شعر کودک – پیشینه تحقیق، ادبیات و مبانی نظری شعر کودک

 شعر کودک

شعر کودک چیست

فصل دوم: شعر کودک

1-2- شناسایی کودک و نوجوان ………………………………………………………………………………………………………

2-2- ادبیات کودک و نوجوان ………………………………………………………………………………………………………….

3-2- ویژگی­های ادبیات کودک و نوجوان ……………………………………………………………………………………….

4-2- پیشینه­ی ادبیات کودکان و نوجوانان ……………………………………………………………………………………….

5-2- ادبیات کودکان در جهان …………………………………………………………………………………………………………

6-2- ادبیات کودکان در ایران …………………………………………………………………………………………………………..

7-2- شعر ………………………………………………………………………………………………………………………………………..

8-2- شعر کودک ……………………………………………………………………………………………………………………………..

9-2- ویژگی­های شعر کودک …………………………………………………………………………………………………………..

1-9-2- کلمات شعر ………………………………………………………………………………………………………………………..

2-9-2- اهمیت کلمات در شعر کودک ……………………………………………………………………………………………

3-9-2- محتوای شعر کودک ……………………………………………………………………………………………………………

4-9-2- صنایع شعر کودک …………………………………………………………………………………………………………..

5-9-2- توصیف در شعر کودکان …………………………………………………………………………………………………….

6-9-2- طول شعر کودکان ………………………………………………………………………………………………………………

10-2- انواع شعر کودکان …………………………………………………………………………………………………………………

11-2- موسیقی و انواع آن در شعر کودک ……………………………………………………………………………………….

1-11-2- موسیقی بیرونی در شعر کودک………………………………………………………………………………………….

2-11-2- موسیقی کناری در شعر کودک …………………………………………………………………………………………

3-11-2- جایگاه قافیه در شعر کودک ……………………………………………………………………………………………..

4-11-2- نقش قافیه در ساختار شعر کودک …………………………………………………………………………………….

5-11-2- موسیقی درونی در شعر کودک …………………………………………………………………………………………

6-11-2- جناس­ها و نقش آن در افزایش موسیقی درونی شعر کودک …………………………………………….

7-11-2- موسیقی معنوی در شعر کودک ………………………………………………………………………………………..

12-2- عاطفه در شعر کودک …………………………………………………………………………………………………………….

13-2- صورخیال و نقش آن در شعر کودک  …………………………………………………………………………………….

14-2- نقش زبان در شعر کودک  ……………………………………………………………………………………………………..

15-2- قالب­های شعر کودک ……………………………………………………………………………………………..

منابع ………………………………………………………………………………………………………………………………….

شناسایی کودک و نوجوان

تولّد نخستین نوزاد، به زندگی انسان معنا و مفهومی تازه می­دهد و افقی نو به روی او می­گشاید. این موجود کوچک و ناتوان، امّا دوست داشتنی، با حضور خود، فضای زندگی و وجود انسان را پرمی­کند و­حقوقی تعریف نشده را برای خود برقرار­می­سازد و بزرگ سالان را به رعایت آن وا می­دارد.

دین­های الهی نیز از آغاز آفرینش انسان، دستورها و رهنمودهایی تکمیلی برای تربیت خردسالان و بزرگ­سالان ارائه می دهند؛ البته به معنای رعایت همه جانبه­ی حقوق کودک نیست؛ زیرا حقوق کودک، از آغاز آفرینش انسان، فراز و نشیب­های فراوان داشته است و قوم­ها، ملّت­ها، حتّی پیروان دین­های پیش از اسلام ، با این مقوله برخوردهایی گوناگون کرده­اند.«دین اسلام به ویژه مذهب تشیّع، مترقّی ترین نظریه­ها و اصل­ها را درباره­ی حقوق کودک و کارآمدترین برنامه­ها را برای تعلیم و تربیت و پرورش قوای او ­ارائه می­دهد و دوره­های کودکی و نوجوانی را بهترین دوره­های شکل­گیری شخصیت وی می­داند.(نعمت الهی، 1385: ص 32)

