد»(دريابندري، 1380: 46). همچنين «كاسيرر»3، «دوركيم»4، «لوي استروس»5 و… نظرات ديگري عنوان كرده­اند كه برشمردن هريك باعث اطالة كلام مي­شود. از ميان اين ديدگاه­هاي متفاوت، آيين باروري فريزر و داستان آفرينش الياده، به بحث كهن­الگوها مرتبطند.

در ميان كهن­ الگوهای اسطوره­شناختي، كهن ­الگوی آفرينش جايگاه ويژه­اي دارد. اين كهن­ الگو، به دليل آنكه دربارة منشأ و آغاز جهان و پيدايش چيزهاي ديگر بحث مي­كند، به نظر مي­رسد بيان كنندة منشأ اسطوره باشد. كهن­الگوي آفرينش بر پاية نظريات ميرچا الياده درمورد اسطوره و منشأ آن به وجود آمده است.

اگرچه فريزر با نشان دادن شواهد متعدد از مناطق مختلف جهان، نقش كهن­الگوي باروري را در پيدايش اساطير، آيين و دين نشان داده است(نك:كهن­الگوي باروري) اما «اگر به اسناد ماقبل تاريخ توجّه كنيم، در اين مورد حق را به الياده مي­دهيم. آيين باروري را نمي­توان منشأ اسطوره و مذهب دانست زيرا ممكن نيست چنين آييني تا پيش از اختراع كشاورزي در عصر نوسنگي به وجود آمده باشد. به نظر الياده اسطوره و آيين بسي پيش­تر از اين­ها، در اواخر عصر پارينه سنگي وجود داشته است»(كوپ، 1384: 60).

از نظر الياده اسطوره «تاريخ راستيني است كه در سرآغاز زمان روي داده و الگويي براي رفتار انسان فراهم آورده است. انسان جامعة باستاني با تقليد از كردارهاي سرمشق­گونة خدا يا قهرماني اسطوره­اي يا تنها با بازگويي ماجراجويي­هاي آنان، خود را از زمان فاني دور مي­كند و به شكلي جادويي وارد زمان بزرگ، زمان مقدّس مي­شود»(الياده، 1382: 24). زمان مقدّس، زمان آغاز هستي و پيدايش جهان است كه انسان همواره آرزوي بازگشت به آن دارد و با آيين­هاي خاصي در پي بازسازي آن است.

پس از اين زمان مقدّس آفرينش، زمان نامقدّس يا كفرآميز آغاز مي­شود و زمان مقدس با درك انسان از زمان كفرآميز معنا پيدا مي­كند. يادآوري و بازسازي زمان مقدس يا آفرينش جهان و انسان به صورت­هاي گوناگون در اسطوره و داستان­ها نمود پيدا مي­كند از جمله بازخواني آفرينش نخستين، ياد كردن از نخستين­ها، مقدس­نمايي، دوستي با حيوانات، ساخت مسكن و شهرها و… كه در ادامه به اين موارد در داراب نامه پرداخته مي­شود:…

كهن ­الگوی باروری

اساطير حاوي اطلاعات فراواني از انسان باستاني و تفكر اوست. «بسياري از اسطوره­ها نمايشگر آداب و آيين­هاي مقدّس، در شكل­هاي متفاوت هستند. بسياري از جامعه­شناسان اعتقاد دارند كه همين آداب و رسوم و آيين­ها، سرچشمة پيدايي اسطوره­ها بودند»(علوي مقدّم، 1387: 222). يكي از اين آيين­ها به رابطة انسان و گياه برمي­گردد. اهميت كشاورزي و زندگي گياهان و نباتات در زندگي انسان امري پوشيده نيست و در هر زماني مي­توان شاهد تأثيرات كمابيش گستردة آن بر بقاي نوع بشر بود. اين تأثير در زندگي مردمان باستان به مراتب بيش از زمان­هاي بعد بود.

مرگ طبيعت و تجديد حيات آن كه منجر به تأمين نياز انسان مي­شد، اتفاقي فوق اراده و توان او بود. امّا اين مسئله باعث نمي­شد تا او تنها  تماشاگر رخدادهاي طبيعي اطراف خود باشد، بلكه بر اساس تفكر مختص خود و با روش­هاي خاصي كه به نظر وي كارآمد بودند، در جهت تسريع رشد محصول و افزايش آن اعمال و مناسكي را ابداع مي­كرد و هر ساله آن­ها را تكرار مي­نمود و بدين ترتيب به زعم خود باروري گياهان را تضمين مي­كرد. اين اعمال، محتواي كهن­الگوي باروري را تشكيل مي­دهد.

