بررسی وضعیت اجتماعی اسماعیلیان ایران از مشروطه تا پایان پهلوی

وضعیت اجتماعی اسماعیلیان ایران

اسماعیلیان

حضور اسماعیلیان در ایران از ابتدا تا آغاز انقلاب مشروطه1285ش/1906م

2-1-آغاز دعوت اسماعيليان در ایران و اولین داعیان آن ها……………………………………………………………………..

2-2- دعوت جدید……………………………………………………………………………………………………………………………………..

2-2-1 – نزاریان و قلعه نشینی………………………………………………………………………………………………………………..

2-2-2حکمرانان اسماعیلی نزاری در الموت(483-654/1090-1256) و وضعیت اجتماعی اسماعیلیان آن دوران……………………..

2-2-3-فدائیان اسماعیلی……………………………………………………………………………………………………………….

2-2-4- حمله مغول و فتح قلاع اسماعیلیه …………………………………………………………………………………….

2-2-5-دوران اختفاء مجدد اسماعيليان …………………………………………………………………………………………..

2-2-6-دوران احیای انجدان………………………………………………………………………………………………………………

2-2-7-امامان اسماعیلی که در ایران حکومت کردند………………………………………………………………………..

2-2-8-حکومت امامان اسماعیلی در مرکز ایران………………………………………………………………………………..

2-2-8-1-حکومت و شورش آقاخان محلاتی(آقاخان اول) در کرمان………………………………………………..

2-2-8-2-مسئله بازگشت آقاخان به ایران…………………………………………………………………………………………

2-2-8-3-اسماعيليان ایران پس از رفتن آقاخان اول به هند……………………………………………………………

2-2-9-آقاخان دوم (آقاعلی شاه)……………………………………………………………………………………………………….

2-2-10-بررسی مقایسه ای ائمه اسماعيليان قاسم شاهی و محمدشاهی…………………………………………………

اسماعیلیان ایران از آغاز مشروطه تا پایان پهلوی اول1285-1320ش/1906-1942م

3-1-آقاخان سوم…………………………………………………………………………………………………………………………………………..

3-1-1-شخصیت سیاسی آقاخان سوم…………………………………………………………………………………………………………

3-1-2-آقاخان سوم و رابطه او با انگلیس……………………………………………………………………………………………………..

3-1-3-آقاخان سوم و رابطه او با ایران………………………………………………………………………………………………………….

3-1-4-آقاخان ها و لذائذ دنیوی…………………………………………………………………………………………………………………….

3-1-5-قانون1905م آقاخان سوم……………………………………………………………………………………………………………………

3-1-6-سیاست تجددگرایی آقاخان سوم در ایران………………………………………………………………………………………….

3-2- وضعیت رهبری اسماعیلیان ایران…………………………………………………………………………………………………………….

3-3-جماعت خانه………………………………………………………………………………………………………………………………………………

3-4-مدارس اسماعیلیان…………………………………………………………………………………………………………………………………….

3-5- آئین ها و مراسم  اسماعیلیان…………………………………………………………………………………………………………………..

3-6- روابط اسماعیلیان………………………………………………………………………………………………………………………………………

3-6-1- رابطه اسماعيليان ایران با یکدیگر………………………………………………………………………………………………………..

3-6-2-رابطه اسماعيليان ایران با اثنی عشری های ایران……………………………………………………………………………….

3-6-3-رابطه اسماعيليان ایران با اسماعیلیان خارج از ایران…………………………………………………………………………..

3-7-اسماعيليان و احکام دینی…………………………………………………………………………………………………………………………

وضعیت اجتماعی اسماعیلیان ایران از ابتدای دوران پهلوی دوم تا آغاز انقلاب اسلامی ایران 1320-1357 ش/ 1942-1979م

4-1-آقاخان سوم و رابطه او با پهلوی دوم……………………………………………………………………………………………………

4-2-سال های پایانی امامت آقاخان سوم و نزاع برسر جانشینی او……………………………………………………………..