حجازی کودک را این گونه توصیف می­نماید: «کودکان مینیاتور یا کوچک شده­ی بزرگ­سالان نیستند بلکه افرادی هستند یگانه، مستقل و بی­مانند که نیازها، امیال و استعدادهای خاص خود را دارند و حتّی دو کودک همسان (دو قلو) نیز عین و کلیشه یکدیگر نیستند، اگر چه از یک پدر و مادر
باشند.» (حجازی، 1387، ص 49)

در این جا تنها به مرور پاره­ای از ویژگی­های کلّی گروه­های سنی می­پردازیم بدون آن که آن­ها را معیار­های غیر قابل تغییر تلقی کنیم؛ چرا که هر­­­کودک موجود منحصر به فردی است که باید او را از نو شناخت.

از تولّد تا سه سالگی

«دوره­ای کوتاه امّا تعیین کننده در تمامی طول حیات آدمی است که علمای تعلیم و تربیت آن را «دوره­ی تربیت پرستاری» می­خوانند؛ چرا که اعمال کودک بیشتر غریزی، تصادفی و انعکاسی است. او با رفتارهای انعکاسی معینی مانند مکیدن، چنگ زدن و گریه کردن متولّد می­شود.» (سینگر، 1360، ص 40) و از نظر جسمی قادر به انجام اعمال حرکتی کاملی نیست و حواسی رشد نیافته دارد و راه­های ارتباط کلامی او مسدود است و نیازمند پرستاری و نگهداری دیگران است. کودک برای درک اشیا و محیط خود تقریباً به طور کامل به اعضای حسی و حرکات بدنی مانند گرفتن و لگد زدن وابسته است. «این دوره از رشد و تکامل کودک آغاز مرحله حسی – حرکتی است که تقریبا تا دو سالگی ادامه دارد.» (راتنیک، 1370، ص 31)

در اوان سه سالگی که او به نوعی به بلوغ مرحله­ی اوّل حیات دست می­یابد، از نظر حرکتی به سطحی از مهارت دست یافته است، احساساتی مشخص دارد، در حدّ نیاز با دیگران ارتباط کلامی برقرار
می­کند؛ گرچه هنوز سخن گفتن او چیزی در حد تک گویی جمعی­(جنبه­ی کامل تعاملی ندارد) باشد، از حواس خود در جهت کشف محیط ومفاهیم بهره می­برد و بالاخره دارای نوعی تفکر است. «در فرایند این رشد به خصوص از شش ماهگی تا سه سالگی، بر اساس یافته­های روان­شناختی، حضور ما نه تنها در رشد عاطفی کودک، بلکه در رشد بدنی و عقلی او تأثیر به­سزایی دارد.» (شکوهی، 1363، ص 128)

از سه تا شش سالگی

کودکی که در مرحله­ی قبل برای انجام بسیاری از امور متّکی به بزرگ­سالان بود، به تدریج به موجودی مستقل بدل می­شود. موجودی که با کمک گرفتن از حواس خود شروع به کاوش در محیط و عوامل و پدیده­های ناظر بر آن می­کند و از این راه بر دایره­ی تجربه­های خود می­افزاید و به همان نسبت، شناخت خود را گسترش می­دهد. در یک کلام کنجکاوی ویژگی مهمی است که می­توان این تظاهرات را زیر مجموعه­ی آن قرار دارد.

از شش تا دوازده سالگی

این دوره،سن رسیدن به درجه­ای از رشد جسمی، فکری، عاطفی و روانی است که مقدمات حضور کودک را در میدان آموزش رسمی فراهم می کند. او از تفکر کودکانه به وادی فکر منطقی گام  می­گذارد. «جمع­بندی مهم­ّترین دستاوردهای او، تسلّط بر قوای حسی و حرکتی، کسب آمادگی افراطی، جهت دار شدن کنجکاوی­ها و وارد شدن«از مرحله چیستی به مرحله­ی چگونگی و چرایی» است.» (شکوهی، 1363، ص 155)

دراین مرحله، تکلّم اجتماعی با تمرین سؤال کردن همراه است؛ به یافتن پاسخ­ها و سپس پافشاری واستدلال کردن منتهی می­شود. «مجموعه­ی این آمادگی­هاست که ورود اورا به دبستان توجیه پذیر
می­سازد. نه فقط رسیدن او به سن تقویمی، او ­می­آید که بیاموزد و­آموختن، خود به قدر کافی
شگفت­انگیز ­است؛ زیرا نیاز آدم به دانش دقیقاً به سبب انسان بودن اوست.»­(­سوخوملینسکی،­1372،­    ص 98)

