بررسی و تبیین آثار جهیزیه در حقوق خانواده

 جهیزیه در حقوق خانواده

در این مقاله قصد داریم تمامی مصادیق بررسی و تبیین آثار جهیزیه در حقوق خانواده را خدمت شما عزیزان در 90 صفحه ارائه دهیم . دقت داشته باشید که این نوشته تماما همراه با منابع لاتین و فارسی بوده است. امید است که شما عزیزان را در راستای ارتقای علمی کمک رسانده باشیم .

فهرست مطالب

عنوان                      صفحه

چکیده 1

مبحث اول: تعاریف جهیزیه 8

گفتار اول: جهیزیه چیست؟ 8

گفتار دوم: مفهوم لغوی جهيزيه 10

گفتارسوم: مفهوم عرفی جهيزيه 10

گفتارچهارم: مفهوم حقوقی جهيزيه 10

گفتار پنجم: مفهوم فقهی جهيزيه 11

مبحث دوم: مبنا و ماهیت جهيزيه 11

گفتار اول: مبنای جهيزيه 11

گفتار دوم: ماهیت جهيزيه 12

مبحث سوم: تاریخچه جهيزيه و الگوی آن در اسلام و رابطه آن با شیربها و چشم و هم‌چشمی  14

گفتار اول: تاریخچه جهيزيه 14

گفتار دوم: الگوی جهيزيه در اسلام 14

گفتار سوم: رابطه شیربها و جهيزيه 15

گفتار چهارم: رابطه جهيزيه با چشم و هم‌چشمی  16

مبحث چهارم: جهيزيه به‌عنوان تشریفات ازدواج و چگونگی تهیه آن در ایران و سایر کشورها 21

گفتار اول: جهيزيه به‌عنوان تشریفات ازدواج  21

گفتار دوم: تهیه جهيزيه در جامعه ایران  22

گفتار سوم: چگونگی تهیه جهيزيه  24

گفتار چهارم: تهیه جهيزيه نزد ملل دیگر  27

گفتار پنجم: تهیه جهيزيه در جامعهی هند 28

فصل دوم مالکیت جهزیه و چگونگی مسئولیت زوج نسبت به آن  29

مبحث اول: مالکیت زوجه و والدین وی و زوج بر جهيزيه 30

گفتار اول: مالکیت والدین زوجه بر جهيزيه  30

گفتار دوم: مالکیت زوجه بر جهيزيه  32

مبحث دوم: اباحه تصرف زوج در خصوص جهيزيه  و جهیزیه به‌عنوان ما ترک   34

گفتار اول: ابامه تصرف یا مالکیت زوج در خصوص جهيزيه  34

گفتار دوم: جهيزيه  به‌عنوان ماترک وارث بردن زوج از آن  35

مبحث سوم: مسئولیت زوج در خصوص جهيزيه 37

گفتار اول: آیا شوهر امانت دار جهيزيه است؟ 37

گفتار دوم: مسئولیت مدنی زوج  38

گفتار سوم: مسئولیت کیفری زوج  40

فصل سوم:  طرح دعوای جهیزیه در دادگاه 43

مبحث اول: بررسی حقوقی استرداد جهيزيه  ، صلاحیت دادگاه و نحوه طرح دعوای جهیزیه 44

گفتار اول: بررسی حقوقی استرداد جهیزیه 44

گفتار دوم: صلاحیت دادگاه در مورد جهیزیه و نحوه طرح دعوا 49

مبحث دوم: امتناع زوج از استرداد جهیزیه و برخورد قانون با مرد بی اعتنا به جهیزیه 55

گفتار اول: امتناع زوج از استرداد جهیزیه 55

گفتار دوم: برخورد قانون با مرد بی اعتنا به جهيزيه  56

گفتار سوم: وقتی زوج منکر استفاده از جهيزيه  می‌شود 57

مبحث سوم: نحوه رسیدگی به اختلاف و دریافت جهيزيه تکلیف آن بعد از طلاق و نحوه صدور حکم و اجرای آن. 59