4-3-آقاخان چهارم ………………………………………………………………………………………………………………………………………

4-3-1-آقاخان چهارم و رابطه او با دولت پهلوی…………………………………………………………………………………………

4-3-2-شبکه توسعه آقاخان………………………………………………………………………………………………………………………..

4-4-وضعیت رهبری اسماعيليان ایران…………………………………………………………………………………………………………

4-4-1-دو کمیته در ایران جهت رسیدگی به امور اسماعيليان …………………………………………………………………..

4-4-2-آموزش مذهبی اسماعيليان ……………………………………………………………………………………………………………….

4-5- فرقه های فرعی اسماعیلیان ایران در دوره معاصر………………………………………………………………………………

4-5-1-مرادمیرزائی………………………………………………………………………………………………………………………………………..

4-5-2-طرفداران تیمسار شاه خلیلی……………………………………………………………………………………………………………

4-6- جشن ها و اعیاد اسماعیلیان………………………………………………………………………………………………………………..

4-6-1-اعیاد اسلامی……………………………………………………………………………………………………………………………………..

4-6-2-اعیادشیعیان……………………………………………………………………………………………………………………………………..

4-6-3- اعیاد اسماعيليان ……………………………………………………………………………………………………………………………..

4-7-شهرها و روستاهای محل سکونت اسماعیلیان در ایران………………………………………………………………………..

4-7-1-اسماعیلیان شهرها و روستاهای مرکزی ایران………………………………………………………………………………….

4-7-2-اسماعیلیان جنوب ایران…………………………………………………………………………………………………………………..

4-7-3- اسماعیلیان استان خراسان………………………………………………………………………………………………………………

4-8 نتیجه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..

چکیده

پس از خروج آقاخان محلاتی(آقاخان اول ) از ایران ، وضعیت رهبری اسماعیلیان در ایران ، با چالش های بسیاری روبه رو شد . در این دوران اسماعيليان ایران  ، در جمعیت اثنی عشری ها مستحیل گشتند ،  و عده ای با تقیه کردن به زندگی خود ادامه دادند .از زمان آقاخان سوم با تصویب قانون 1905م ، جامعه اسماعیلی ایران به سمت یافتن هویت ، گام های اساسی برداشتند .

در نتیجه این قانون اسماعیلیان خود را از اثنی عشری ها جدا کردند و به عنوان جامعه ای مستقل عمل کردند. این زمان ، با ساخت مدارس جهت علم آموزی ، وساخت جماعت خانه ها جهت انجام اعمال عبادی ، همراه بود. آقاخان سوم برای رسیدگی به امور اسماعيليان در ایران ، از طرف خود نماینده هایی را به ایران فرستاد ، بعضی از این نماینده ها ، ادعای رهبری می کردند و با گرویدن تعدادی از اسماعيليان به آن ها فرقه های فرعی دیگری در ایران ، تشکیل شد .

زمان آقاخان چهارم ، اسماعيليان با شدت بسیاری به سمت پیشرفت ، حرکت کردند .آقاخان چهارم با تأسیس شبکه توسعه آقاخان ، به پیشرفت اسماعيليان ایران و جهان کمک های شایانی کرد . او به علم آموزی و مدرن کردن اسماعیلیان تأکید داشت . در نتیجه این تأکید اسماعيليان زیادی به خارج از کشور مهاجرت کردند و اسماعیلیان روستاهای ایران به شهرها رفتند تا کسب علم کنند. آقاخان چهارم با تشکیل کمیته هایی در ایران ، کنترل اسماعيليان این کشور را در دست نمایندگان خود قرار داد.

این تحقیق بر آن است تا حول محورهای ذیل :

-حضور اجتماعی  اسماعيليان در ایران از  ابتدا تا آغاز انقلاب مشروطه 1285ش/1906م.

-وضعیت اجتماعی اسماعيليان ایران از آغاز مشروطه تا پایان پهلوی اول 1285-1320ش/1906-1942م.

-وضعیت اجتماعی اسماعيليان ایران از ابتدای دوران پهلوی دوم تا آغاز انقلاب اسلامی ایران 1320-1357ش/1942-1979م، وضعیت اسماعيليان ایران در دوره مورد بحث را بر اساس منابع اصلی مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.

