تغییرات ژنتیکی در حقوق

تغییرات ژنتیکی

تغییرات ژنتیکی – حقوق و تعهدات دولت ها و ديگر نهادهای بین المللي در زمينه تغییرات ژنتیکی

فصل دوم- کلیات

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………

مبحث اول: ارائه تعاريف و تاريخچه……………………………………………………………………………………..

گفتار اول: تعريف واژه ها و اصطلاحات…………………………………………………………………………..

بند اول: تعريف واژه ها و اصطلاحات مرتبط با موضوع تغييرات ژنتيکي…………………….

الف- ژن………………………………………………………………………………………………………………

ب- دستكاري ژنتيكي(تغییرات ژنتیکی) …………………………………………………………….

ج- ‌بیوتکنولوژی (مهندسی ژنتیک)………………………………………………………………………

د- موجودات تغييريافته ژنتيکي  (ترانس‌ژنتیک) ………………………………………………..

ه- شبیه سازی…………………………………………………………………………………………………….

بند دوم: تعريف واژه ها و اصطلاحات مرتبط با حقوق بین­الملل بشر…………………………

الف- حقوق بشر………………………………………………………………………………………………….

ب- حقوق بين الملل بشر……………………………………………………………………………………

ج- تعریف کرامت………………………………………………………………………………………………..

د- بررسی تعامل میان حقوق بین الملل بشر  و تغییرات ژنتیکی…………………………

بند سوم: تعریف قواعد بین­المللی حاکم بر تغییرات ژنتیکی………………………………………

گفتار دوم: تاریخچه تغییرات ژنتیکی، حقوق بین الملل بشر و قواعد بين­المللي

حاکم بر تغييرات ژنتيکي……………………………………………………………………………………………….

بند اول: تاریخچه تغییرات ژنتیکی……………………………………………………………………………

بند دوم: تاریخچه حقوق بین الملل بشر……………………………………………………………………

بند سوم:  تاریخچه قواعد بین­المللی حاکم بر تغییرات ژنتیکی………………………………….

مبحث دوم: نظرات موافقان و مخالفان تغييرات ژنتيکي در چارچوب

حقوق بين­الملل بشر ………………………………………………………………………………………………………….

گفتار اول: نظريه موافقان تغييرات ژنتيکي در چارچوب حقوق بين­الملل بشر…………………

بند اول: نظریه موافقان تغییرات ژنتیکی در نوع انسان………………………………………………

بند دوم: نظریه موافقان تغییرات ژنتیکی در نوع گیاه و حیوان………………………………….

گفتار دوم: نظريه مخالفان تغييرات ژنتيکي در چارچوب حقوق بين­الملل بشر………………..

بند اول: نظریه مخالفان تغییرات ژنتیکی در نوع انسان……………………………………………..

الف- مغایرت تغییرات ژنتیکی با مفهوم کرامت……………………………………………………

ب- نگرانی از تولید انسان به صورت کالا……………………………………………………………..

ج- نقض استقلال و آزادی افراد…………………………………………………………………………..

د- تهدید احتمالی بنیان خانواده، نسب و روابط خویشاوندی……………………………….

ه- فقدان امنیت تکنیکی و فیزیکی……………………………………………………………………..

بند دوم: نظریه مخالفان تغییرات ژنتیکی در نوع گیاه و حیوان…………………………………

مبحث سوم: اصول حقوقي و اخلاقی حاکم بر تغييرات ژنتيکي در چارچوب حقوق بين­الملل بشر

گفتار اول: اصول حقوقی حاکم بر تغییرات ژنتیکی در چارچوب

حقوق بين­الملل بشر………………………………………………………………………………………………………

گفتار دوم: اصول اخلاقی (اخلاق زيستي) حاکم بر تغييرات ژنتيکي

در چارچوب حقوق بين الملل بشر………………………………………………………………………………..

مبحث چهارم: تغييرات ژنتيکي و اسناد حقوق بين­الملل و حقوق بین الملل بشر………………..

گفتار اول: اسناد حقوقي جهاني در زمينه تغييرات ژنتيکي…………………………………………….

