شخصیت حضرت علی (ع) در دو منظومه علی نامه و خاوران نامه

شخصیت حضرت علی (ع) در علی نامه و خاوران نامه

شخصیت حضرت علی (ع) در دو منظومه علی نامه و خاوران نامه

فصل چهارم: فضایل حضرت علی (ع)در دو منظومۀ علی نامه و خاوران نامه

4-1-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت …………………………………………………………………..

4-1-1-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت در منظومۀ علی نامه ………………………………

4-1-2-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت در منظومۀ خاوران نامه …………………………

4-2-حقانیت امام و فرزندانش برای حکومت پس از پیامبر ……………………………………………………..

4-2-1-روایت هایی در باب ارتباط امام علی (ع)با رسول اکرم (ص) ……………………………………..

4-2-1-1-رابطۀ پیامبر و امیر المؤمنین در منظومۀ علی نامه ……………………………………………………..

4-2-1-2-رابطۀ پیامبر و امیرالمؤمنین در منظومۀ خاوران نامه ………………………………………………….

4-2-3- ولی و وصی بودن پیامبر …………………………………………………………………………………………….

4-2-4-توصیه های پیامبر (ص) برای امیر المؤمنین …………………………………………………………………

4-2-5-افضلیّت امیر المؤمنین (ع)…………………………………………………………………………………………….

4-2-5-2- علی در قرآن ………………………………………………………………………………………………………….

4-3-شرف و بزرگی امام علی (ع)…………………………………………………………………………………………….

4-3-1- حضرت علی (ع)در نهج البلاغه …………………………………………………………………………………

4-4- شجاعت و ایثار گری ………………………………………………………………………………………………………

4-4-1-شجاعت و چالاکی در گهواره ……………………………………………………………………………………..

4-4-2-شجاعت و چالاکی در کودکی ……………………………………………………………………………………..

4-4-3-شجاعت علی (ع)در نو جوانی …………………………………………………………………………………….

4-4-4- شجاعت های بی همانند علی (ع)در بزرگ سالی ……………………………………………………….

4-4-5- نمونه هایی از شجاعت های بی نظیر علی (ع) در منظومۀ علی نامه …………………………..

4-4-6-نمونه هایی از شجاعت های بی نظیر علی (ع)در منظومۀ خاوران نامه …………………………

4-5- زهد و عبادات حضرت علی (ع)……………………………………………………………………………………..

4-6-کرامات و معجزات امیر المؤمنین علی (ع)………………………………………………………………………..

4-6-1- کرامات و معجزات امیر المؤمنین علی (ع)در منظومۀ علی نامه……………………………………

4-6-2-کرامات و معجزات امیرالمؤمنین علی (ع)در منظومۀ خاوران نامه ………………………………..

4-7-علم وآگاهی علی (ع)………………………………………………………………………………………………………..

4-7-1-علم و آگاهی علی (ع)در منظومۀ علی نامه ………………………………………………………………….

4-8-صبر وحلم علی (ع)…………………………………………………………………………………………………………..

4-9-کرامت نفس و جوانمردی علی (ع)…………………………………………………………………………………..

4-10-عدالت حضرت علی (ع)…………………………………………………………………………………………………

4-11- ثقه به نفس حضرت علی (ع)…………………………………………………………………………………………

4-12- وجوه فصاحت و بلاغت در دو منظومۀ علی نامه و خاوران نامه …………………………………..

4-12-1- عناصر موسیقایی ………………………………………………………………………………………………………

4-12-1-1-وزن ………………………………………………………………………………………………………………………

4-12-1-2-ردیف ……………………………………………………………………………………………………………………

4-12-1-3-قافیه ………………………………………………………………………………………………………………………

4-12-1-4- عروض ………………………………………………………………………………………………………………..

4-12-2- فصاحت …………………………………………………………………………………………………………………..

4-12-3- بلاغت ………………………………………………………………………………………………………………………

4-12-3-1- معانی…………………………………………………………………………………………………………………….

4-12-3-1-1-انشاء…………………………………………………………………………………………………………………..

4-12-3-1-2-امر …………………………………………………………………………………………………………………….

4-12-3-1-3- حذف مسندالیه ………………………………………………………………………………………………..