گفتار اول: نحوه رسیدگی به اختلاف و دریافت جهيزيه 59

گفتار دوم: وضعیت انتقال و ارسال جهيزيه به منزل شوهر و نحوه استرداد آن  63

گفتار سوم: تکلیف جهیزیه در رأی صادره و بعد از طلاق: 66

گفتار چهارم: صدور حکم جهيزيه و اجرای آن  68

فصل چهارم نتیجه‌گیری و پیشنهادها 84

نتیجه‌گیری: 85

پیشنهادات: 86

منابع  87

منابع فارسی  88

منابع عربی  90

چکیده

امروزه یکی از اهرم­های فشار برای تحت تنگنا قرار دادن دختر تهیه جهيزيه می­باشد و متأسفانه شاهد آن هستیم که امروزه پس از وقوع اختلاف بین زوجین، به‌جای به‌کارگیری شیوه­های مناسب برای حل اختلاف، به پایان دادن به زندگی مشترک با توسل به طلاق، برای خود و دیگران ایجاد دردسر می­کنند و در این زمان دادگاه مکلف است موضوع اختلاف آنان را در صورت حل نشدن به دو داور ارجاع کند و ازجمله موادی که داوران زن و شوهر باید به آن بپردازند حل مسئله جهيزيه می­باشد و مسئله جهيزيه عرف و رسمی است که در جامعه ایران پذیرفته‌شده و به آن عمل می­شود اما ازنظر قانونی و شرعی پشتوانه و اجباری برای آن وجود ندارد لذا وقتی زن جهیزیه خود را مطالبه کند و بر اساس اقرار مرد، شهادت شهود یا فهرست سیاهه و دیگر دلایل محکمه‌پسند ثابت شود که زن مقدار و اقلام مشخصی از اثاث البیت را به‌عنوان جهیزیه به خانه شوهر آورده و تحویل مرد داده هر زمان که اراده کند می­تواند از زوج این وسایل را پس بگیرد و آوردن جهیزیه هیچ حقی را برای شوهر ازنظر مالکیت ایجاد نمی­کند و مطابق قانون زوج در صورت استفاده درست نسبت به‌عین اموال مسئولیت ندارد و یکی از موضوعات مهم در دعاوی خانوادگی استرداد جهیزیه است که یکی از مصادیق حقوق مالی است که به‌صورت خیلی پراکنده و در باب­های مختلف فقه بحث شده و هدف از این مطالعه بررسی مسائل مختلف مرتبط با جهيزيه است؛

بنابراین چون تهیه جهيزيه از موارد عرفی می­باشد و قانون مدون و مستقلی در این زمینه وجود ندارد لذا در این تحقیق به بررسی و تبیین آثار جهیزیه در حقوق خانواده پرداختیم تا به ابهامات و مشکلات با استفاده از قوانین متفرقه فقه و برخی از آراء محاکم پاسخ داده شود.

واژگان کلیدی: جهيزيه ، مالکیت زوجین، مسئولیت زوج، طرح دعوی جهيزيه

مبحث اول: تعاریف جهیزیه

گفتار اول: جهيزيه چیست؟

یکی از آداب اجتماعی؟ عصای زندگی؟ هدیه‌ای از سر مهر؟ قناعت یا رقابت؟ کدام تعریف را می‌توان برای جهیزیه به کار برد؟! جهیزیه از دیرباز مرسوم بوده و هست، به‌طورقطع دختر و پسری که باهم پیوند زناشویی می‌بندند و تصمیم به آغاز زندگی مشترک می‌گیرند به وسایل ضروری برای تشکیل زندگی مشترک خود نیاز دارند؛ اما متأسفانه باگذشت زمان افرادی این سنت پسندیده را به رسمی طاقت‌فرسا برای خودشان تبدیل کرده‌اند (محمدی, ماراتن جهیزیه در ایران, 1393).