نوجوانی ، دوازده تا شانزده سالگی

این دوره با درهم ریختن ثبات نسبی دوره­ی قبل، آغاز می شود؛ گویی دوره­ی آشنایی­زدایی است. «او خود را دیگر نمی­شناسد و باید در معیارهای خود برای خودشناسی تجدید نظرکند، روابطش با بزرگ­سالان در هم می­ریزد و به نوعی تجدید سازمان نیاز دارد. به جای بزرگ­سالان به گروه هم­سالان تمایل نشان می­دهد و از آن­ها پیروی می­کند. نیاز به تعلق به گروه، یکی از نیازهای مهم انسان است و هم­بستگی مشخص با گروه، در ایجاد نگرش­های او تأثیر حتمی دارد.»(کریمی،1380،ص235)

در پایان این مرور اجمالی بر مهمّ­ترین ویژگی­های مشترک کودک و نوجوان باید تأکید کرد آن است که با تولّد هر کودک، جامعه­ی انسانی تولّد دیگر می­یابد؛ یعنی برای شناختن او تنها نمی­توان روی مشترکات تکیه کرد و از تفاوت­های فردی غافل ماند؛ این امر موجب برخورد­های کلیشه­ای با آن­ها   می­شود. « اگر خانواده، مربیان، نویسندگان، تصویرگران و برنامه ریزان وسایل ارتباطی، موجودیت کودک را قبول کرده و از یگانه بودن جسم و روح او آگاهی یابند، آن وقت نیازهای او را شناخته و در جهت رشد و تکامل او­گام بر می­دارند.»(میرهادی، 1372، ص 32)

جهت مشاهده و دانلود بررسی واژه های تیره و شفاف در شعر کودک و نوجوان کلیک کنید.

 ادبیات کودک و نوجوان

با شناخت اجمالی ویژگی­های کودکان و نوجوانان به این بحث می­رسیم، که آن چه قرار است
پاسخ­گوی نیازها، علایق و توانایی­های این گروه­های سنی باشد و اصطلاحاً «ادبیات کودک و نوجوان» خوانده می­شود چه تعریفی دارد؟ و از چه مشخصه­هایی برخوردار است؟ از عبارت ادبیات کودکان و نوجوانان برداشت­های گوناگونی می­شود که نتیجه­ی نگرش­های متفاوت به کودک و نوجوان است.به همین منظور به تعاریفی چند از ادبیات کودک و نوجوان می­پردازیم.

«این عنوان معمولاً به مجموعه آثاری اطلاق می­شود، که برای مطالعه­ی اطفال و نوجوانان و به منظور سرگرمی و آموزش آنان فراهم شده، به معنای وسیع­تر و درست­تر، آثاری که از­لحاظ لفظ و­تعبیر متناسب با سنین مختلف کودکان و نوجوانان باشد،در زمره­ی این ادبیات است.»(قزل ایاغ، 1388،ص 44)

حجازی در این باره آورده است که:«تعریف ادبیات کودکان با تعریف ادبیات به معنی اعم تفاوتی ندارد، امّا تفاوت بین نیازها وامکانات کودکان و نوجوانان با بزرگ­سالان موجب می شود که از ادبیات کودکان انتظار بیشتری باشد، چرا که برای انسانی کم تجربه به وجود می­آید، لذا باید عالی­تر و سازنده­تر باشد.» (حجازی، 1387، ص 16)

نعمت اللهی در­کتاب ادبیات کودک و نوجوان این عبارت را تعبیری از مجموعه کتاب­های آموزشی، آفرینش­های کلامی و تصویری هنرمندان هر قوم می­داند، که درخور توانمندی­های ذهنی و روانی کودکان و نوجوانان و سازگار با علاقه و نیازهای آنان، بر پایه فرهنگ ملّی ومذهبی هر قوم و ملت آفریده شده باشد. (نعمت اللهی، 1385، ص 35)

شعر کودک

تعاریفی که در مورد شعر بیان شد، در مورد شعر کودک هم صدق می­کند. ولی:

1- در مورد شعر کودک، همه چیز به صورت ساده و لطیف و رقیق است.