4-12-3-2- بیان ………………………………………………………………………………………………………………………

4-12-3-2-1-جایگاه تشبیه در علی نامه و خاوران نامه ………………………………………………………….

4-12-3-2-2- افراد و ترکیب در تشبیهات ……………………………………………………………………………..

4-12-3-2-3- جایگاه استعاره در حماسه ……………………………………………………………………………….

4-12-3-2-4-جایگاه استعاره در علی نامه و خاوران نامه ……………………………………………………….

4-12-3-2-5-جایگاه کنایه در علی نامه و خاوران نامه …………………………………………………………..

4-12-3-2-6- مجاز مرسل ……………………………………………………………………………………………………..

4-12-3-2-7-جایگاه اغراق در حماسه …………………………………………………………………………………..

4-12-3-2-8- جایگاه اغراق در منظومۀ علی نامه و خاوران نامه ……………………………………………

4-12-3-3-بدیع ………………………………………………………………………………………………………………………

4-12-3-3-1-اقسام جناس و تبلور آن در منظومۀ علی نامه و خاوران نامه …………………………….  

4-12-3-3-2-تلمیح ……………………………………………………………………………………………………………….

4-13-وجوه مطابقت با اسناد تاریخی ……………………………………………………………………………………….

4-13-1- شخصیّت های تاریخی موجود در منظومۀ خاوران نامه …………………………………………….

4-13-2- شخصیّت های تاریخی موجود در منظومۀ علی نامه …………………………………………………

منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………………………………………….

شخصیت حضرت علی

 مقدمه شخصیت حضرت علی

«از پیامبر گرامی اسلام (ص) روایت شده است که اگر درختان قلم شوند و دریاها مرکّب و جنیان حسابگر شوند و آدمیان نویسنده، نمی توانند فضایل علی (ع) را برشمارند.» (ابن شهر آشوب،1379:ج 2، 467 )

برشمردن صفات امام علی(ع) همان گونه که در حدیث پیامبر آمده، کاری است بس دشوار و دست نایافتنی، چرا که ایشان مصداق بارز صفات حسنه و خصال ستوده اند.شاید گویا ترین شاهد در این باب حدیث ذیل از پیامبر باشد؛ آنجا که فرموده اند: «هر کس مشتاق است پس از سال ها،طاقت ابراهیم نبی، پایمردی نوح و زیبایی یوسف را ببیند، درون و بیرون علی (ع) را ببیند»( متقی هندی، 1409: ج 15،390)

مقام ومنزلت امام علی بن ابیطالب صلوات الله علیه، همانند جدولی است که حلَ آن گردشی از مفتاح غیبُ الجَمع والوُجوُد را تضمین می کند، و چرا این چنین نباشد و حال آنکه اگر می بایست جمیع فضائل و حقایق ربانی و اوامر الهی در سرزمینی نازل شود، چه سرزمینی بهتر وشریف تر و مستعد تر از قلب نازنین امام علی سلام الله علیه که آیت باهرة جمال و جلال احدیت و حقیقت اسم الاعظم الله است مولا امیرالمؤمنین (ع)از فضایل و حسناتی برخوردار است که صورت حقیقی آن در نشئة غیب که اشراف بر عالم وجود دارد، نمایان خواهد شد.

علی(ع) به عنوان والا ترین پرورش یافته ی مکتب اسلام، دارای ویژگی های شخصیتی منحصر به فردی است که بعد از قرن ها هنوز چشمه ای از این اقیانوس بی کران به وصف در نیامده است. کسی که پیامبر در باره اش می فرماید: «یا علی خداوند تورا به چیز هایی زینت داد که پیش بندگان او زینتی از آنها محبوب تر نیست.» ( حاکم حسکانی، 1411: 100 )

 مقدمه شخصیت حضرت علی

به عنوان نمونه و  ذره ای از کهکشان فضائل  امام امیر المؤمنین علیه السلام، این که آن جناب به  ارائه حق تعالی اشراف برجمیع اموری دارد که لحظه ها و دقایق و ساعات و روز ها ونیات و تعداد و وزن و سبکی آنان چه ملکی و ملکوتی الی تعدد قطرات باران ها و برف ها و جمیع اموری که در نظام عالم واقع می گردد که خداوند بزرگ به ارادة ازلی اش این ولایت و قدرت ربانی را به او عنایت فرموده است؛