(1) عصای زندگی

کمک و یاری بزرگ‌ترها برای خرید جهیزیه به‌عنوان وسایل ضروری زندگی، امری است پسندیده و مورد تأکید اسلام؛ اما با ایجاد یک الگو و معیار مناسب در این زمینه، می‌توانیم به ازدواج جوان‌ها کمک کنیم. الگویی که باعث خانه‌نشین شدن برخی دختران و ایجاد مشکلات روحی روانی در بین خانواده‌ها نشود! حضرت علی (ع) می‌فرمایند: پیامبر اکرم (ص) بعد از آگاهی از دارایی من دستور فرمودند که زرهم را فروخته و همان پول را به‌عنوان مهر قرار دهم، بعدازآن فرمودند: از همان پول زره جهیزیه تهیه شود (همان).

(2) هدیه‌ای از سر مهر

امروزه هزینه‌های سنگین تهیه جهیزیه به عهده والدین عروس می‌باشد و گاهی دیده یا شنیده‌ایم که خانواده داماد به‌صورت زننده و طلبکارانه دراین‌باره برخورد می‌کنند، حتی متأسفانه در برخی موارد معیار انتخاب دختر میزان توانایی خانواده در تهیه جهیزیه است و از زشتی‌های دیگر آن فشار طلبکارانه دختران به والدین خود است که نتیجه‌ای جز متشنج کردن کانون خانواده و فاصله افتادن بین فرزندان و والدین ندارد.

راه درست چیست؟ اسلام چه سفارشی دراین‌باره دارد؟ می‌بینیم در ازدواج حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) از این اعمال و گفتار خبری نبوده است. حضرت علی (ع) می‌فرمایند: پیامبر اکرم (ص) بعد از آگاهی از دارایی من دستور فرمودند که زرهم را فروخته و همان پول را به‌عنوان مهر قرار دهم، بعدازآن فرمودند: از همان پول زره جهیزیه تهیه شود (جواهر المطالب، ج 1 ص 148).

آیا این روش در مقابل با روش متداول امروز که این‌همه مشکل و سختی‌ ایجاد کرده است مطابقت دارد؟ آیا راه بهتری هم هست؟ آیا نمی‌شود به لوازم ضروری رضایت داد و با آن‌ها به‌راحتی زندگی کرد؟ آیا پدر و مادر عروس وظیفه‌ای در قبال خرید جهیزیه‌های سنگین دارند؟

(3) قناعت یا رقابت

بر چه مبنایی در فاصله‌ عقد تا عروسی به خرید وسایل مختلف در رنگ و شکل‌های متفاوت و باقیمت‌های گوناگون می‌پردازیم؟ درست فکر کرده‌ایم که در ابتدای یک زندگی دونفره با توجه به آپارتمان‌های امروزی به چه وسایلی نیاز داریم؟ آیا همیشه گران‌تر بودن یک وسیله تضمین خوب بودن آن است؟ قرار است ما برای یک‌عمر وسیله بخریم یا برای ابتدای یک زندگی برای یک زوج؟

چیدمان جهیزیه و به نمایش گذاشتن آن بستر مناسبی است برای ایجاد یک میدان گسترده برای رقابت و حسادت و چشم‌وهم‌چشمی و الگو گیری غلط. آیا نمی‌توان اجازه داد تا عروس و داماد آرام‌آرام وسایل خود را باسلیقه و ذوق خود بچینند؟ چه اتفاقی خواهد افتاد اگر راه را برای دیدن، نظر دادن‌ها، طعنه و کنایه‌ها ببندیم؟ به آسیب‌ها و آفات این نوع چیدمان‌های فخر فروشانه فکر کرده‌اید؟ (همان).

مفهوم لغوی جهيزيه

جهيزيه یا جهاز که مصدر از ریشه جهز به کسر و فتح جیم به معنای رخت مرده و رخت عروس می­باشد و معنای دیگر آن به معنی کشتی و آنچه بر پشت می­بندد (معین, 1360, ص. 1257). معادل انگلیسی جهیزیه Paraphernalia و در حقوق فرانسه معادل جهيزيه Parphernaux یعنی اموالی که جزء جهيزيه نبوده ولی ارزش آن‌ها جزء جهيزيه مشترک است (کاتبی, 1363, ص. 58).