کلید واژه ها :اسماعیلی ، شیعه ،ایران ، پهلوی ،آقاخانیه ،مشروطه. اسماعيليان

مقدمه درباره اسماعیلیان

از زمان حضور اولین اسماعیلیان در ایران تا دوران معاصر ، این جماعت وضعیت اجتماعی پرفراز و نشیبی را طی کرده اند . به علت زندگی همراه با تقیه اسماعیلیان در بیشتر ادوار تاریخی خود ، مطالعه وضعیت اجتماعی آنها در این دوران ، بسیار سخت می نماید .

اسماعیلیان نزاری قاسم شاهی که در ایران زندگی می کنند تاکنون دارای چهل و نه امام بوده اند که از نوزدهمین تا چهل و ششمین امام آنان در ایران ، امامت کردند.اولین داعیان اسماعیلی در ایران در سده سوم فعالیت خود را در غرب و شمال غرب ایران  آغاز کردند. به زودی دامنه فعالیت آنان تا شرق ایران و خراسان کشیده شد .

در این زمان نمونه هایی از برخورد بین اسماعیلیان و اثنی عشری ها ثبت شده است و در نهایت منجر به قتل تعدادی از اسماعیلیان گشته است . تا قبل از تشکیل دولت نزاری الموت در ایران ، زندگی اسماعیلیان همراه با محافظه کاری و تقیه بود . با قیام حسن صباح و فتح الموت در سال 483ق ، دوره جدیدی از تاریخ اسماعیلیان آغاز شد که در تضاد با اسماعیلیان مصر و شام  بودند . با حکمرانی دعات و امامان بر الموت وضعیت اسماعیلیان رو به بهبودی بود و این حکمرانان تلاش زیادی کردند تا اسماعیلیان با آرامش زندگی کنند.

این دوران بدبینی عمومی نسبت به این گروه ایجاد شده بود خصوصا از زمان اعلام قیامت در سال560ق ، توسط حسن علی ذکره السلام ، که احکام شرع را تعطیل اعلام کرد . با حمله مغول به قلعه های اسماعیلیه ،آنان به طور کامل از پای درنیامدند.این دوران از مهمترین و مبهم ترین ادوار تاریخی اسماعیلیان می باشد و از آن زمان تا حدود دو قرن پس از آن اطلاع دقیقی از فعالیت های اسماعیلیان در دست نیست.

با حمله مغول،اسماعیلیان مجبور به ترک ایران شدند و به سرزمین هایی که از قبل محل سکونت اسماعیلی مذهبان بود مانند هند و افغانستان هجرت کردند .گروه های نزاری دیگر در اماکن دوردست ،یا در شهرهایی که بیرون از سرزمین های سنتی آنها در ایران بود ،انزوا جستند ،ودیری نگذشت که یا از میان رفتند ،یا در جوامع مذهبی مسلط بر محیطی که در آن می زیستند، مستحیل گشتند. در نیمه قرن نهم هجری ،امامان نزاری قاسم شاهی ایران،در پوشش صوفیان سربرآوردند و وارد مرحله جدیدی از حضور بعد از اختفاء مجددشان بعد از الموت ،شدند.

ادامه مقدمه درباره اسماعیلیان

در حقیقت یکی از عواملی که باعث حفظ اسماعیلیان ایران پس از حمله مغول شد،همرنگ شدن آنها با صوفیان بود. اسلام شاه ،سی امین امام سلسله قاسم شاهی که معاصر تیمور بود و حدود 829ق/1425م ، وفات کرد ،احتمالا نخستین امام سلسله قاسم شاهی است که در انجدان اقامت گزید. از این زمان اسماعیلیان دوباره وارد اجتماع شدند و امامانشان با کسب اموالی که از راه خمس به دست می آوردند به ثروت زیادی دست یافتندو بیشتر آن را در راه خدمت به تمام مردم منطقه مرکزی ایران ، صرف کردند. این ثروت باعث دردسرهای بسیاری برای امامان اسماعیلی می شد . تا جائی که شاه خلیل الله پدر آقاخان اول ، چهل و پنجمین امام اسماعیلی ، را به قتل رساندند ، احتمالا از علل مهم آن ثروت زیاد شاه خلیل الله بود.