بند اول: اعلاميه جهاني ژنوم انسان و حقوق بشر………………………………………………………

بند دوم: اعلامیه بین المللی درباره داده‌های ژنتیک انسانی……………………………………….

بند سوم: اعلامیه جهانی اخلاق زیستی و حقوق بشر………………………………………………..

بند چهارم: كنوانسيون تنوع­ زيستي………………………………………………………………………….

بند پنجم: بررسی پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا………………………………………………………

گفتار دوم: اسناد حقوقي منطقه­اي در زمينه تغييرات ژنتيکي………………………………………..

بند اول: کنوانسيون اروپایی حمايت از حقوق بشر و کرامت انسان راجع

به کاربردهاي علوم زيستي و پزشکي……………………………………………………………………….

بند دوم: پروتكل اختياري كنوانسيون اروپایی حمايت از حقوق بشر و شأن

انسان در خصوص كاربرد زيست شناسي و پزشكي……………………………………………………

نتیجه­گیری…………………………………………………………………………………………………………………………

فصل سوم– حقوق و تعهدات دولت­ها و ديگر نهادهاي بين­المللي در زمينه تغییرات ژنتیکی

مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………… 59

مبحث اول: حقوق و تعهدات دولت­ها و نهادهاي بين­المللي در زمينه

تغییرات ژنتیکی در ژنوم انساني…………………………………………………………………………………………

گفتار اول: حقوق و تعهدات دولت­ها در زمينه تغييرات ژنتيکي در ژنوم انساني………………

بند اول: حقوق و تعهدات دولت­ها در حقوق بین الملل بشر………………………………………

بند دوم: حقوق و تعهدات دولت­ها در زمینه تغییرات ژنتیکی در ژنوم انسانی……………

گفتار دوم: حقوق و تعهدات سازمان­هاي بين­المللي در زمينه

تغييرات ژنتيکي در ژنوم انساني……………………………………………………………………………………..

بند اول: حقوق و تعهدات سازمان های بین المللی در حقوق بین الملل بشر…………….

بند دوم: حقوق و تعهدات سازمان­هاي بين­المللي در زمينه

تغييرات ژنتيکي در ژنوم انساني………………………………………………………………………………

گفتار سوم: حقوق و تعهدات شرکت­هاي بيوتک در زمينه تغییرات ژنتیکی

در ژنوم انساني……………………………………………………………………………………………………………….

مبحث دوم: حقوق و تعهدات دولت­ها و نهادهاي بين­المللي در زمينه

تغييرات ژنتيکي در گياه و حيوان………………………………………………………………………………………

گفتار اول: حقوق و تعهدات دولت­ها در زمينه تغييرات ژنتيکي در گياه و حيوان……………

گفتار دوم: حقوق و تعهدات سازمان­هاي بين­المللي در زمينه تغييرات ژنتيکي

در گياه و حيوان……………………………………………………………………………………………………………

گفتار سوم: حقوق و تعهدات شرکت­هاي بيوتک در زمينه تغييرات ژنتيکي

در گياه و حيوان……………………………………………………………………………………………………………

مبحث سوم: مسئوليت دولت­ها و ديگر نهادهاي بين­المللي ناشي از

عدم رعايت قواعد بين­المللي حقوق بشري در زمينه تغييرات ژنتيکي………………………………….

گفتار اول: مسئوليت دولت­ها ناشی از عدم رعايت قواعد بين­المللي

حقوق بشري در زمينه تغييرات ژنتيکي………………………………………………………………………..

بند اول: مفهوم كلي مسؤوليت بین المللی…………………………………………………………………

بند دوم: مفهوم مسؤوليت بین المللی دولت­ها…………………………………………………………..

بند سوم: مسئوليت دولت­ها ناشی از عدم رعايت قواعد حقوق بشري

در زمينه تغييرات ژنتيکي…………………………………………………………………………………………

گفتار دوم: مسئوليت سازمان­های بين­المللي ناشی از عدم رعايت قواعد

بين المللي حقوق بشري در زمينه تغییرات ژنتیکی ……………………………………………………….