مفهوم عرفی جهیزیه

در جامعه ما با توجه به فرهنگ و رسوم حاکم بر آن مرسوم است که زن در آغاز ازدواج به نسبت فراخور دارایی خود یا خانواده­اش مقداری از وسایل موردنیاز زندگی و یا در بعضی از موارد تمام وسایل اولیه زندگی را به همراه ورود خود به منزل شوهر تأمین می­نماید که دلایل اجمالی و روانی این رسم را به وجود آورده و به شوهر حق انتفاع و تصرف آن را می­دهد و این اموال در مالکیت زن می­باشد هرچند که طبق قانون مدنی و عرف موجود و موازین شرعی تأمین معاش و کلیه لوازم مربوط به زندگی با مرد است امّا زن هم به نشانه­ی صمیمیت و علاقه به زندگی مشترک و با نشان دادن مظهری از روح تعاون و شریک زندگی خویش دوست دارد با همسر آینده خویش همراهی نموده و او را در تشکیل زندگی مشترک و در این تلاش بزرگ یاری نماید از طرفی دیگر برخی از حقوق­دانان معتقدند که اختصاص دادن جهیزیه به دختر از سوی پدر و خانواده­ی وی درواقع به‌نوعی تعدیل قانون مربوط به ارث محسوب می­گردد درهرحال این رسم اجتماعی مسئله‌ای به نام جهیزیه را به وجود آورده (کاتوزیان, دوره مقدماتی حقوق مدنی (خانواده), 1389, ص. 159).

مفهوم حقوقی جهيزيه

در حقوق جهیزیه به مالی گفته می­شود که دختر علی­الرسم در موقع ازدواج با خود به منزل شوهر می­برد و علاوه بر استفاده خود به شوهر نیز حق انتفاع و تصرف آن را می­دهد و این اموال در مالکیت زن می­باشد و شوهر هیچ‌گاه مالک آن محسوب نمی­شود (جعفری لنگرودی, 1386, ص. 203) یا جهیزیه به مجموعه وسایل و اشیائی که از سوی خانواده دختر به عروس هنگام عزیمت به منزل شوهر تسلیم می­گردد اطلاق می­شود و مالی است که دختر بنا به عرف و رسومات جامعه و خانواده در موقع ازدواج با خود به منزل شوهر می­برد که به شوهر فقط حق انتفاع از آن را می­دهد و جهیزیه جزء اموال زوجه می­باشد (کاتوزیان, حقوق مدنی خانواده, 1371, ص. 200-203).

مفهوم فقهی جهيزيه

در فقه جهیزیه به دارایی یا مالی گفته می­شود که عروس در هنگام ازدواج به خانه مشترک می­برد در حالت کلی جهیزیه می­تواند شامل پول، جنس یا ملک باشد ولی بیشتر شامل اسباب و لوازم خانه که موردنیاز برای یک زندگی دو یا سه‌نفره است (جعفری لنگرودی, 1386, ص. 203).

مبنا و ماهیت جهیزیه

مبنای جهیزیه

از توجیه فلسفه وجودی جهيزيه تنها چیزی که می­تواند مبنا قرار گیرد عرف و سنت جامعه می­باشد. همچنان که در بسیاری از خانواده­ها مرسوم است که زن به فراخور دارایی خود و کسانش تمام یا بخشی از اثاث موردنیاز خود را به خانه شوهر ببرد که این رسم را و دلایل گوناگون اجتماعی و روانی به وجود آورده. همچنین در مورد توجیه جهیزیه می­توان گفت فراهم نمودن وسایل زندگی مشترک توسط زوجه درواقع نشانه صمیمیت و همکاری زوجین می­باشد از جهتی نیز شاید بتوان گفت جهيزيه ریشه در کمبود ارث زن نسبت به مرد دارد و به‌مرور برای جبران نقصان و ایجاد تعادل در قانون فراهم نمودن جهيزيه متداول شده باشد (همان، 251).