پس از آن آقاخان محلاتی (آقاخان اول) به امامت رسید ، فتحعلی شاه حکومت محلات را به او داد و محمد شاه قاجار حکومت کرمان را به او داد . وی پس از مدتی به نیت کسب استقلال در کرمان قیام کرد و با تعقیب نیروهای دولتی به هند گریخت ، پس از آن امامت اسماعیلیان از ایران خارج شد .آقاخان دوم هم در کراچی به مدت چهار سال امامت کرد .آقاخان سوم و آقاخان چهارم ، موفق شدند وضعیت اجتماعی اسماعیلیان ایران را با سرعت زیادی بهبود ببخشند و با اسماعیلیان هویت بدهند تا دیگر در ایران همراه با تقیه به زندگی خود ادامه ندهند.

نکته قابل ذکر اینکه به دلیل منحصر بودن اطلاعات جغرافیایی -تاریخی اسماعیلیان ایران ،ناگزیر از بهره گیری و تلخیص اثر ارزشمند «تاریخ و عقاید اسماعیلیه آقاخانیه» بود . بدین جهت نقل پیوسته موجود در صفحه های 83-93در پایان نامه از این کتاب است.

رساله حاضر در چهار فصل ، تنظیم شده است .در فصل اول ضمن شرح مسئله و طرح فرضیه ها و پرسش ها ، به معرفی برخی منابع مورد استفاده این پژوهش پرداخته شده است .در فصل دوم به منظور ورود به بحث اصلی و ایجاد زمینه درخصوص وضعیت اجتماعی اسماعیلیان ایران از مشروطه تا پایان پهلوی ، به طور گذرا ، وضعیت اسماعیلیان ایران از ابتدای دعوت در ایران تا آغاز مشروطه را بررسی نموده است .

فصل بعد به بررسی وضعیت اسماعیلیان ایران از مشروطه تا پایان پهلوی اول پرداخته است . فصل آخر وضعیت اسماعیلیان ایران را از ابتدای پهلوی دوم تا آغاز انقلاب اسلامی ایران ، مورد بررسی قرار داده است و در آخر به جمع بندی و ارزیابی کلی وضعیت اسماعیلیان ایران ، در دوره مورد بحث پرداخته است .

جهت مشاهده و دانلود تاریخ ساسانیان کلیک کنید .

آغاز دعوت اسماعیلیان در ایران و اولین داعیان آن ها

دعوت اسماعيليان در سده سوم هجری ،در شمال غرب،غرب و مرکز ایران آغاز شد .اسماعيليان پیش از حمله مغول صمیمانه ترین پیوندها را با ایران داشته اند.اولین  داعی این مناطق را فردی به نام خلف دانسته اند ،که به عنوان داعی از طرف عبدالله بن میمون قداح به این مناطق که شیعه نشین بودند فرستاده شد تا بتواند به تبلیغ آئین خود بپردازد. او به ناحیه پشاپویه از نواحی کلین ری آمد و زمینه دعوت اسماعیلیان را فراهم کرد .پس از او پسرش احمد و سپس فردی به نام غیاث به جانشینی او رسیدند .(طوسی،283:1389).غیاث کتابی به اسم البیان نوشت و احکام و آداب شریعت را در آن بیان کرد .