چنانچه حضرت علی بن ابیطالب صلوات الله علیه در ( خطبة البیان ) می فرماید:«أناالذی اعلمُ ما يُحَدَثُ آناً بَعدِ آن و ساعة بًعد َ ساعة، أنا الذی أعلم ُ خًطًراتِ القلوب وَ لَمحَ العُيُو ن وَ ما تُخفی الصدور» ( ابن ماجه،1349:630) «من آنم که حوادث را لحظه به لحظه و ساعت به ساعت می دانم.من خطورات دلها،نگاه چشم ها و آنچه را سینه ها پنهان می کنند می دانم» و در جایی دیگر می فرماید: «إندَ مَحتُ عَلی مَکنونُ عِلمِ لَو بُحتُ بِهِ لاضطَرَبتُم اضطِرابَ الارشِيَةَ فی الطّویّ البعيدةِ» ( نهج البلاغه،1387: خ5 )  «من حاوی علوم پوشیده ای هستم که اگر اظهارش بدارم شما همچون طناب آویزان در چاه های عمیق به اضطراب و لرزان در می آیید.»

و دربیانی دیگر فرموده است: «به آن خدائی که دانه را شکافت و بنده را آفرید اگر بخواهم بنمایم به مردم آنچه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مرا آموخته از نشانه ها و عجایب، مردم به کفر بر می گردند.» (ابن حجر،1328:95) علم و حکمت،جوانمردی و آزادگی، عدالت و ظلم ستیزی، ادب و فروتنی، مهربانی و عاطفه، ایثار و از خود گذشتگی، دلاوری و شجاعت، جود وسخا و… همه گوشه ای از فضایلی است که در آن حضرت می توان سراغ گرفت. هنرمندان در طول تاریخ،ارادت خود رابه خاندان نبوت به خصوص علی(ع)به صورت های گوناگونی نشان داده اند.

گاهی در کتیبه های مدارس دینی و گاه در کاشی کاری های مساجد و هم چنین در آثار معماری به جا مانده از گذشته به تابلو های نقاشی و خوش نویسی هایی بر  می خوریم که به نام علی (ع)، مزّین شده است آن وجود مطهر همچون شمس اعظم بر جای جای گسترۀ عوالم غیبیّه و دائرۀ امکان می تابد و جمیع موجودات، ساکنان ملک و ملکوت را از وجود الهیه اش بهره مند می سازد.

 مقدمه شخصیت حضرت علی

آن مولائیکه نقطه کاینات،محور دایرات، سرّ ممکنات، شعاع جلال کبریا، سرمخزون و اسرار کاف و نون و اسم مستأثر گنجینۀ واحد احد است.

شاعران چه شیعه و چه سنی به عنوان هنرمند سروده های خود را به مناقب علی و آلش زینت بخشیده‌اند و تلاش کرده اند با زبان شعر،فضایل و اوصاف فرا زمینی آن حضرت را که در روایات و احادیث آمده است، ماندگار سازند و در این راه پیامبر اکرم (ص) و همچنین ائمۀ  معصومین (ع) مشوق آنان بوده اند و به عنوان شاهد، به این حدیث اشاره می کنیم که فرموده اند:«هر که بیتی شعر درباره ما بگوید، خداوند در برابرآن خانه ای دربهشت برایش بنا می کند.» (ابن شهر آشوب، 1379: ج2،533 ) آنچه ازحضرت علی (ع) در منظومه علی نامه وخاوران نامه آمده،به شکل تطبیقی و موضو عی ارائه می‌گردد:

الف) عشق به علی (ع) و مدح ایشان

ب)حقانیت امام و فرزندانش برای حکومت پس از پیامبر

پ) شرف و بزرگی

ت) شجاعت و ایثارگری

ث) زهد و عبادات

ج) کرامات ومعجزات

چ) علم وآگاهی

هـ) صبر وحلم

خ) کرامت نفس و جوانمردی

د) ثقه به نفس حضرت علی

  عشق به حضرت علی (ع) ومدح ایشان                                                  

  الف) عشق به حضرت علی (ع) و مدح آن حضرت در منظومة علی نامه          

البته این سخنان ناظر است برحدیث مشهوری که اهل سنّت آن را در مناقب امام علی بن ابیطالب به صورت های گوناگون نقل کرده اند که، (مَن أرادَأن يَنظُرإلی آدَمَ فی عِلمهِ و إلی نُوحٍ فی فَهمهِ وإلی إبراهيمَ فی حِلمهِ و إلی موسی فی شِدتهِ وإلی عيسی فی زُهدِهِ و إلی محمد (ص ) فی بهائِهِ وإلی جبرئيلَ فی أمانَتِهِ وإلی الشَمسِ المضيئيةِ و القمرِ المضيئی و الکواکَبِ الدُّری فَليَنظُر إلی هذا الرَجِل. يعنی علی بن ابی طالب. ) ( مجلسی، 1362: ج 55،35 ـ 37 ) پیامبر خدا (ص) فرمود: هرکه می خواهد به آدم و علم او و نوح و تقوای او و ابراهیم و دور اندیشی و بردباری او و موسی و هیبت او و عیسی و عبادت او بنگرد، به علی بن ابیطالب بنگرد.

  ب) عشق به حضرت علی (ع) و مدح آن در منظومه خاوران نامه    

دربیانی دیگر ابن حسام می سراید:

این ابیات اندیشه تابناک و اعتقاد راسخ،سخن فردوسی بزرگ را فرا یاد می آورد؛ آن جا که به دلیل اظهار توّلی به مقام شامخ اهل بیت مورد آزار و اذیّت غدّاره بنده ی همچون سلطان محمود غزنوی واقع می شود:

هم چنین در بیانی دیگر در مدح حضرت علی (ع) می سراید:

در چشم  انداز هر هنرمندی یک سیمای آرمانی نهفته است که آن را جان زایا یا مادینۀجان می نامند که سرچشمه است و همه چیز از او زاده می شود، هنگامی که روان شاعر با آن همراه می شود هویّت راستین خویش را که درنهاد او نهفته است باز می یابد، این گونه است که ابن حسام آنانی را که از چنین ویژگی ای برخوردار نیستند بی هویت می بیند، گویی که نیستند و خاقانی وار برخود می بالد که:

با این که دانش روان شناسی که از تازه ترین شاخه های درخت دانش بشری است این اجازه را نمی‌دهد که در قلمرو تفسیر ادبی رابطه ای بی چون و چرا میان علّت ومعلول برقرارکنیم واین چیزی است که از علم باید انتظارداشت،امّا روان شناسی در پهنۀ نیم روان شناسی غریزه ها و بازتاب ها رابطۀ علّی روشنی کشف می کند وآن جا که زندگی روانی آغاز می گردد،روانشناسی به توصیف دقیق رویدادهای به هم پیوسته ای می پردازد که تاروپود آن بسیار ظریفانه به هم بافته شده است.

واز جایی که شعر با روان هنرمند رابطۀ تنگا تنگی دارد و کار کردهای هنری شاعر برخاسته از انگیزه های روان شناختی اوست،ابن حسام آزمندی را اهریمنی می بیند که انسان را از راه به در می برد وبه وادی گناه می کشاند،واز این روست که به دعا از خدا می خواهد:

احترام علی در نزد شیعه به منتهای در جه است و حقاً هم باید این طور باشد، زیرا این مرد بزرگ علاوه بر جنگ ها و فداکاری هایی که برای پیشرفت اسلام کرد، در دانش و فضایل و عدالت و صفات نیک بی نظیر بود و نسلی پاک و مقدّس هم از خود باقی گذارد. فرزندانش نیز از او پیروی کردند و برای پیشرفت مذهب اسلام مظلومانه تن به شهادت دادند.

امیرالمؤمنین علی کسی است که همۀ بت هایی را که اعراب شریک خدای یگانه می پنداشتند شکست و وحدت و یگانه پرستی را تبلیغ کرد. علی کسی است که در قضاوت به منتهای درجه عدالت رفتار می کرد و در اجرای قوانین الهی اصرار و پافشاری داشت. علی کسی است که تمام اعمال و رفتارش نسبت به مسلمانان منصفانه بود، علی کسی است که تهدید و نویدش قطعی بود.