در پایان باید گفت با عنایت به این‌که رسول اکرم نیز برای دخت گرامی خود فاطمه زهرا (س) جهیزیه­ای فراهم نمودند می­توان قائل شد ی یکی از ریشه ­های متداول شدن این سنت در جامعه کنونی روش پیامبر اسلام باشد.

صورت جهیزیه­ای که برای دختر رسول اکرم تهیه‌شده و به خانه علی (ع) برده شده عبارت است از یک پیراهن به قیمت هفت درهم، یک چارقد به قیمت چهار درهم و یک چادر سیاه خیبری، یک‌تخت، یک طناب‌پیچ که طنابش از پوست درخت خرما بوده و یک جفت تشک و چهار بالش و یک پرده، یک حصیر، یک آسیای دستی و یک طشت مسی، یک مشک آب چرمی، قدحی برای شیر، یک دولچه آب، یک آفتابه و خمی سبزرنگ و چند کوزه سفالین بوده است البته ذکر این نکته ضروری است که هزینه­ی این جهیزیه از فروش زره امیرالمؤمنین (ع) که به‌عنوان مهریه تعیین‌شده بود فراهم‌شده است (مجلسی, 1403 هـ.ق, ص. 94).

 ماهیت جهیزیه

جهیزیه از زمره حقوق مالی زوجه در نظام حقوقی ایران است که جدای از تفاوت­های عرفی و فرهنگی مربوط در مناطق مختلف جامعه از حیث نحوه و چگونگی تهیه و تخصیص آن به زندگی مشترک از جهت حقوقی دارای وضعیت­های خاصی برای مطالبه است و از مسائلی که در قسمت­های قبل مطرح شد به این نتیجه می­توان رسید که زوجه هیچ الزامی در تهیه جهیزیه ندارد و قانون مدنی نیز اشاره­ای بدان ننموده است با عنایت بدین نکته سؤالی که باید پاسخ داده شود این است که حال که الزامی در فراهم نمودن وسایل زندگی از سوی زن وجود ندارد اگر خود اقدام به تهیه آن‌ها نمود و تسلیم عرف و جامعه شد مالکیت این اموال چگونه است؟

توجه به این اینکه معمولاً والدین این اموال را برای دختر خود فراهم می­نمایند آیا آن‌ها را به دختر خود هبه می­کنند و یا اینکه فقط اجازه استفاده از آن‌ها را به وی می­دهند. از این نکته که بگذریم بازهم سؤال دیگری مطرح می­شود و آن اینکه اگر معلوم شد این وسایل به دختر بخشیده شده آیا پس از آوردن آن‌ها به منزل شوهر به مالکیت مشترک زوجین درمی‌آید.

یا این‌که در ملک شوهر بوده و این‌که در مالکیت زوجه باقی خواهد ماند و فقط اباحه تصرف به مرد از سوی زن داده خواهد شد؟ در پاسخ به سؤال اول می­توان گفت، جهیزیه ملک زن است اگرچه قبل از ازدواج پدر و مادر برای او تهیه‌کرده باشند زیرا ظاهر دردادن جهیزیه از طرف پدر و مادر به دختری که شوهر می­نماید آن است که آن‌ها قصد هبه آن را به او دادند به هر صورت اگر جهیزیه از مال خود دختر نباشد نیز والدین آن را به وی تملیک خواهند نمود، پس از پاسخ به سؤال اول باید دید که مالکیت نسبت به جهیزیه در روابط زوجین به چه صورت است. (ازنظر حقوقی آوردن جهیزیه نوعی اباحه تصرف است و هیچ حقی برای زوج ایجاد نمی­کند.)

جهیزیه معمولاً مورداستفاده طرفین قرار می­گیرد و ظاهراً استفاده از آن برای زوج مجاز می­باشد و درنتیجه زن نمی­تواند از شوهر اجرت­المثل چنین استفاده­ای را بخواهد مگر این‌که طرفین در این مورد قرارداد منعقد نموده باشند با این توصیف هرگاه زن بخواهد می­تواند جهیزیه د خود را به شخص ثالثی منتقل نموده یا کنار بگذارد و وسایل زندگی را از شوهر تقاضا کند و لکن آنچه مسلم است ازنظر اخلاقی زن این اموال را به خانواده اختصاص می­دهد تا صرف اهداف عالیه­ای که دلیل ایجاد کانون خانواده است شود (کاتوزیان, حقوق مدنی خانواده, 1371, ص. 151-152).