بند اول: مفهوم مسئولیت سازمان­های بین­المللی………………………………………………………

بند دوم: مسئوليت سازمان­های بين­المللي ناشی از عدم رعايت قواعد

بين­المللي حقوق بشري در زمينه تغييرات ژنتيکي……………………………………………………

گفتار سوم: مسئوليت شرکت­هاي بيوتک ناشی از عدم رعايت قواعد بين­المللي

حقوق بشري در زمينه تغییرات ژنتیکی………………………………………………………………………..

نتيجه­ گيري

منابع

تعريف واژه ها و اصطلاحات مرتبط با موضوع تغییرات ژنتیکی

الف- ژن[1]

از اجزای بدن یک ارگانیزم زنده، آن‌چه برای توليد یک ابداع ژنتیکی، مورد توجه است، ژن می­باشد. بنابراین آشنایی با مفهوم ژن، ضروری است. ژن، در سلول هر موجود زنده قرار داشته و ویژگی‌های وراثتی را کنترل کرده و حاوی اطلاعات لازم در خصوص ساخت و ساز پروتئین‌های مورد نیاز جانداران است و این پروتئین‌ها مشخص می‌کنند که یک ارگانیزم باید چه شکلی باشد یا در برابر بیماری‌ها چگونه پایداری کند. بدن موجودات زنده، حاوی ژن‌های بسیار زیادی است که به مجموع آن‌ها ژنوم،[2] گفته می‌شود؛

بنابراین، مراد از ژنوم انسانی، مجموعه ژن‌های بدن انسان است. [3]طرح بین‌المللی ژنوم انسان،[4] یکی از مهم‌ترین و عظیم‌ترین طرح‌های تحقیقاتی زیست‌شناسی عصر حاضر است که با رمزگشایی از ژنوم انسان، گره‌های بی‌شماری را گشوده و قله‌های متعددی را فتح کرده‌ است. این طرح که انجام آن، مولود پیشرفت‌ها و اطلاعات جدید محققان در عرصه مهندسی ژنتیک است، در آینده‌ای نزدیک، تحولات عمیق و غیره‌منتظره‌ای را در حقوق بشر بوجود خواهد آورد. طرح بین‌المللی ژنوم انسان را می‌توان نقطه عطفی در تاریخ علوم زیستی بویژه مهندسی ژنتیک و تغییرات ژنتیکی به حساب آورد.

ب- دستكاري ژنتيكي(تغییرات ژنتیکی)

علم دستکاري ژنتيکي در واقع علمي است که منجر به ايجاد تغيير در مهم­ترين بخش سلول يعني ماده ژنتيکي دی ان ای[6] موجودات به روشي مي­شود که در طبيعت رخ نمي­دهد،[7] در واقع فنی است که از موجودات زنده برای ساخت یا تغییر محصولات، ارتقا کیفی گیاهان یا حیوانات و تغییر صفات میکروارگانیزم­ها برای کاربردهای ویژه استفاده می­کند. [8]

تغییرات ژنتیکی، عملياتي را در بر مي­گيرد كه در آن ژن­هاي تعيين­كننده هويت فرد كه مطابق بند 7 گزارش توضيحي پروتكل اختياري كنوانسيون حمايت از حقوق بشر و شان انسان درخصوص كاربرد زيست­شناسي و پزشكي راجع به منع همانندسازي انسان (تصویب شده در تاريخ 12 ژانويه 1998 میلادی در شوراي اروپا)،[9] به آنها ژن­هاي هسته­اي گفته مي­شود، به شیوه­ای  عمدي دستخوش تغيير مي­شوند. به بیانی علمی­تر دستکاري ژنتيکي به مجموعه روش­هايي گفته مي­شود که به منظور جداسازي و خالص­سازي ژن­ها و وارد کردن و بيان يک ژن خاص در يک ميزبان به کار مي­رود و در نهايت منجر به بروز يک صفت خاص و يا توليد محصول مورد نظر در جاندار ميزبان می­شود.