علی آن شجاع بی همتا و قهرمان یکّه تازی بود که پهلو به پهلوی پیغمبر می‌جنگد و به اعمال برگزیده و معجزه آسایی قیام نمود. در معرکه بدر بیست ساله بود که با یک ضربت دست یکه سوار قریش را دو نیم ساخت، در احد شمشیر پیغمبر، ذوالفقار را به دست گرفت و بر سرها، خود می شکافت وبر تن ها جوشن می درید.! در یورش برقلعه های خیبر با یک دست دروازۀ سنگین آهنین را از جای کند و آن را بالای سر خود سپر ساخت.

پیغمبر که او را بسیار دوست می داشت وبه آن وثوقی تمام داشت، روزی به سوی علی اشاره کرد وگفت:(مَن کُنتُ مَولاهُ فعلیُّ مولاهُ ) اگر دامنه شمول شعر و هنر را وسعت دهیم،این معنی ازآن بر می آید که هنرمند و شاعر از سر آگاهی یا ناگاهانه می کوشد خوانندگان خود را چنان تحت تأثیر قرار دهد که نگرش او را به زندگی بپذیرند. بنابراین اگر بگوییم همۀ هنرمندان و از جمله شاعران به نوعی،مبلّغ و مسئول واز نظر اخلاقی موظّف به تبلیغ اند؛ سخنی بی راه نگفته ایم. «بل جیون نیز عقیده دارد که هدف هر نویسنده ای آن است که خواننده را در پذیرفتن نظر و عقیدۀ خود، قانع کند.

این اقناع همیشه غیر مستقیم و تلویحی و از سر افسون شدگی است، چنانچه بپذیریم  که بین انتظام هنری و فلسفی نوعی همبستگی وجود دارد، درآن صورت کار شاعری که بخواهد جهان بینی و ادراک های خود را از زندگی به شیوۀ هنری بیان کند، بسیار دشوار و نیازمندمهارت واستادی است؛ زیرا اندیشه ها و ارزش های موجود در ادبیات از اهمیّت فراوان برخوردار می باشد، که به راستی در آثار هنری مستحیل شده و به گونه ای مجزا و بی ار تباط با من قرار نگرفته باشد» (ج.گریس، 1363:ج1، 134) به همین جهت است که دو منظومۀ علی نامه وخاوران نامه را بیت‌هایی در بر می گیرد که در منقبت معصوم به ویژه علی بن ابی طالب (ع) است.

چون حضرت را اسوه و الگوی روشنی می بینند که می تواند بر آرمان شهری که بر ساختۀ اندیشه هنری و شاعرانه این دو شاعر فرمانروایی کند. از این روی در این گونه قصیده ها و هم چنین پند نامه هاست، ابن حسام بسیار کامیاب است، امّا در قصیده های مدحی دیگر که بسیار اندک است، توفیق چندانی به دست نمی آورد. ( این قصیده ها کمتر از 7% را در بر می گیرد، امّا مناقب از آغاز کتاب را شامل می شود. ابن حسام در مدح حضرت علی 1874 بیت، یعنی بیش از یک سوم اشعارش سروده است. امّا سراسر منظومه ی علی نامه نیز در مناقب و مغازی امام علی بن ابی طالب است با ناکثین و قاسطین و یکسره در خدمت اعتقادات شیعی و  ابیاتی که در مدح حضرت علی باشد بسیار اندک است و بخش اندکی از منظومه را به خود اختصاص داده است.

رابطه ی پیامبر و امیرالمؤمنین در منظومه علی نامه     

 تردیدی نیست که رابطه ی حضرت پیامبر (ص) با امیرالمؤمنین (ع) رابطه ای بسیار نزدیک و صمیمانه بوده است، به گونه ای که احدی از اصحاب پیامبر (ص) در هیچ زمینه ای قابل رقابت و برابری و مقایسه با او نیست. به همین لحاظ پیامبر(ص) در زمینه ها و مناسبت های مختلف، راجع به برادر خویش یعنی حضرت امیرالمؤمنین (ع) و پرهیز از مخالفت با او سفارش نموده است. همچنین برای حضرت امیرالمؤمنین (ع) گاهی در هنگام نازل شدن وحی می فرمود: «یا علی ادعا می کنیم خداوند این آیه را چشم و گوش تو قرار دهد.» (حاکم نیشابوری، بی تا :، ج 35،98)

در بحارالانوار روایت ذیل آمده است: «سرور عرب،علی را برایم فراخوانید،عایشه گفت: مگر شما سرور عرب نیستید؟ فرمود من سرور فرزندان آدمم و علی سرور عرب است.» ( مجلسی،1362:ج55، 97) ابیات زیر شاهد مثالی است از نگاه سراینده به این روایات.