2- نباید تصور­شود که تمام تعاریف شعر ­و ­انتظاراتی که از آن می­رود، در یک شعر کودک جمع باشد  بلکه هر شعری چیزی از مفاهیم این تعاریف را در خود دارد.

3- شعر کودک از حیث انتخاب کلمه، اوزان، قوافی و مضمون، دارای نکته­هایی باریک­تر از موست که داوری درباره­ی آن کار هر کسی نیست . «کار کسی است که هم کودک شناس باشد، هم شعر شناس، هم دارای صفات و خصایص یک مربی وارسته و بری از اغراض و امراض کودکی باشد.» (حجازی، 1387، ص 146) کودکان از هنگامی که در گهواره به سر می­برند با لالایی­هایی که خود ابتدایی­ترین شعر است آشنا می­شوند و بعدها انواع اشعار عامیانه مانند، بازی، ترانه، مهملات، قصه­های کوتاه منظوم، چیستان­ها و معماها را تجربه می­کنند. «آن­ها در سنین نخستین تنها شیفته ضرب آهنگ و موسیقی کلام هستند و شعر را نوعی بازی کودکانه تلقی می­­کنند.» (قزل ایاغ، 1388، ص 146)

با توجه به توضیحات داده شده، برای شعر کودک می­توانیم این تعریف را بپذیریم که شعر کودک، بر پایه­ی موسیقی اصوات و کلمات بنا می­شود و وسیله­ای است برای بازی، حرکت و آواز کودک، محمود کیانوش شاعر و متخصص ادبیات کودکان به خصوص شعر­­کودک، به­گونه­ای دیگر نزدیکی شعر را با دنیای کودکی بیان می­کند و عنصر پیوند دهنده را طبیعت ذکر می­کند و صداهای طبیعی را با اوّلین گفته­­های کودک که تکرار هجاهاست مقایسه می­­­کند و چنین نتیجه می­­گیرد که همان گونه که صداهای طبیعت با تکرار هجاها بیان می­­شود؛ مثلاً گرگرآتش، شرشرآب، خش خش برگ، جیک جیک پرنده و … اوّلین کلمه­های کودکانه را در برگرفته از همین تکرار هجاها می­بینیم که تنها بار موسیقایی دارد. (ر.ک، کیانوش، 1379، ص 14)

دکتر قیصر امین پور، در کاری تحقیقی شعر را هم­چون بازگشت به کودکی تلقی می­کند و شاعران و کودکان را به دلیل آن که هر دو خود مرکزگرا هستند و هر دو، جهان را از دریچه­ی تفکر و تخیّل  خود می­بینند و­­­هر­­­دو شیفته بازی هستند، شبیه به هم می­شناسند. و بر این اساس، بسیاری از دست مایه­­های شعری شاعران بزرگ سال را محصول ارتباط تنگاتنگ و دائمی آن­ها با کودک درون می­خواند. (امین پور، 1374، ص 50)

ویژگی ­های شعر کودک

از ویژگی­های مهم شعر کودک میزان روانی و سلاست خواندن آن است. خوش آهنگی و
حرکت­ انگیزی شعر، بیشتر از روان خواندن به وجود می آید. در اشعار بی معنی یا متل­ها، شعرهای شوخی آمیز و فکاهی و بسیاری از اشعار دیگر، آهنگ و ریتم خواندن آن­ها با حرکات و بازی­های
بچه­ها، هم­آهنگی دارد. پس در شعر کودک وجود سه صفت اصلی لازم است:

«1- آهنگین و آمیخته بودن به موسیقی و سادگی و روانی آن.

2- شوق انگیز و شور انگیز و جنبش زا، یا احساس برانگیز بودن آن.

