مروری بر زندگی و آثار خواجه عبدالله انصاری و بازتاب مفاهیم آیات قرآنی در مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری

 زندگینامه و آثار خواجه عبدالله انصاری و بازتاب آیات قرآنی در مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری

خواجه عبدالله انصاری

فصل سوم- مروری بر زندگی و آثار خواجه عبدالله انصاری

3-1 نگاهی اجمالی به اوضاع سیاسی و فرهنگی هرات.. 1

3-2 جایگاه خواجه عبدالله انصاری در ادب فارسی.

3-2-1 تولد خواجه عبدالله..

3-2-2 تبارنامه، نام و القاب خواجه عبدالله..

3-2-3 دوران کودکی خواجه عبدالله.

3-2-4 دوران نوجوانی خواجه عبدالله.

3-2-5 دوره جوانی و به سوی کمال.

3-2-6 سال های رنج ومشقّت..

3-2-7 سال های موفّقیّت و پیشرفت..

3-2-8 نزاع با بدعت گزاران.

3-2-9 واپسین سال های زندگی خواجه.

3-3 آثار و تألیفات خواجه عبدالله..

3-4 مشرب فکری خواجه عبدالله..

3-5 مذهب دینی و تعصّب خواجه عبدالله..

3-6 عوامل رواج تصوّف..

3-7 سفرهای خواجهعبدالله..

3-8 نثر خواجه عبدالله..

3-9 استادان خواجه عبدالله..

3-10 پیران خواجه عبدالله..

3-11 تفسیر پژوهی خواجه عبدالله.

3-12 شعر و ادب خواجه عبدالله.. 21 

فصل چهارم- بازتاب مفاهیم وآیات قرآن در مناجات نامه

4-1مقدمه. 22

4-2 بازتاب مفاهیم آیات قرآنی در مناجات های خواجه عبدالله.. 88

چکیده

قرآن کریم در طول تاریخ موثق ترین سخن اعتقادی برای مسلمانان بوده است. از این جهت مفسّرین و محدّثین در حفظ و تداوم میراث آن کوشیده اند. شعرا و نویسندگان نیز به دلیل استوار ساختن و فصاحت کلام خویش از آن بهره جسته اند . پژوهش حاضر تلاشی است که به بررسی سبکی مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری – پیر هرات – و استخراج آیاتی از قرآن می پردازد که خواجه عبدالله در مناجات هایش به طور مستقیم وغیر مستقیم به کار برده است تا روح عرفانی رازها و زیبایی های این اثر بیشتر هویدا شود . در آغاز ، در باب بستری که چنین آثاری در آن پدید آمده سخن می رود .

زندگی، احوال و آثار خواجه عبدالله انصاری ، مشرب فکری اش و اوضاع سیاسی و اجتماعی هرات مورد بحث قرار می گیرد .و سخن تا بدانجا پیش می رود که مناجات نامه خواجه عبدالله مانند سایر آثارش مشحون از مضامین عرفانی و مفاهیم قرآنی است که با نظمی ملیح و نثری فصیح در هم آمیخته است و آهنگ خوش کلام و معانی بلند عرفانی را در قالب نثری مسجّع بیان داشته و حقّ قلم را در ارایه ی یک نیایش زیبا ادا نموده است ، این امر باعث پیدایی و نگارش آثاری چون گلستان سعدی و بهارستان جامی گردیده است .

در پایان نامه ی حاضر با استناد به قرآن و روش کتابخانه ای انجام شده بیش از صد مناجات خواجه که متأثر ازآیات قرآنی بوده مورد بررسی قرار گرفته و یافته های آن به صورت توصیفی ارائه گردیده است .