حضرت علی (ع) می فرماید: «أنا مِن الرَسولِ الله ِ کالعُضدِ و کالعَضُدِ من المنکبِ وکالذَراع من العضة»   نسبت من با رسول خدا مانند بازو نسبت به شانه و دست به بازوان است. ( ابن ابی الحدید،1404:ج 7،315 ) و نیز«لَقَد کُنتُ اتّبعُهُ الفصيلِ أثَرَ أمَه»: «من مانند بچه شتری که دنبال مادرش می دود، مطیع رسول خدا بودم.» (ابن ابی الحدید،1404: ج 7،316 )

در توصیفی که سراینده از شایستگی حضرت علی برای رسیدن به مسند خلافت و جانشینی پیامبر(ص) دارد، چنین می گوید:

از آن جایی که سراینده منظومه علی نامه ماجرا های جمل وصفین را در این منظومه به تفصیل تمام در دوازده مجلس آورده است و با توجه به این  که در این جنگ ها پیامبر اکرم (ص) در قید حیات نبودند، سراینده  اشاره ی چندانی به رابطه ی پیامبر و امیر المؤمنین ندارد و اگر هم ابیاتی در مورد رابطه‌ی پیامبر و حضرت علی بیان داشته است، بیشتر در قالب مدح ومناقب حضرت علی مطرح کرده است، در سراسر منظومۀ  خاوران نامه نیز ارتباط پیامبر اکرم و أمیرالمؤمنین به صورت رؤیای صادقه امیرالمؤمنین است که در لحظه های حساس و پر تنش پیامبر اکرم (ص) او را هدایت و ارشاد و گره از مشکلات آن حضرت می گشاید. در این جا به بررسی این نوع ارتباط در منظومۀ خاوران نامه می‌پردازیم.

  رابطۀ پیامبر و أمیرالمؤمنین در منظومۀ خاوران نامه                                         

یکی از مباحث نظر گیر در کتاب خاوران نامه، خواب ها و رؤیا های معنی دار و حقیقی هستند که از آنها به عنوان «رؤیای صادقه» یاد می شود. ونمونه ای از اعتقاد ابن حسام به رؤیای صادق و صالح،ارتباط روحانی علی (ع) با پیامبر (ص)در خواب است. هرگاه که گره و ابهامی در کار پیش می آید،پیامبر خدا طریق گشایش و رفع آن را در خواب برعلی (ع) می نمایاند.

یکی از موارد هنگامی است که حضرت علی(ع)، پس از غلبه بر «قهرمان» نگرا ن حال «مالک»،«قنبر» و«میر زنهار خوار» می شود. آن شب علی(ع) با دلی پر غم به بستر می رود و پس از لحظاتی بیداری،خوابش می برد. در خواب، رسول الله(ص) را می بیند، که پس از احوال پرسی و تیمار خواری،نشانی سرداران اسلام را چنین باز می گوید:

آن گاه پیامبر خدا به علی (ع) دستور می دهد که:

و در مورد «پیروز بخت» می فرماید:

سپس به علی (ع) توصیه می کند که:

ابن حسام باور دارد که عالم خواب،عالمی روحانی است و ارواح،به ویژه ارواح پاک،با یکدیگر ارتباطی راستین و تعیین کننده دارند. این عالم اسرار آمیز،بالاتر و برتر از عالم بیداری است و دراین گسترۀ نامتناهی، نه تنها به پرسش های دشوار، پاسخ داده می شود، بلکه رهنمودها وارائه طریق ها به نحو روشن و واضح به پاکدلان القا می گردند تا مانع سر در گمی،اشتباه وکجروی احتمالی آنان شوند.