غیاث به مناظره با اهل سنّت پرداخت. در زمان او در سال 280ق ،مذهب اسماعیلیان  آشکارشد.(طوسی،285:1389).غیاث پس از فاش شدن مذهب اسماعيليان در ری به خراسان و مرورود گریخت ، و با فردی به اسم امیر حسین علی مرورودی آشنا شد و او را به آئین خود درآورد

از طریق امیرحسین مرورودی افراد زیادی به کیش اسماعیلیان درآمدند.غیاث دوباره به ری برگشت و ابوحاتم  نامی را مشغول دعوت در منطقه ری کرد.پس از غیاث  ،اسماعیلیان با یکی از نوادگان خلف بیعت کردند و پس از او پسرش ابوجعفر ،جانشین او شد.ابوجعفر ،بیمار شد و ابوحاتم لیثی را که همان ابوحاتم رازی معروف است، به عنوان جانشین خود برگزید .در زمان ابوحاتم دعوت اسماعیلیان به سرعت پیشرفت کرد و داعیانی به شهرهای مختلف مانند طبرستان،گرگان،آذربایجان واصفهان فرستاد و او را مأمور تبلیغ آئین اسماعیلیان کرد.

امیر ری احمد بن علی ،در زمان ابوحاتم لیثی ،دعوت اسماعیلیان را پذیرفت.ابوحاتم رازی،کتاب های معروف الزینه ، النبوه و الاصلاح را نوشت و در سال322ق/934م،از دنیا رفت . از سوی دیگر در خراسان دعوت اسماعیلیان ، مدتی پس از ری آغاز شد .منابع از او ابوعبدالله خادم به عنوان اولین داعی خراسان یاد می کنند (همدانی،12:1356). پس از او ابو عبدالله شعرانی و سپس حسین مرورودی به جانشینی اش رسیدند.پس از حسین مرورودی ،محمد نخشبی به نیابت رسید. او توانست افراد زیادی از درباریان و معتمدان و نزدیکان پادشاه را با خود همراه کند.

پس از اندک مدتی نصربن احمد سامانی هم آئین او را پذیرفت،باعث شد درباریان و علماء علیه نصربن احمد توطئه کنند و پسرش نوح بن نصر را به حکومت بنشانند. (طوسی ،288:1389-289) .تاریخ اسماعیلیان این دوره پر از فراز و نشیب می باشد گاهی امید دردست گرفتن دوباره امور بسیار کاهش می یافت و گاهی امور آن چنان خوب پیش می رفت که داعیانی مانند ابویعقوب سجستانی به بهترین شکل به تبلیغ می پرداختند.

ادامه آغاز دعوت اسماعیلیان در ایران و اولین داعیان آن ها

به این شیوه ،اولین داعیان اسماعیلی در شمال غرب،غرب و مرکز ایران فعالیت می کردند و دامنه نفوذ خود را تا شرق ایران هم گسترش دادند.

دوازده داعی در مناطق عرب ،ترک ،بربر،حبشی و فارس وجود داشت که این دوازده نفر داعیان اصلی بودند و نمایندگانی را از طرف خود مشخص می کردند و به سایر سرزمین ها می فرستادند . این نمایندگان یا نقیب ها مانند وزیر برای داعی بودند .(غالب،20:1964).این داعیان در طول تاریخ اسماعيليان ،در ایران و سایر نقاط اسماعیلی نشین نقش مهمی داشتندو باعث حفظ نهضت شدند.داعیان و نقیبان ایرانی معمولا از میان خود ایرانی ها انتخاب می شدند .پس از این داعیان اولیه ،افراد مشهوری مانند ابویعقوب سجستانی،احمد حمیدالدین کرمانی، هبه الله المؤیدفی دین الله شیرازی،ناصرخسرو و افراد دیگری به تبلیغ آئین اسماعیلی پرداختند.

هرکدام از این داعیان ،عقاید و جهانبینی اسماعيليان را تنظیم و به نوبت خود تکمیل کردند و باعث گسترش دعوت اسماعيليان شدند. شاخصترين چهره مبلغان اسماعيلي در قرن پنجم ،‌ناصر خسرو قبادياني بود . فعاليت او از آغاز عهد سلجوقي شروع شد. نخستین داعیان در ایران بر امامت محمدبن اسماعیل تأکید داشتند و این مسأله را تبلیغ می کردند.