كهن­الگوي باروري در داراب نامه بر اساس آراء فريزر بنا نهاده شده است و او،  آئين­هاي كهن باروري را منشأ اسطوره مي­داند. «چون نوع مراسمي كه فريزر به آن علاقه دارد آداب و مناسك مربوط به گياهان است، نوع اسطوره­اي هم كه بيش از همه به آن علاقه­مند است اسطورة مربوط به خدا و الهة باروري است»(كوپ، 1384: 23). نقش عده­اي از خدايان متعدد باستاني، باروري زمين و گياهان و درختان و كشتزارها بود. اين ايزدان يا ايزدبانوان به خداي باروري شهرت دارند و در نقاط مختلف با نام­هاي گوناگون11، وظيفه­اي كمابيش يكسان داشتند.

بازسازي زندگي و مرگ اين خدايان و يا قرباني كردن براي ادامة حيات آن­ها، بخش عمده­اي از رفتارهاري آييني بدويان را تشكيل مي­داد. به­طور مثال، دو تن از خدايان بين­النهرين به نام­هاي «اينانا» و «دُموزي»، بانوي آسمان و ايزد باوري و بخشندگي، بودند كه «اعتقاد به ازدواج اين خداي بركت بخشنده با اينانا در آغاز بهار و شهادت بعدي او در همان سال كه مظهر حيات و مرگ جهان نباتي شمرده مي­شد و برگزاري هرسالة اين آيين… و آيين­هاي مربوط به ازدواج مجدد ايزدبانو… در مركز اعتقادات مردم بين­النهرين بود.

مردم در شهادت اين خدا عزاداري و به سبب ازدواج ايزدبانو شادي مي­كردند و به يكديگر تبريك و تسليت مي­گفتند. مرگ دموزي نماد مرگ جهان نباتي و ازدواج مجدد ايزدبانو سبب رويش مجدد گياهان و باروري درختان و چارپايان بود و گمان مي­رفت با نمايش آييني مرگ ايزد و ازدواج مجدد ايزدبانو مي­توان از توقف حركت فصلي هر ساله جلو گرفت و تكرار حيات گياهي و حيواني را تسجيل كرد كه اين خود بُني جادويي دارد»(بهار، 1384: 29).

كهن­ الگوی قهرمان در داستان داراب

در داستان­هاي اساطيري و پهلواني، اغلب با شخصيتي برتر از انسان­هاي عادي روبرو هستيم كه كارهاي بزرگ و خطير را بر عهده مي­گيرند و جامعة خود را از حوادث و مخاطرات پيش­رو حفظ مي­كنند؛ اين افراد قهرمان داستان به شمار مي­آيند. «Hero يا قهرمان واژه­اي يوناني از ريشه­اي به معناي محافظت كردن و خدمت كردن است. قهرمان يعني كسي كه آماده است نيازهاي خود را فداي ديگران كند. بنابراين مفهوم قهرمان در اساس مرتبط با مفهوم ايثار است»(وگلر، 1387: 59). قهرمان داراي ويژگي­هايي است كه در بسياري از داستان­ها، يكسان و يا از تشابه نسبي برخوردار است.

« اتو رنك در اسطورة تولد قهرمان،در بررسي حدود هفتاد قهرمان مختلف از جمله موسي، هركول، اديپ، زيگفريد و عيسي، عناصر اصلي را عناصر تشكيل دهندة چيزي مي­يابد كه برايش اصطلاح “داستان معيار قهرماني­ها” را وضع كرده است: 1) قهرمان فرزند پدر و مادري است بسيار ممتاز، معمولاً پسرِ شاه است. 2) معمولاً پيش از بسته شدن نطفه­اش مشكلاتي وجود داشته مثل كف نفس يا نازايي طولاني يا آميزش پنهاني پدر و مادر به دليل منع يا مشكلات بيروني. 3)

در طول بارداري يا قبل از آن، پيشگويي به شكل خواب يا وحي هست كه خطر زاده­شدنش را گوشزد مي­كند و معمولاً پدر يا نمايندة او را تهديد مي­كند. 4) علي­القاعده او را در محفظه­اي به آب مي­سپارند. 5) سپس حيواني يا فردي فرودست (چوپان) نجاتش مي­دهد و حيواني ماده يا زني عادي او را شير مي­دهد. 6) وقتي بزرگ شد با هوشياري بسيار پدر و مادر بلند­مرتبه­اش را پيدا مي­كند. 7) از سويي انتقام پدر را مي­گيرد و از سوي ديگر خودش را به رسميت مي­شناسند. 8) سرانجام به مقام بالا و افتخارات بسيار دست مي­يابد»(گرين، 1385: 167).