کلیدواژه ها : قرآن ،مفاهیم قرآنی،خواجه عبدالله انصاری، مناجات نامه

تولّد و وفات خواجه عبدالله انصاری

در کتاب نفحات الانس جامی از قول خواجه عبد الله آمده است : «پیر هرات می فرماید: « من به قهندزمصرخ زاده ام و در آنجا بزرگ شده ام ، آفتاب مقارن غروب بود ، در روز جمعه دوم شعبان سال 396 ه . ق وقت آفتاب در هفدهم درجه ثور بود که تولّد گردیدم ، ربیعی ام ؛ یعنی در بهار زاده ام ، که هنگام گل و ریاحین بود » ( فکرت، 1390 : 19 ).

«بیشتر تذکره نویسان و محقّقان از جمله یان ریپکا  ایران شناس اهل چک ، هرمان اته ، الباخزری در تاریخ تولّد ووفات خواجه اتّفاق نظر دارند . تنها شادروان سعید نفسی تاریخ تولّد او را « غروب جمعه دوم شعبان سال 376( ه . ق) در قهندز هرات » ذکر کرده که به طور قطع اشتباه است . در دایرة المعارف اسلام هم تاریخ تولّد وی سال 396 هجری ( 6 100 م) ذکر شده است» ( زرین کوب ، 1388 : 80 ).

روان فرهادی به نقل از جامی تاریخ تولد او را این گونه ذکر کرده است: « عبدالله انصاری شب دوم شعبان 396 ( چهارم می 1006 ) در هرات زاده شد . او می گوید : « من به قهندژ زادم . به آنجا بزرگ شدم . هیچ جای به من دوست تر از قهندژ نبود » ( روان فرهادی ،1385: 8) .

 تبارنامه ، نام و القاب خواجه عبدالله انصاری

تبارنامه انصاری را می توان در قدیم ترین سخن آثاری وی یافت :

1. عبدالله ابواسماعیل انصاری ، فرزند
2. محمّد ابومنصور انصاری ، فرزند
3. علی ابومعدانصاری ، فرزند
4. احمد انصاری ، فرزند
5. علی انصاری ، فرزند
6. جعفر انصاری ، فرزند
7. منصور انصاری فرزند
8. ابومنصور مت انصاری ، فرزند
9. ابو ایّوب خالدبن زیاد الخرزجی النجّار الازدی

 نثر خواجه عبدالله انصاری

غلامرضایی به نقل از فروزانفر آورده است:«در نثر خواجه عبدالله – در بسیاری موارد – سوزی مخصوص هست که باعث تاثّر خواننده می شود . به همین علّت و به سبب لطف معنی و شور حقیقی که در آن ها هست ، پاره از جمله های او در فارسی معروف شده است . و بعضی جمله های او را مولفان متصوّفه در آثار خود نقل کرده اند» (غلامرضایی،92:1388).

«مجموعه ی رساله هایی که به خواجه عبدالله منسوب است ، نثری ساده دارد اما در پاره ای موارد استناد فراوان به آیات و احادیث و پیوند آن ها با جملات فارسی و آوردن پاره ای از آیه یا حدیث در قرینه سجع علاقه فراوان او را به این نوع کاربردها نشان می دهد . این ویژگی و فراوانی سجع در آثار او از یک سو نشان تربیّت و تهذیب مدرسی وادبی اوست و از سوی دیگر برخاسته از شیوه واعظانة او و از آنجا که وی واعظی چربدست بوده ، بیانگر اهمیّت سجع در کلام واعظان نیز هست» (زرّین کوب،1357 : 79-80).

«عبارات فارسی پیرهرات قالباً مسجّع است و گاهی بندهای مسجّعات او بویژه در مناجاتها در وزن و مقفّی بدل می شود . شور ، و جد و حال آمیخته با نوعی وزن که در مناجاتهای پیرهرات وجود دارد از قدیم باز دل مشتاقان را صید کرده است تا آنجا که شهرت او را در میان فارسی زبانان از خاص و عام به دلیل این مناجاتها داشته شده است» ( انصاری ، 1386 : 25 ).