در این دوران دید عموم مردم نسبت به اسماعيليان مناسب نبود .این مطلب از عنوان هایی که بر این فرقه اطلاق می گشت ،معلوم می شود .اسماعيليان را تحت عنوان کافران می شناختند . اسماعيليان هر زمانی که در منطقه ای دعوت خود را آشکار می کردند  ،نامی و لقبی پیدا می کردندو در هر شهرو ولایتی آنها را بنامی دیگر می خواندند واما  همه درمعنی یکی هستند.(طوسی،310:1389).تا مدت ها پس از دعوت اسماعیلیان در ایران ،جهت دعوت و عقاید آنان با سایر اسماعيليان ،یکسان بود هرچند نام های متفاوتی بر آنان نهاده می شد :سبعی،رافضی ،باطنی،قرمطی و تعلیمی از جمله این نام ها بودند .

کثرت این نام ها و عنوان ها که از سوی دیگران و اغلب مخالفان به آن ها داده می شد ،حاکی از اهمیت این فرقه در قرون گذشته از قرن سوم تا هفتم هجری و موقعیت سیاسی و فکری متفاوت آنها بوده است.(فضایی،23:1374).

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های تاریخ کلیک کنید. 

 دعوت جدید اسماعیلیان

دعوت جدید ،همان دعوت  جدید حسن صباح در ایران می باشد .این دعوت آن اندازه اهمیت داشت که عده ای در تعیین آغاز دعوت اسماعیلیان در ایران به آن استناد کرده اند و گمان کرده اند که دعوت اسماعیلیه در ایران از زمان ملکشاه سلجوقی یعنی فاصله زمانی 465 الی 485ق/1072-1092م انتشار یافت (عثمان ،1419ه،1998م:25).

حسن بن علی بن جعفربن حسین بن محمد بن صباح الحمیری ،معروف به حسن صباح که اجداد او از اعراب حمیری یمن بودن  که در کوفه  زندگی کردند،اجداد او به ایران هجرت کردند و در قم وسپس ری سکونت گزیدند. پس از آشنایی با امیره ضراب  و بونجم سراج مذهبش را تغییر داد و به کیش اسماعیلی درآمد.می توان دلایلی چند برای تغییر مذهب او ذکر کرد:فکر فعال و ورزیده او ،آشنایی با پرهیزگارانی چون امیره ضراب و سایر پرهیزگاران،اوضاع دوره سلجوقی که زمینه جذب اندیشه های جدید را فراهم می کرد.(کشاورز،68:1359).

سخت گیری های سلجوقیان سنی مذهب بر ایرانیان خصوصا شیعیان ،زمینه قیام آنان را فراهم می کرد .نمونه بارز این قیام ها که علیه سلجوقیان شکل گرفت ،همان جنبش نزاریان ایران بود که قبل از آن که مسأله ای به عنوان انتخاب جانشین و امام باشد ،یک جنبش ،انقلابی-ایرانی بود.(مادلونگ،162:1377).این مسأله باعث شده است که حسن صباح ،در ذهن بسیاری از نویسنده گان و محققان به عنوان یک ایرانی ناسیونالیست مطرح شود که علیه وضعیت موجود به قیام پرداخت و مانند ،یعقوب لیث،بابک خرم الدین و ابومسلم خراسانی ،باعث استقلال ایران از دست بیگانگان شد.)فضایی،79:1374).

ادامه دعوت جدید اسماعیلیان

به طور کلی می توان دلایل دینی و سیاسی را برای جنبش حسن صباح در نظر گرفت که مهمترین دلیل آن رقابت با حاکمان سلجوقی ،به عنوان حکام سنّی مذهب بود.و در سال های بعد فعالیت اسماعیلیان نزاری ایران در رقابت با فاطمیان مستعلوی مصر مطرح شد.آن امری که زندگی حسن صباح را تغییر داد آشنایی او با عبدالملک عطاش ، از داعیان منطقه عراق بود که به ری آمد و طی ملاقاتی با حسن صباح او را پسندید.پس از این آشنایی ،حسن صباح عازم مصر شد تا با  المستنصر خلیفه فاطمی ،دیدار کند.پس از یک سال و نیم توقف در مصر موفق نشد او را ملاقات کند .