مالکیت والدین زوجه بر جهیزیه

جهیزیه مالی است که والدین زوجه به او صلح می­کنند تا دختر از آن وسایل در زندگی مشترک خود از آن‌ها استفاده کند و جهیزیه مالکیت و مملوکیت محسوب نمی­شود بلکه حقوقی است که طبیعتاً دختر به خاطر ناتوان بودن پیدا می­کند و تهیه جهیزیه سنتی است که از روزگار گذشته تاکنون در برخی از فرهنگ­ها و در میان گروهی از جوامع رایج بوده است و خانواده دختر از همان بدو تولد وی به‌تدریج اسباب و اثاث و مایحتاجی را که وی بعدها باید به خانه­ی بخت ببرد برای او مهیا می­کنند (مطهری, 1357, ص. 1228).

بعضی از حقوقدانان معتقدند که اختصاص دادن جهیزیه به دختر از سوی والدین در واقع نوعی تعدیل در ارث بین زن و مرد می­باشد (کاتوزیان, حقوق مدنی خانواده, 1371, ص. 200) ولی نظر مشهور این است که وسایل زندگی جزو نفقه و مایحتاج محسوب می­شود و زن دراین‌باره هیچ تکلیفی ندارد ولی قانون هم هیچ اشاره­ای به تهیه جهیزیه از سوی زوج نکرده است (موسوی خمینی, 1362, ص. 56) و در اسلام نیز ریاست خانواده با شوهر بوده و از توابع این ریاست دادن نفقه از جانب مرد به همسرش می­باشد و این تکلیف از قانون شرع نشأت می­گیرد و ریشه­ی قراردادی ندارد[1]، بنابراین طرفین نمی­توانند ضمن عقد و یا بعدازآن این تکلیف را از مرد ساقط کنند در نتیجه نفقه زن ازجمله دیدن مرد به شمار می­آید و با عنایت به ماده 1107 قانون مدنی[2] می­توان گفت نفقه زن شامل تمام وسایلی است که زن با توجه به درجه تمدن و محیط زندگی و وضع جسمی و روحی خود بدان نیازمند است (کاتوزیان, حقوق مدنی خانواده, 1371, ص. 142) همچنین مرد در قبال زندگی زناشویی موظف و مکلف است تمام وسایل زندگی زن را از هر حیث مهیا و فراهم سازد و برای زن از این حیث هیچ‌گونه وظیفه‌ای در شروع مقدس اسلام تعیین نگردیده است و حتی درباره اثاثیه خانه و متاع مربوط به وسایل زندگی نیز بر عهده زن چیزی مقرر نشده است (محقق, 1385, ص. 358). حال اگر دختر بنا بر قوانین عرف در صورت تمکن و استطاعت مالی اثاثیه­ای را به‌عنوان جهیزیه و به‌قصد مشارکت و یاری شوهر با خود به خانه همسرش ببرد به نحوی قسمتی از نفقه به خواست دختر مهیا می­گردد که شوهر هیچ‌گونه دخالتی از لحاظ تصرف در جهیزیه مزبور جز با اجازه­ی زوجه نداشته و نخواهد داشت جهیزیه از حقوق اختصاصی زوجه می­باشد (همان، 358).