«نثر موزون شیوه ای از نثر است که می توان آن را حد فاصل بین نثر مرسل و نثر مصنوع دانست که ویژگی اصلی آن به کاربردن سجع های ساده و شبیه به قافیه می باشد . قدیمی ترین نمونه آن در منقولات ابوسعید ابوالخیر و جلابی هجویری ملاحظه می شود و پس از آن در غالب آثار خواجه عبدالله به وضوح قابل مشاهده است .

وقتی این روش به خواجه عبدالله رسید کمالی تمام یافت و در غالب موارد به کار رفت چنانچه باید آثار این پیر را سرآمد همة نثرهای موزون صوفیانه شمرد» (صفا،376:1378).

تلاش او نه تنها در آرایش نثر و بهره گیری از سجع و قرینه و توازن و جناس و کاربرد صنایع دیگر دیده می شود و بلکه در آمیزش نثر و شعر چه در حوزه صورت و چه در پهنة معنا و طرح و قالبهای ادبی متناسب با معنی ها و مضامین مشاهده می شود و از دلایل توفیق خواجه عبدالله در نثر می توان به آگاهی و سلطه او بر لفظ ، معنی آشنایی به تفسیرو حدیث و علوم دینی و دانش هایی ژرف ادبی ، طبع و ذوق و حافظه قوی و زهد و تجربه های عرفانی اشاره نمود . وی نخستین نویسنده ای است که نثر فارسی را در بیان مقام شعری با تمام مشخصات و تکلفات آن به کار می برد و در استفاده از آیات و احادیث با مراعات دقایق خاص فنی و توجه به جنبه های زیبایی و آرایشی کلام دقت نظر دارد.

بازتاب مفاهیم و آیات قرآن در مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری

  مقدّمه

از میان سخنانی که از خواجه عبدالله به جا مانده ، مناجات هایی که در مناجات نامه و برخی دیگر آثار ایشان چون طبقات الصّوفیّه ثبت و ضبط شده و به ما رسیده ، بیشتر از دیگر سخنان وی از شهرت و معروفیت برخوردار است . این اثر چون دیگر آثار خواجه به زبان پارسی دری است . سادگی و بی پیرایگی ،زبان آهنگین و دلنشین این اثر باعث شده است تا طرفداران بیشتری نسبت به آثار دیگر عرفانی خواجه هرات داشته باشد . نگاه عاشقانه – عارفانه این اثر چنان لذت بخش و شور انگیز و فرح افزاست که با یک بار شنیدن و خواندن مجذوب کلام فریبای نویسنده و زبان گویای آن می شود .

«واژه ی عربی (مناجات ) ( از ریشه ی ثلاثی مجرد نجی ، نجو ) و هم ریشه ی (نجوا ) به معنای ( گفتگوی خصوصی و محرمانه ) است . معنای معمول آن در فارسی « راز و نیاز در خلوت باخدا » ، « گفتگوی درونی باخدا »  «دعای شوق آمیز ( بعضی اوقات بی صدا ، بعضی اوقات به آواز ) » ، « دعایی از سر صدق و خلوص  » است  مناجات های عبدالله انصاری پاره ای از ویژگی های سبک قرآن را دارد و بدون آنکه شعرباشد ، در قالب نثری مقّفا (مسجّع) گفته شده است . و علّت عمده ی محبوبیّت زیاد انصاری در میان ملّت های فارسی زبان بیان این مناجات ها به نثر مسجّع می باشد .

مناجات نامه یا الهی نامه در اصل ، کتاب مستقلی در میان آثار این عالم ربّانی نیست . مناجات در واقع راز و نیاز ها و دعاهای عاشقانه و وجد آمیزی است که در جای جای آثار وی ، مخصوصاً کشف الاسرار و طبقات الصّوفیّه ی او ، همچون گوهرهای تابناک نشانده شده اند . خواجه در این گفته های شعرگونه بعد عرفانی خویش را باز نموده است . او عارفی است خدا جوی که مدام چون مرغ حق بانگ عاشقانه سر می دهد . و الهی الهی کنان رضا و قرب خدا می طلبد»(روان فرهادی،1385:  45).