قهرمان بخش اوّل داراب نامه طرسوسي، داراب پسر بهمن(اردشير) است. تولّد و زندگي او بر الگوي ذكر شده براي قهرمان منطبق است: 1) او پسرِ شاه اردشير(بهمن پسر اسفنديار) است و نسبش به لهراسب مي­رسد كه جانشين كيخسرو شاه فرزانة ايران است. از طرف مادر، دو روايت براي او ذكر شده است: در ابتدا هماي (مادر او) دختر سام چارش مصري است و چند صفحه بعد دختر بهمن مادر او دانسته شده است. در هر دو صورت، مادر او از تباري والاست و همانند پدرش به طبقة ممتاز جامعه تعلّق دارد. 2) پس از مرگ بهمن، هماي بارداري­اش را پنهان مي­كند.

«هماي گفت پدر بر من آسيب رسانيد…مي­ترسم كه نطفه متولد شود، از طعنه و تهديد خلق انديشه كنم كه زن بي­شوهر پسر چگونه آورد»(داراب نامه – طرسوسي، 1356: ج1/10). اين بخش از داستان كه با الگوي ياد شده مطابقت دارد، با روايت داراب در شاهنامة فردوسي در تضاد است. فردوسي با اشرافي كه بر فرهنگ گذشتة ايران دارد، به­خوبي آگاه است كه ازدواج با محارم در بخشي از تاريخ ايران مرسوم بوده است؛ بنابراين وصلت اين دو را چنين بيان مي­كند:

«يـــكـي دخــتــرش بود نامـــش هــــمــــاي        هـــنرمــنــــد و بــادانـــــــش و پــــاك­راي

پـــــدر درپــذيــرفـــتــــــش از نــيـــــكوي       بــــر آن ديـــن كـه ­خـــوانــي همـي پهـلوي»

(فردوسي، 1386: ج5/483).

(ادامه در فایل)

داراب نامه

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های زبان و ادبیات فارسی کلیک کنید..

نمونه ای از فهرست منابع داراب نامه

• -، قرآن، ترجمة مهدي الهي قمشه­اي، تهران: پيام آزادي، دوازدهم، 1387.
• – ، اوستا: كهن­ترين سرودها و متن­هاي ايراني، گزارش و پژوهش جليل دوستخواه، تهران: مرواريد، ويرايش2، 2ج، دهم، 1385.
• – ، کتاب مقدس(عهد عتيق و عهد جديد)،ترجمة ويليام گلن، هنری مرتن،  فاضل خان همدانی، تهران: اساطير، چ2، 1383 .
• – ، مهابهارات، به كوشش و تصحيح محمدرضا جلالي ناييني و دكتر ن.س.شوكلا، ترجمة ميرغياث­الدين علي قزويني، تهران: اساطير، 4ج، 1385.
• – آبرامز، ماير هوارد؛ فرهنگ­واره اصطلاحات ادبي، ترجمة سيامك بابايي، تهران: جنگل، جاودانه، 1386.
• – آزاديان، شهرام، «دو تقسيم­بندي قديم از كرامات صوفيه»، مجلة دانشكدة ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران، بي­تا.
• – آيدنلو، سجاد؛ «بررسي و تحليل چند رسم پهلواني در متون حماسي»، فصلنامة تخصصي پيك نور زبان و ادبيات فارسي، س1، ش1، 1389.
• – ، «چند بن مايه و آيين مهم ازدواج در ادب حماسي ايران»، مجلة دانشكدة ادبيات و علوم انساني مشهد، س41، ش1، 1387.
• – ابن بلخي، فارسنامه، تصحيح، گاي ليسترانج و رينولد نيكلسون، تهران: اساطير، 1385.
• – اذكايي، پرويز، تاريخ­نگاران ايران(بخش يكم)، تهران: بنياد موقوفات دكتر افشار، 1373.
• – اسدي توسي، ابونصر علي بن احمد،گرشاسب نامه، تصحيح حبيب يغمايي، تهران: دنياي كتاب، چ2، 1389.
• …
• …

داراب نامه