علم مهندسي يا دستکاري ژنتيک که قابليت تلفيق ژن هاي مختلف و توليد انواع موجودات عجيب، درمان انواع بيماري­ها، توليد تمامي اندام­هاي بدن و غیره را دارد، در آينده نزديک به تولد سربازان شکست ناپذير نيز منجر خواهد شد، سربازاني که با دستکاري ژنتيکي به طور کامل ضدضربه و ضدگلوله شده­اند. در اين عرصه همچنين دانشمندان در حال کار روي پروژه اي هستند تا با اصلاح ژن­ها، انسان­هايي با طول عمر بيش از ۲۰۰ سال و توانايي هاي بدني فوق العاده در آزمايشگاه­ها توليد کنند.[10]

تغییرات ژنتیکی باعث تغییر یک گونه می­شود، این چیزی است که تکامل نامیده می­شود. انسان­ها نیز مدتها است که به اهمیت این موضوع پی برده و تلاش کرده­اند تا از آن بهره گیرند. در دهه­های اخیر برنامه­های اصلاح نژادی که بر روی گیاهان و حیوانات انجام شده و می­شود با هدف آن است که گیاهان و حیواناتی ایجاد شوند که هر چه بیشتر در خدمت منافع انسان باشند. برای مثال، گیاهانی که در برابر آفت­ها مقاوم­ترند و محصول بیشتری تولید می کنند برای انسان­ها مفیدترند.

اما موضوع مهم آن است که هر چند انسان از علم ژنتیک برای بهتر کردن نژاد گیاهان و حیوانات بهره برده­است، تا کنون تلاشی برای بهبود نسل بشر بر مبنای ژنتیک صورت نگرفته است. [11]در اصل اگر دقت کنیم، در می­یابیم که بسیاری از پیشرفت­های انسان باعث می­گردد تا نسل آدمی در طی زمان ضعیف و ضعیف تر شده و توانایی بقا را از دست بدهد. [12]برای مثال، در گذشته بسیاری از کودکان و انسان­ها پیش از آن که به سن تولید مثل برسند، به دلیل بیماری­های ارثی از میان می­رفتند. این روند، باعث می­گردید تا اشکالات ژنتیکی به نسل بعدی منتقل نشود و در نتیجه سلامت نسل بعد تضمین می­گردید.

اما اکنون پیشرفت علم پزشکی باعث گردیده است تا انسان­هایی با نقص­های ژنتیکی که در شرایط طبیعی امکان بقا نداشتند، بتوانند به حیات ادامه دهند و تولید مثل کنند. به این ترتیب، نقص ژنتیکی از نسلی به نسل بعد منتقل شده و در میان نوع بشر گسترش می­یابد. البته این تنها یک مثال از روندی است که بر بقای نسل بشر تاثیر منفی می­گذارد. بنابراین انسان امروزی در حالی که برخی گیاهان و جانداران را اصلاح ژنتیکی می­کند، ساختار ژنتیکی خود را نیز تخریب می­کند.

تعریف قواعد بین المللی حاکم بر تغییرات ژنتیکی

قواعد بین­المللی حاکم بر تغییرات ژنتیکی مجموعه اصول و مقرراتی می باشد که به پژوهش­های ژنتیکی و عملکرد تابعین حقوق بین الملل (دولتها، سازمان­های بین­المللی، افراد) در حوزه تغییرات ژنتیکی در نوع انسان ،حیوان و گیاه نظمی حقوقی می­بخشد و در فرآیند تغییرات ژنتیکی نامطلوب، دولت­ها و سازمان­های بین­المللی را ملزم می­نماید مطابق اسناد حقوق بین الملل بشر  در این حوزه، در جهت حمایت از حقوق بشر اصولی را وضع نمایند.[1]

درواقع، پيدايش امکان دستکاري­ ژنتيکي در ساختار اولیه نوع انسان، حيوان و گياه و انجام بسياري از اقدامات نو و بعضا حيرت‏انگيز در اين زمينه، ضرورت تنظيم و کنترل اين اقدامات را به منظور رعايت ملاحظات حقوق بشري آشکار ساخته ­است. امروزه بيشتر كشورها، مجموعه اصول و مقررات حقوقی و اخلاقی را براي انجام پژوهش­هاي علمي بر روي سو­ژه­هاي انساني تدوين كرده­اند. اين مجموعه قوانين، حدود اختيارات و مسؤوليت­هاي پژوهشگران را روشن مي­سازد، حقوق سوژه­هاي پژوهشي را شناسايي می­كند و در برابر خطرات احتمالي از آنها حمايت مي­نمايد.