خواننده یا شنونده ی عادی فارسی زبان ، اغلبِ مناجات های پیر هرات را شنیده و می شنود یا می خواند؛ دیگر آثار خواجه طرفدار کمتری نسبت به این اثر دارد . از این نظر ، نوشته های این اثر از شهرتی عام تر برخوردار است واز این نکته نباید به سادگی گذشت که طّی سده های اخیر ، بی دلیل نیست که آثار وی بویژه مناجات نامه از محبوبیت همگانی نسبت به آثار دیگر عرفا و شعرا خواننده و هوادار بیشتری پیدا کرده است . بسیاری از خوانندگان آثار خواجه هرات از طبقه ی نیمه بی سواد مذهبی اند ، و شاید به جرأت بتوان گفت که نام دیگر آثار شیخ انصاری را نشنیده اند ، همین افراد نیمه بی سواد مذهبی به خوبی  می توانند مناجات های جذبه آمیز به زبان فارسی دری وی را از حفظ بخوانند . جذبه کلام وی از این حیث به مردم روحیه ای مضاعف می دهد که بتوانند به راحتّی با این کلام زندگی کنند . احساسات خود را با این کلام بیان کنند . عواطف خود را صیقل دهند . اینگونه با معبود خویش سخن گویند .

برای بیان آلام خود ، خود را به زحمت نیندازند و به دنبال واژه و جمله ای دور از ذهن و گوش خراش نگردند . معبود را همانگونه که خود دوست دارند با او سخن بگویند . و از او هم همینگونه بخواهند که به راحتّی با بندگان خود سخن بگوید . بر آنان سخت نگیرد ، سخت مورد عتاب قرار ندهد . به نیکی بخواند و به نیکی رقم زند . به نص قرآن که « جزای نیکی جز نیکی است ؟ » کلام خواجه از این حیث که به خوبی همه می توانند با گوینده یا نویسنده ی آن ارتباط تنگاتنگ برقرار کنند ، بسیار شنیدنی و خواندنی و قابل تأمل است .

بازتاب مفاهیم آیات قرآنی در مناجات های خواجه عبدالله انصاری

در این بخش به بررسی مناجات هایی می پردازیم که بنیاد گرفته از آیات و مفاهیم قرآنی به شیوه های گزارشی و الهامی می باشد :

1- «الهی ،  اگر نظرفاسقان بر زر و سیم است ؛ و نظر صادقان بر خوف و بیم است ؛امّا نظر عبدالله بر نوزده حرف بِسمِ اللهِ الرّحمن الرَّحیم است» (انصاری،53:1372).

********

ترجمه: «به نام خداوند بخشنده مهربان».

تفسیر ادبی و عرفانی:

«بِسُمِ الله الرّحمن الرَحیم، نزد اهل عرفان : ب ، بهار خدا و سین ، سنای خدا و میم ، ملک خدا. نزد اهل معرفت : ب ، بهای احدّیت سین سنای صمدیّت و میم ملک الوهیت. بهاء او قدیم ، سناء او کریم ، ملک او عظیم . بهاء او با جلال ، سناء او با جمال  و ملک او بی زوال ، بهاء او دل ربا ، سنای او مهر افزا و ملک او بی فناء .