3- گویا و بیانگر بودن آن و نداشتن ابهام و پیچیدگی و نزدیک بودن شعر به دنیای کودکان.» (حجازی، 1387، ص 148)

محتوای شعر کودک

شعر با این که اصولاً کششی عاطفی دارد، امّا درباره مضامین و افکار ساخته می­شود. محتوای اصلی شعر، موضوع یا فکر یا پیامی است که در آن وجود دارد و ادراکات و عواطف واحساسات را تحت تأثیر قرار می­دهد. پاسخ و­عکس العمل عاطفی کودک به هر شعر، بستگی به میزان جذب شدن او به محتوای آن دارد. در مورد اشعار بی معنی، محتوا همان کلمات و ترکیبات آن هاست.

صنایع شعری کودک

نباید با به کاربردن مجاز و استعاره و سایر صنایع بدیعی، اشعار کودکان را بی روح و دشوار ساخت. البته شعر مجازی و استعاری برای کودکان منع نشده است، بلکه هر چه بچه کوچک­تر باشد باید مجاز واستعاره و صنایع شعری در اشعار او کم­تر وساده تر باشد.

توصیف در شعر کودکان

توصیف­های طولانی در شعر کودک جایز نیست؛ زیرا مانع بزرگی برای لذت بردن از شعر است. «در تحقیقاتی که شده است این نتیجه بدست آمده که بچه­ها معمولاً توصیف را، حتّی در نثر دوست
نداشته­اند.» (حجازی، 1387، ص 149)

طول شعر کودکان

شعر چه توصیفی چه غیر­توصیفی باید کوتاه باشد تا تولید خستگی و ملال نکند. معمولاً طول شعر در رغبت کودک به خواندن آن مؤثر است.

 انواع شعر کودکان

• لالایی
• اشعار بی معنی
•  اشعار شوخی آمیز یا بی سر وته
• اشعار مربوط به زندگی روزانه­ی کودکان
• قصه­ ها و حکایات منظوم
• اشعار طبیعت
• چیستان

موسیقی و انواع آن درشعر کودک

آن چه در شعر کودک بیشتر مورد توجه شاعران قرار می­گیرد موسیقی می­باشد، اساساً موسیقی موجب گرایش کودک به شعر می­شود. دکتر شفیعی کدکنی، در کتاب موسیقی شعر بر این باور است که شعر به طور کلّی دارای چهار نوع موسیقی است:

الف) موسیقی بیرونی

ب) موسیقی کناری

ج) موسیقی درونی

د) موسیقی معنوی. (شفیعی کدکنی، 1373، ص 391)

بنابراین، از آن جایی که موسیقی بیرونی در شعر، به ویژه در شعر کودک از اهمّیت بسیار والایی برخودار است، نخست این نوع موسیقی را در شعر کودک بررسی می­کنیم.

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های زبان و ادبیات فارسی کلیک کنید..

نمونه ای از منابع و مآخذ جهت مطالعه بیشتر

• 1- آشوری ، داریوش،1373، شعر واندیشه ، تهران، مرکز.
• 2- آرین پور، یحیی، 1357، از صبا تا نیما ، جلد اوّل و دوم، تهران: سپهر ، چاپ پنجم.
• 3- ابراهیمی ، جعفر، 1372، لبخند شبنم ها ، تهران : مدرسه ، چاپ اوّل.
• 4-  ، 1388، تاپ تاپ خمیر ، بی جا ، صریر، چاپ اوّل.
• 5- ابراهیمی ، نادر، 1364، مقدمه ای بر فارسی نویسی برای کودکان ، تهران: آگاه .
• 6- احمدی، بابک، 1372، ساختار تأویل متن ، جلد اوّل ، تهران، مرکز
• 7- احمد پناهی، محمد، 1376 ، ترانه سرایی در ایران، تهران، سروش ، چاپ اوّل.
• 8- اخلاقی، زکریا، 1378 ، تبسم های شرقی، تهران، حوزه هنری ، چاپ دوم.
• 9- اکبر سلطان، ناصرعلی، 1368 ، نسیم باغ خیال، تهران، برگ، چاپ اوّل.
• 10- امین پور، قیصر، 1363 ، تنفس صبح ، تهران، حوزه هنری ، چاپ اوّل .
• 11-   1373 ، ظهر روز دهم ، تهران، سروش، چاپ اوّل.
• 12-    1374، شعر هم چون بازگشت به کودکی، پژوهش نامه ی ادبیات کودک ونوجوان، بی جا:بی نا.
• 13-…
• 14-…