بطور نمونه مطابق دستورالعمل سازمان بهداشت جهاني،[2] سوژه پژوهش (فرد مورد آزمایش) بايد از همه اطلاعات مربوط به پژوهش آگاه باشد، فرصت و جسارت كافي براي طرح پرسش­هاي خود را بيابد، فريب نخورده و تهديد نشده باشد، رضايت خود راپس از داشتن اطلاعات، فرصت تفكر و طرح پرسش­هايش ابراز كرده باشد، و در نهایت رضايت خود را به صورت مكتوب ابراز كرده باشد. اين نكته را نيز بايد درنظر داشت كه حتي اگر كسي رضايت خود را براي انجام پژوهش اعلام كرد، به لحاظ اخلاقي و حقوق بشري و رعايت كرامت انساني، نمي­توان هر نوع آزمايشي را روي او انجام داد.[3]

از جمله قواعد بین­المللی حاکم بر تغییرات ژنتیکی، پروتكل اختياري كنوانسيون حمايت از حقوق بشر و شأن انسان در خصوص كاربرد زيست شناسي و پزشكي (مصوب 12 ژانويه 1998 میلادی در شوراي اروپا) می­باشد، که در ماده نخست خود مقرر مي­دارد هرگونه مداخله كه هدف آن ايجاد انساني باشد كه از لحاظ ژنتيكي با انسان ديگر، اعم از زنده يا مرده، همسان باشد، ممنوع است. در اين ماده، هيچ گونه اشاره­اي به اهداف يا روش­ها نشده است. تنها ملاك مورد توجه، وجود مجموعه ژن­هاي يكسان در هسته سلولي است. بند 6 اين پروتكل نيز بیان می­دارد ابزار شدن انسان­ها ازطريق ايجاد انسان­هايي كه از لحاظ ژنتيكي همگن هستند مغاير با شأن بشر و متضمن سوءاستفاده از بيولوژي و پزشكي است .

حقوق و تعهدات دولت­ها و نهادهاي بين­المللي در زمينه تغییرات ژنتیکی

مقدمه

با پيشرفت علم و به ويژه دانش ژنتيك، بیش از هر چیز می­بایست حقوق و تعهدات تابعین حقوق بین­الملل در موضوع دستکاری ژنتیکی مورد بررسی قرار گیرد و از اين حيث باید در خصوص حوزه عملكرد و كساني كه در قلمرو آن به فعاليت مي پردازند اظهارنظر گردد و حدود و اختيارات اين شاخه به دقت مورد تصریح قرار گيرد. زیرا ملاک عمل در این پژوهش تحقق اقدامات پیشگیرانه برای عملکرد دولت­ها و نهادهای بین­المللی ناقض حقوق بین الملل بشر در مسئله دستکاری ژنتیکی می­باشد، موضوعی که تحت عنوان حقوق و تعهدات دولت­ها و نهادهای بین المللی در مبحث اول در ارتباط با تغییرات ژنتیکی در ژنوم انسان و در مبحث دوم این فصل در ارتباط با تغییرات ژنتیکی در گیاه و حیوان مورد بررسی قرار می­گیرد.

نکته حائز اهمیت این است که بیشتر اسناد حقوق بشری مرتبط با موضوع تغییرات ژنتیکی، اغلب دولت­ها را مخاطب قرار داده و ملزم به تعهداتی نموده­اند، در حالی که  ناقضان اصلی حقوق بشر در زمینه دستکاری ژنتیکی افراد و نهادهای بین المللی می باشند، از این رو می­بایست این موضوع در اسناد پیش رو مورد توجه واضعان قرار گیرد؛ زیرا می توان در حقوق بین­الملل بشر نیز تعهداتی را به سایر تابعین حقوق بین الملل به غیر از دولت­ها بار کرد.