نزد اهل ذوق : ب برّ با اوّلیا ، سین سرّ با اصفیاء میم منّت بر اهل ولاء ، ب برّ او با بندگان ، سین سرّ او با دوستان ، میم منّت او بر مشتاقان . اگر نیکی او نبودی ، چه جای تعبیه سر او بودی؟ وگر منّت او نبودی، بنده را چه جای وصل او بودی. و بر درگاه جلال او چه محلّ بودی ، گر مهر ازل نبودی بنده چگونه آشنای لم یَزَل بودی؟» (آموزگار،1383ج1:1)

«الله است قدیم، رحمن است عظیم ، آفریدگار است کریم ، پروردگار است حلیم، آموزگار است رحیم، عیب پوش و عذرپذیر ، کارساز و دستگیر ،خوش گفتار، لطیف دیدار » ( همان ، ج2: 38)  .

********

2 – «الهی ، چون به من نزدیکی ، من دورم ؛ اگر گویم نه منم ، معذورم ؛ فی قوله ، عزّ و جل و عَجِلتُ ءالیک َ رَبِّ لِتَرضی» (انصاری،668:1372)

********

بهره گرفته از آیه ی شریفه ی 84 از سوره ی مبارکه طه به روش اقتباسی : « قالَ هُم اوّلاءِ عَلی آثَرِی وَ عَجِلتُ اِلیکَ رَبِّ لِتَرضی ».

ترجمه:« گفت : اینک ایشان در پی من هستند ، و من شتابیدم به سوی تو پروردگار من ، تا از من خشنود شوی ».

تفسیر ادبی و عرفانی:

« عتاب به موسی است که قوم را واپس گذاشت وخود با شتاب به کوه طور رفت و به میعاد حق تعالی شتافت ، خداوند گفت : ای موسی ندانستی که من ضعیفان را دوست دارم ، شکستگان را بیش نوازم و پیوسته در دل آنان می نگرم ! هر که را بینم در دل ایشان ، او را به دوستی گیرم  ، موسی عذری داد که آنان در پی هستند و شتاب من برای واگذاشتن آنان نبود بلکه برای جلب رضایت حق بود ! خداوندا تو دانایی و از سّر این بنده آگاهی ، خداوند فرمود : ای موسی چون مرا جویی درد دل ایشان جو ، که من در خلوت    ( هُوَ مَعَکُم) با ذاکران نشینم و مونس دل درویشانم، و یادگار جان عارفانم ، حاضر راز محبّانم، نور دیده ی آشنایانم و مایه ی رمیدگان و زاد مضطّران و پناه ضعیفانم. ای موسی هر جا درویشی بینی افکنده ی جور روزگار وخسته ی هراست ، او را یاری و غلامی کن و تا بتوانی جدایی وی مجو ، صحبت او را خریدار باش که نهاد وی خزینه ی اسرار ازل  و تعبیه ی باز ابد است » (آموزگار ، 1383ج2: 50) .

********

3 – «الهی ! ای منعم وهّاب ؛ و آفریننده ی عالم از آتش و آب ؛ محنت نماینده ی آدمی به خورو خواب ؛فریاد به تو از ذُلّ حجاب و فتنه ی اسباب و از وقت شوریده ودل خراب» (انصاری،127:1386) .

********

بنیاد گرفته  از آیات زیر به روش  اقتباسی است:

آیه ی شریفه ی 9 از سوره ی مبارکه ی ص : «أَمْ عِندَهُمْ خَزَائِنُ رَحْمَةِ رَبِّكَ الْعَزِيزِ الْوَهَّابِ»

ترجمه:«یا نزد ایشان خزانه های بخشایش خداوند عزیز و بخشنده است ؟»

آیه ی شریفه ی 8 از سوره مبارکه ی آل عمران : «رَبّنا لا تُزِغ قُلوبَنا بَعدَ اِذ هَدَیتَنا و هَب  لَنا من لَدُنکَ رَحمَة اِنّکَ اَنتَ الوَهّاب».

ترجمه: « خداوندا ، دل های  ما را  تاریک مگردان پس از آن که راه بما نمودی و ما را از نزدیک خود رحمت ببخش که تویی فراخ بخش» .