بعد از بازگشت او از مصر و حمایت او از نزار پسر مستنصر ،به عنوان ولیعهد مستنصر ،پیوند اسماعیلیان ایران با فاطمیان مصر گسیخت و دولت نزاریان ایران در اولین گام های تأسیس قرار گرفت. حسن صباح با انجام تحقیقات و سفرهایی 9ساله به مناطق ایران و ارسال داعیانی به منطقه الموت ،در اندیشه فتح آن مکان برای تشکیل دولت نزاریان ایران بود.سال 483ق پس از ارسال داعیانی به مناطق کوهستانی الموت ،به آن جا رسیدو ابتدا دهخدا نامیده شد .(جوینی،787:1378)،پس از آن به عنوان بابا سیدنا معروف شد.

حسن صباح مدت سی و پنج سال در الموت ماند،در آن جا زندگی همراه با پارسایی را در پیش گرفت ،علاوه برآن به تألیف کتاب پرداخت .در آن ایام جز معدود مواردی از قلعه خارج نشد و بیشتر به کار تبلیغ و تدوین پرداخت،و موفق شد افراد زیادی را به آئین خود دعوت کند .در قزوین کسی شیعه نبود و همه به ارشاد حسن صباح شیعه شدند(خراسانی فدائی،90:1362). این اظهار نظر اغراق گونه به نظر می رسد چرا که قزوین از شهرهای ایران است که سابقه شیعه گری در آن وجود دارد و امکان ندارد در این مدت زمان محدود همه جمعیت یک شهر یک آئین را پذیرفته باشند ،اگرچه نمی توان منکر فعالیت موفقیت آمیز اسماعيليان و شخص حسن صباح در آن مناطق بود.

جهت مشاهده و دانلود تاریخ ساسانیان کلیک کنید .

نمونه ای از منابع :

• -آقاخان سوم،(1959)،مذاکرات آقاخان،دارالعلم للملایین، بیروت.
• -آقاخان محلاتی، محمدحسن،(1325)، عبرت افزا، به اهتمام حسین کوهی کرمانی ، چاپخانه چهر.
• – جوینی،عطاملک بن محمد،(1387)، تاریخ جهانگشا، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی، انتشارات هرمس ، جلداول ،تهران.
• – خراسانی فدائی ، محمدبن زین العابدین،(1362)، تاریخ اسماعیلیه یا هدایه المؤمنین الطالبین ،تصحیح و اهتمام الکساندرسیمیونوف، انتشارات اساطیر، چاپ اول.
•  – خورموجی،محمدجعفر،(1363)،حقایق الاخبار ناصری،تصحیح حسین خدیوجم،نشرنی ،چاپ دوم.
• -دایرة المعارف تشیع،(1373)،تشیع سیری در فرهنگ و تاریخ تشیع، ناشر سعید محبی، چاپ اول .
• -دائره المعارف بزرگ اسلامی،(1369)،ناشر مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی ،چاپ دوم ،ج اول.
• -دهخدا،علی اکبر،(1334)،لغت نامه،زیرنظر محمد معین و جعفر شهیدی،تهران ، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران ،جلدچهل و چهارم.
• – سپهر،محمدتقی،(1377)،ناسخ التواریخ تاریخ قاجاریه، به اهتمام جمشید کیانفر ، انتشارات اساطیر،چاپ اول ،جلد 1و2.
• – شامی،نظام الدین،(1937-1956)،ظفرنامه،ویراسته ت توئر پراگ، جلداول.
• -شاه حسینی،شهاب الدین،(1341)، خطابات عالیه،به کوشش هوشنگ اجاقی،تهران.
• – شهرستانی،محمدبن عبدالکریم،(1384)، توضیح الملل ترجمه الملل و النحل، تحریر مصطفی بن خالقداد هاشمی بغدادی، مقدمه و تصحیح و ترجمه محمدرضاجلالی نائینی، انتشارات اقبال، چاپ پنجم، جلداول، تهران.
• – قمی ،احمد،(1259)،خلاصه التواریخ،ویراسته ا.اشرفی،جلداول ،تهران.
• -…
• -…

www.nomadicmatt.com