نکتۀ دیگری که در برخی از رؤیاها و از جمله رؤیای اخیر حضرت علی (ع) جلب نظر می کند، این است که گاهی رسول اکرم (ص) علاوه بر رفع ابهام و اشکال،باتأکید بر یک دستور موافقت و همسویی خود را باعلی (ع) در فتوحاتش تصریح می کند. آن بخش خاصی را رسالتی ویژه از جانب خویش می شمارد. مثلاً در بیت زیر، از علی (ع) می خواهد که بنابر فرمان او و برای خاطر او تفّحص کند و از آنچه بربالای کوه قرار دارد،آگاه گردد:

در حادثه ای دیگر، کشتی مالک براثر باد نا موافق، به سوی «طلسم دال» تغییر جهت می دهد و مالک علی رغم منع همراهان،برای آگاه شدن از راز و خروش های شبانه از کوه بالا می رود و از دو جهت گرفتار حادثه می شود، از یک سو، پس از روبه رو شدن با مار،اژدها و پیل شیفته، به افسون «زال» دچار می گردد؛ و از سوی دیگر «کفتار» زن کافری که قبلاً منافقانه تظاهر به اسلام نموده است، اینک غیبت مالک را غنیمت شمرده، عمرو امیّه را به بند می کشد و کشتی رابه حرکت در می آورد تا مالک، بی یاور و تنها بدون کشتی،در بلای زال بماند.

همۀ این ماجرا ها در شرایطی به وقوع می پیوندند که علی (ع) با بی خبری نگران و منتظر یاران سفر کردۀ خویش است. حضرت از این که نمی داند چه به روز مالک، عمرو امیّه و فتّاح آمده است، اندوهگین و ملول گشته و در این دلگیری و ملال، سر بر بالش غم می‌گذارد.

آن شب چون شب های ناگوار دیگر، رسول حق به خوابش می آید و با نمودن اسرار و باز گفتن جای کشتی نشینان، او را از سر گردانی می رهاند:

پیامبر (ص) از حال مالک چنین خبر می دهد:

و نیز دربارۀ عمروامیّه و فتّاح می گوید:

در خاوران نامه، بارها علی (ع) پیامبر خدا را به خواب می بیند و این خواب ها، به صورت یک روند نسبتاً منظم، خواننده را به وجود و الزام خود، عادت می دهند. همۀ این خواب ها به نحوی بسیار طبیعی و حقیقی اتفاق می افتند و اکثر آنها به دنبال ایجاد یک گره کور جنگی، گم شدن یکی از سرداران اسلام و یا طولانی شدن مبارزۀ شیر حق با حریفی کافر، رخ می دهند. در چنین مواردی معمولاً علی (ع) بعد از مدتی عبادت و تفّکر، پاسی از شب گذشته،با دلی شکسته و اندیشناک می خوابد و بلا فاصله پیامبر(ص) را می بیند که با لبی پر تبسّم، دستی نوازشگر و کلامی امید بخش،او را از نگرانی در می آورد و گره های بسته را بر می گشاید.

یکی دیگر از خواب ها ی پر معنا و شگفت انگیز و نکته دار (ع) شبی اتّفاق می افتد که روز آن، در مصافی طولانی،فرسایشی و بی نتیجه گذشته است و علی (ع) از این که نتوانسته صلصال، این دشمن قوی و منحوس را بشکند،بسیار غم زده و بی خور و خواب گردیده است:

سرانجام، سحر گاهان،لحظه ای کوتاه خوابش می برد؛ لحظه ای که بی گمان از پیش برای این گشایش تعیین شده است:

مصطفی (ص) پس از دل جویی،از مرتضی (ع) می پرسد که:

و یاد آوری می کند که هیچ کاری بدون امر پروردگار، انجام نمی شود:

پیامبر خدا،با تکیه بر«اجل معلوم و روزی مقسوم» کارگر نشدن تیغ علی (ع) رابر صلصال،توجیه الهی می نماید:

و برای تأکیید بیشتر برمشیّت الهی و تقدیر آسمانی، رزمش را با «ابوالمحجن» یاد آوری می کند:

و آنگاه،مثل همیشه به علی (ع) نوید پیروزی و بهروزی می دهد:

مطلب  قابل تأمل دیگر که به عنوان یک شاخصه می توان از آن یاد کرد، هشدارهای بازدارنده ای هستند که در لحظه های حساس و درست هنگامی که علی (ع)در معرض خطایا و خطر قرار می گیرد، به وی  داده می شوند. این هشدارها که حیاتی و نجات بخشند،از وقوع حوادث زیان بار و غیر قابل جبران جلوگیری  می کنند. یکی از این اخطارهای سرنوشت ساز زمانی است که علی (ع)  با صلصا ل پیمان می بندد که به شرط ترک «شیوۀ خصم و کین» و در صورت رهایی بندیان اسلام که پیش تر به دست صلصا ل گرفتار شده اند، طلسم حصار زریّن را بگشاید و مال و خواستۀ بی حّد و حصرش را به صلصال واگذارد. صلصال این میثاق را می پذیرد، ولی رهایی بندیان را به بعد از گشودن طلسم و تحویل دژ و خواسته،مشروط می کند. آن شب، نبی اکرم به خواب علی (ع) آمده، او را از مکر و نفاق صلصال پیمان شکن آگاه می کند:

و سپس بشارت می دهد که مرگ صلصا ل کافر به دست توانای او خواهد بود:

پس از چندی، نوید مرگ صلصا ل به حقیقت می پیوندد و هنگامی که لشکر اسلام برای تصرف گنج راهی حصار زرین، به داخل دژ می روند، هیچ اثری از آن گنج بی بدیل نمی یابند. بار دیگر، راهنمایی و راهگشایی پیامبر،علی (ع) را در رسیدن به غنایم جنگی حصار زرّین توفیق می بخشد. رسول حق به او می گوید:

ومحل گنج را، چنین نشانی می دهد:

مطلب قابل توجه دیگر دراین رؤیاها این  است که در خاوران نامه تصویر رسول اکرم (ص) در تمامی رؤیاها اعم از خواب های علی (ع) و سایر مؤمنان و یا افراد غیر موحدی که مقبول در گاه حق واقع می شوند؛ بت روی و موی زیبا و معطّر، قامتی سرو سان،رفتاری کبک وش، تبسّمی نمکین و در خششی خورشید وار ترسیم می شود. این امرحجّتی بر زیبا پسندی عارفانۀ شعرای عارف ماست و نیز از یک سو به نظریۀ نوری عارفان اشراقی و از سوی دیگر به سخن ( الله جميلٌ ويُحِبُ الجمال )نظر دارد. حسن و جمال حضرت علی (ع) در خواب شاه سمک چنین توصیف شده است.

و در خوابی دیگر:

موارد اخیر شواهدی هستند بر ارتباط مردان حق و اتّصال روحانی آنان در عالم اسرار آمیز خواب.

ادامه مباحث در فایل شخصیت حضرت علی (ع) در دو منظومه علی نامه و خاوران نامه

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های زبان و ادبیات فارسی کلیک کنید..

نمونه ای از منابع و مآخذ جهت مطالعه بیشتر 

1. ابن ابی الحدید مدائنی، عبدااحمید. ( 1404هـ). شرح نهج البلاغه، قم: چاپ محمّد ابوالفضل ابراهیم، جلد هفتم.
2. ابن اثیر جزری، علی. (1989/1404). اسدالغابة فی معرفه اصحابه، تهران: اسلامیه، جلد اول.
3. ابن اعثم کوفی. (1372). الفتوح، ترجمه محمد مستوفی، تصحیح غلام رضا طباطبایی مجد، تهران:آموزش انقلاب اسلامی، جلد چهارم.
4. ابن جوزی، ابوالفرج. (1985/1405). تاریخ عمربن الخطاب، بیروت: ج دوم.
5. ابن حجرعسقلانی، احمد. (1328). الاصابة فی تمیز الصحابه، تهران: جهان.
6. ابن حزم اندلسی، علی. (1988/1408). الفصل فی الملل والنحل، بیروت: چاپ دکتر محمّد ابراهیم نصر و عبدالرحمن عمیره، ج دوم.
7. ابن داوود سجستانی، سلیمان. (1969). سنن ابن داوود، بیروت: چاپ عزت عمید دعاس.
8. ابن شهر آشوب. (1379). مناقب آل ابی طالب، نجف: المطبعة الحیدرة، ج دوم.
9. ابن طقطقی، محمدبن علی. (1350). تاریخ فخری، تهران: چاپ محمّد وحید گلپایگانی، ج اول .
10. ابن عبد ربه. (1409ق). العقد الفرید، تحقیق علی شیری، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج سوم.
11. …
12. …