تفسیر ادبی و عرفانی

«بار خدایا! شوردل و زیغ از دل های ما دور دار و ما را بر بساط خدمت پاینده بدار و آنچه دهی به فضل ورحمت خویش ده.نه جزای اعمال وعوض عبادات،که این هاشایسته ی حضرت جلال تونیست. چه بسا اعمال بندگان که هَباءً منثورًا شد یعنی نیست و نابود گشت تا ما از این اعمال ناپسندیده و طاعات و عبارات ناشایسته باز رهیم و یکبارگی دل در فضل و رحمت او بندیم» (آموزگار ،1383ج123:1).

********

4 – «ای گشاینده ی زبان های مناجات گویان ، و انس افزای خلوت های ذاکران ، و حاضر نفس های راز داران ، جز از یاد کرد تو مارا همراه نیست و جز از یاد داشت تو ما را زاد نیست و جز از توبه ی تو دلیل و راهنمای نیست ، خدایا نظر کن در حاجت کسی کش جز یک حاجت نیست» ( انصاری،149:1386).

********

بنیاد گرفته از آیات زیر به روش الهامی است:

1-آیه ی شریفه ی 152 از سوره مبارکه ی بقره : « فَاذکُرُونیِ اَذکُرکُم وَاشکُرُوالیِ وَلاتَکفُرونِ».

ترجمه: « پس مرا یاد کنید تا من شما را یاد کنم و مرا سپاس دارید و در من ناسپاس نباشید وکفران نعمت نکنید».

2-بخشی از آیه ی شریفه ی 125 از سوره ی مبارکه ی انعام : «فَمَن یُرِدِ اللهُ اَن یَهدِیَهُ یَشرَح صَدرَهُ…» ترجمه: « هر که را خدا خواهدراه نماید دل او را گشاده کند و باز گشاید …».

تفسیر ادبی و عرفانی:

«نشانه این شرح آنست که بنده را سه نور به سه وقت در دل افکند : نور عقل در بدایت، نور علم در وساطت و نور عرفان در نهایت . آنگاه با همه این نور ها مشکلهای او گشوده شود و غیب ها بعضی دیدن گیرد» (آموزگار: 1383 ج1 ،307 ) .

********

5- «ای خداوندی که رهی را بابی ، رهی با خود بیعت می کنی ، رهی را بی رهی گواهی به ایمان می دهی ، رهی را بی رهی بر خود رحمت مینویسی ، رهی را بی رهی با خود عقد دوستی میبندی ، سزد بنده مؤمن را که بنازد،  اکنون که اش عقد دوستی با خود ببست که مایه ی گنج دوستی همه نور است ؛ ذو بار درخت دوستی همه سرورست ؛ میدان دوستی یک دل را فراخ است و ملک فردوس بر درخت دوستی یک شاخ است» (انصاری،148:1386).

********

بنیاد گرفته از آیات زیر به روش گزارش و الهامی است :

1- بخشی ازآیه ی شریفه ی63 سوره ی مبارکه بقره : « وَ اِذ اَخَذنا میثاقَکُم …».

ترجمه: « به یاد بیاورید وقتی که از شما پیمان گرفتیم و بر شما عهد بستیم … ».

تفسیر ادبی و عرفانی:

« خداوند با همه عهد بست و از همه پیمان گرفت قومی به طوع اجابت کردند و قومی به کُره . آنان که به طوع و رغبت پذیرفتند عیان او را بار داد و مهر ازل وی را دست گرفت و آن ها که به کُره و و نارضایی اجابت کردند ، حق بر آن ها پوشیده شد و در تاریکی و بیگانگی بماندند» (آموزگار ،1383ج31:1) .

2-بخشی ازآیه ی شریفه ی 12 سوره مبارکه ی ا نعام : « … کَتَبَ عَلی نَفسِهِ الرَّحمَةَ لَیَجمَعَنَّکُم اِلی یَومِ القِیمَةِ … ».