از طرفی مسئولیت بین­المللی دولت­ها موضوعی است که در عرصه­ی حقوق بین­الملل بشر مورد توجه قرار گرفته و تاکنون دولت­های متعددی به علت نقض حقوق بنیادین بشر، مسئول بین­المللی قلمداد شده­اند، حال آنکه بحث مسئولیت کیفری دولت­ها موضوعی است که در نظام بین الملل در جایگاهی مبهم قرار گرفته است، از طرفی با شناسایی ارکان مسئولیت بین المللی منتسب به نهادها و سازمان­های بین المللی و حتی در مواردی افراد، نیز با مشکل ضمانت اجرا روبرو هستیم که در موضوع دستکاری ژنتیکی شکلی جدی تر به خود می­گیرد، زیرا جامعه بین المللی هنوز تا مسئول قلمداد کردن دولتی به علت نقض حقوق بشری در آزمایش­های ژنتیکی فاصله بسیار دارد. بنابراین قبل از هر اقدام حقوقی در این زمینه باید حدود مسئولیت دولت­ها و نهادهای بین­المللی در صورت وقوع دستکاری ژنتیکی نامطلوب معین شود، موضوعی که در مبحث پایانی این فصل بدان پرداخته می­شود.

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

نمونه ای از فهرست منابع

1. ابراهیمی، جهانبخش، سیری در حقوق بشر، انتشارات قلم، تهران، 1383.
2. اسکيج، دي.جي، حقوق، اخلاق و پزشکي، ترجمه محمود عباسي و بهرام مشايخي، انتشارات پايا، تهران، 1377.
3. اسماعیلی، مهدی، عملكرد مجامع بين‌المللي در عرصه جهاني: بررسي ساختار و عملكرد سازمان ملل متحد، انتشارات مركز پژوهش­هاي‌ اسلامي ‌صدا و سيما، قم، 1383.
4. آقايي، بهمن، فرهنگ حقوق بشر، انتشارات گنج دانش، تهران، 1376.
5. امامی، سید حسن، حقوق مدنی، نشر اسلامیه، چاپ چهاردهم، جلد اول، تهران،
6. اميرارجمند، اردشير، مجموعه اسناد بين­المللي حقوق بشر(اسناد جهاني)، انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي، جلد اول، تهران، 1381.
7. اميني رنجبر، غلامرضا، مصدق مهرجردي، فاطمه، فناوري زيستي غذايي نوين،سلامت انسان و توسعه پايدار (يك تحقيق بر مبناي شواهد)، انتشارات فروزان، تهران، 1386.
8. باریکلو، علیرضا، مسئولیت مدنی، نشر میزان، چاپ اول، 1385، ص 39.
9. بروجردی عبده، محمد؛ حقوق مدنی، انتشارات گنج دانش، چاپ اول، تهران، 1380.
10. پاترسون، ديويد، اصول و مباني ژنتيك، ترجمه فاطمه قاسمزاده، انتشارات فرهنگ و هنر، تهران،  ۱۳۶۶.
11. پاک دامن، رضا، قوانين و مقررات سلامت، ايمني و محيط زيست در محيط كار و صنعت، انتشارات خرسندی، تهران،
12. ترو، آلن، مهندسي ژنتيک (دستورزي موجودات زنده)، ترجمه محمد صنعتي، محمود خضاب و چکامه عظيم­پور، انتشارات مرکز ملي تحقيقات مهندسي ژنتيک و تکنولوژي زيستي، تهران، 1379.
13. تقي زاده انصاري، مصطفي، حقوق محيط زيست در ايران، انتشارات سمت، تهران، 1387.
14. جانوس، سیمونیدس، حقوق بشر، ابعاد نوین و چالش­ها، ترجمه محمد علی شیرخانی، انتشارات دانشگاه تهران، 1383.
15. …
16. …