ترجمه: «… خدا بخشودن را بر خود نوشت و همه ی شماها را برای روز رستاخیز  گرد خواهد آورد …».

3- آیه ی شریفه ی 96 از سوره ی مبارکه ی مریم : « اِنَّ الَّذَینَ آمَنُوا وَ عَمِلُواالّصالِحاتِ سَیَجعَلُ لَهُمُ الرّحمن وُدّاً».

ترجمه: « کسانی که بگرویدند و کارهای نیکو کردند، خداوند آنان را به دل دوست دارد ».

تفسیر ادبی و عرفانی:

« این دوستی و محبّت به خاک تعلّق ندارد ، بلکه تعلّق به نظر ازلی دارد، اگر علّت محبّت ، خاک بودی ، در جهان خاک بسیار است که نه جای محبّت است ، لکن قرعه ای از قدرت خود بزد ، ما بر آمدیم و فالی از حکمت بیاورد و آن ما بودیم ، پس خداوند به حکم ازل به تو نگرد نه به حکم حال» (همان :37) .

********

6-« الهی، کار آن دارد که با تو کاری دارد ، یار آن دارد که چون تو یاری دارد ، او که در دو جهان تو را دارد هرگز کی تو را بگذارد ؟ عجب آنست که او که تو را دارد  از همه زارتر می گذارد، او که نیافت به سبب نایافت می زارد ، او که یافت ، باری چرا می گذارد ؟» ( انصاری، 28:1386) .

********

بنیاد گرفته ازبخشی از آیه ی شریفه ی 40از سوره مبارکه بقره به روش الهامی : « …اَذکُروُا نِعمَتیَ الَّتی اَنعَمتُ عَلَیکُم و اُوفُوا بِعَهدی اُوفِ بِعَهدِکُم وَ اِیّایَ فَارهَبونِ ».

ترجمه : «… یاد کنید نواخت من که شما رانواختم وآن نعمتی که به شما انعام کردم.به پیمان من وفا کنید تامن به پیمان شما وفا کنم و از من بترسید»؟

خواجه عبدالله انصاری

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های زبان و ادبیات فارسی کلیک کنید..

نمونه ای از منابع و مآخذ جهت مطالعه بیشتر

1. قرآن کریم ( 1391 ) ، به خط عثمان طه ، محمّد مهدی محمودیان ، ترجمه و مفاهیم ، تهران : اسوه ، چاپ نهم
2. اسکندری ، حسین ( 1382 ) ، آیه های زندگی ، تهران : سروش
3. انصاری ، خواجه عبدالله (1368 ) ، طبقات الصّوفیّه ، با مقدّمه محمّد سرور مولایی ، تهران : طوس ، چاپ اوّل
4. ————( 1362 ) ، —– ، عبدالحیّ حبیبی ، و اهتمام و کوشش حسین آهی ، تهران : فروغی ، چاپ دوم
5.  ( 1368 ) ، صد میدان ، به اهتمام قاسم انصاری ، تهران : طهوری
6.  ( 1372 ) مجموعه ی رسایل فارسی خواجه عبدالله ، مقدّمه و فهارس محمّد سرور مولایی ، 2 جلد ، تهران : توس ، چاپ سوم
7.  ( 1383 ) ، تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید ، به اهتمام حبیب الله آموزگار ، 2 جلد ، تهران : اقبال ، چاپ هفدهم
8.  ( 1386 ، مناجات نامه ، تصحیح و مقدّمه شهاب الدّین خرمشاهی ، تهران : نشر دوستان
9.  ( 1389 ) ، سخنان پیر هرات ، به کوشش محمّد جواد شریعت ، تهران : امیر کبیر ، چاپ دهم
10.  ( 1390 ) ، مناجات و گفتار پیر هرات ، به اهتمام محمّد آصف فکرت و فرید مرادی ، تهران : نشر ثالث ، چاپ دوم
11. …
12. …

خواجه عبدالله انصاری