اما اگر زوجه به هر دلیل مثلاً عدم تمکن مالی و یا عدم تمایل به اجرای این قانون عرفی نتوانست و یا نخواست وسیله­ای به‌عنوان جهیزیه به خانه شوهر ببرد جایگاه این وسایل در نفقه محفوظ است و مرد مکلف به تهیه­ی آن است و میزان آن را عرف جاری تعیین می­نماید و کلیدی قوانین مربوط به نفقه در مورد جهیزیه به‌عنوان جزئی از آن جاری است یعنی همین نفقه­ی زن بر نفقه اقارب مقدم است[3]؛ و البته در مورد حقی که زن بر این‌گونه اشیاء پیدا می­کند معیار اراده شوهر و حکم عرف است، خانه و اثاث منزل را مرد به زن خود نمی­بخشد بلکه فقط اجازه­ی استفاده در آن را می­دهد و نفقه ضمانت اجرای کیفری دارد و بر اساس قانون مجازات اسلامی «با داشتن استطاعت مالی نفقه زن خود را در صورت تمکین ندهد دادگاه او را از سه ماه و یک روز تا پنج ماه حبس محکوم می­نماید[4]» در فقه نیز نظریاتی در مورد تهیه جهیزیه مطرح‌شده است که غالب فقهای امامیه قائل به الزامی بودن تهیه جهیزیه برای زوجه نیستند ولی فقهای مالکی معتقدند که در برابر مهری که از شوهر گرفته می­شود تهیه جهیزیه بر زوج واجب است و اگر شوهر چیزی نگیرد و جهیزیه را شرط نکرده باشد، زوجه تکلیفی ندارد ولی فقهای حنفیه تهیه جهیزیه را بر زوج واجب می­دانند (الدردیر، 1401، ص 458).

بنابراین آگاه کردن زن از این موضوع که تهیه جهیزیه در اصل بر عهده وی نیست ارتبعات منفی روانی و فشارهای وارده بر زوجه و خانواده وی می‌کاهد و در عرف زن نه به خاطر تکلیف و وظیفه بلکه به خاطر اینکه صمیمیت و علاقه خود را به شوهر نشان بدهد اثاث منزل را به تهیه می‌کند (کاتوزیان, دوره مقدماتی حقوق مدنی (خانواده), 1389, ص. 151).

بررسی حقوقی استرداد جهیزیه

دعوای حقوقی را می­توان از جهات مختلفی طبقه­بندی نمود. یکی از این طبقه­بندی­ها ازنظر حقوقی است که به‌وسیله دعوا اعمال می­شود و از این نظر دعاوی به سه دسته تقسیم می­شوند:

1. دعاوی عینی
2. دعاوی شخصی
3. دعاوی مختلط

هرگاه یک حق عینی مورد تعقیب باشد دعوا را عینی می­نامند و اگر موضوع تعقیب یک دین باشد دعوا را شخصی یا دینی می­خوانند حق عینی مانند مالکیت و یا شاخه­های آن اعم از حق انتفاع یا ارتفاق می­باشد. فایده این تقسیم این است که صاحب حق عینی حق تعقیب مستقیم برعلیه هرکسی که شیء موضوع حق عینی در دست اوست دارد و اگر این حق مالکیت بر اموال منقول باشد پس از اثبات مالکیت می­تواند آن را مسترد نماید.

یکی از موضوعات مهم در دعاوی خانوادگی استرداد جهیزیه می­باشد. در اینجا می­خواهیم به این موضوع بپردازیم که آیا چنانچه دعوایی در محاکم و یا در شورای حل اختلاف با موضوع استرداد جهیزیه مطرح باشد می­توان قیمت آن را که در رسید جهیزیه توافق شده مطالبه کرد؟ البته چون رسیدگی دعوای استرداد جهیزیه حین رسیدگی به فسخ یا انحلال نکاح و پس‌ازآن صورت می­گیرد و با توجه به عدم صلاحیت شورا در رسیدگی به دعوای طلاق یا فسخ نکاح، این موضوع نیز بالطبع بیشتر در محاکم خانواده مطرح می­باشد. تا زمانی که عین جهیزیه موجود می­باشد مطالبه قیمت آن توجیه قانونی ندارد و درصورتی‌که هم پس از مدت کوتاهی از آغاز زندگی مشترک عقد نکاح منحل شود این موضوع اماره یا قرینه­ای برای بقای جهیزیه می­باشد؛ بنابراین برای مطالبه قیمت جهیزیه حتماً باید خلاف این اماره و خلاف دلایل اثبات وجود جهیزیه را ثابت نمود و تلف عین را ثابت کرد و یا اینکه با توجه به اصل عدم و در فرض انکار زوج مبنی بر عدم بقاء عین جهیزیه، بقای آن را برای استرداد آ ن ثابت نمود و دعوای استرداد جهیزیه دارای پاره­ای از شرایط اساسی به شرح ذیل می­باشد:

1. استرداد جهیزیه مانند سایر دعاوی استرداد شرایط عمومی و اختصاصی دارد که گذشته از شرایط عمومی که از بدیهیات حقوقی می­باشد (مانند فرم دادخواست، تعیین خواسته و تقدیم آن و غیره در موارد 48 تا 53 قانون آیین دادرسی مدنی)، باید شرایط اختصاص به شرح ذیل را داشته باشد:

الف) تسلیم مال موضوع دعوا به زوج یا خواننده دعوا.

ب) بقاء عین (جهیزیه)

ج) مالکیت خواهان (زوجه)

د) تصرف گیرنده (زوج).

معمولاً جهیزیه مال و شامل اشیاء و کالاهای مادی است و در تقسیم حق به حقوق مالی و غیرمالی، جهیزیه، از حقوق مالی زوجه محسوب می­شود و زوجه بر آن مالکیت دارد. حقوق مالی افراد به دودسته حقوق عینی و حقوق دینی تقسیم می­شود. در تعریف حقوق عینی گفته­اند که «حق عینی حقی است که شخص، به‌طورکلی و بی­واسطه، نسبت به چیزی پیدا می­کند و می­تواند از آن استفاده کند. حق عینی به‌طور مستقیم بر موضوع خود اعمال می­شود و لازم نیست که اجرا و رعایت آن از اشخاص دیگری مطالبه شود ولی هرگاه موضوع حق در تصرف دیگری باشد و او مانع اجرای آن گردد، صاحب حق می­تواند رد مال را از متصرف بخواهد.»

2. گذشته از اثبات یا عدم اثبات همه این شرایط، آن چیزی که از اهمیت بیشتری برخوردار می­باشد شرط بقاء عین جهیزیه در دعوای استرداد می­باشد. در واقع برای اینکه زوجه در دعوای مطرح‌شده مواجه با قرار رد دعوی یا محکوم‌به بی حقی نشود، وی باید بقاء عین اموال را نزد زوج ثابت نماید، در اکثر موارد زوج با اقرار خودکار زوجه را ساده می­نماید و در واقع ظاهر امر هم حکایت از این موضوع دارد که زوجه جهیزیه را به خانه مشترک که مرد تهیه می­کند برای استفاده می­برد و با توجه به مدت‌زمان زندگی مشترک و جنس کالاها می­توان به اماراتی برای بقای جهیزیه دست پیدا کرد.
3. موضوع دیگر این است که گاهی وقت­ها پس از طرح دادخواست زوجه خواسته خود را تغییر یا اضافه می­نماید و به این صورت که مطالبه قیمت جهیزیه را می­کند، اما معنی استرداد؛ واخواستن، بازستاندن یا واپس­گرفتن است و دادگاه یا مرجع رسیدگی کننده مکلف است در چارچوب خواسته مطرح‌شده رسیدگی و صدور حکم نماید، در تمام مسائل مربوط به مسئولیت مدنی اعم از قراردادی و قهری نخستین مسئولیت شخص، در مورد عین خارجی بازگرداندن آن عین می­باشد و در صورت تلف عین است که مسئولیت وی تبدیل به دادن بدل اعم از مثل یا قیمت حسب مورد می­شود.
4. دعوای استرداد جهیزیه دعوای عینی می­باشد و در هر جا که مسئولیت شخص شامل بازگرداندن یک عین خارجی می­باشد باید استرداد آن را درخواست نمود و تا زمانی که تلف نشده است قیمت آن، موضوع دعوا یا خواسته قرار نمی­گیرد، تغییر دعوای استرداد جهیزیه به دعوای مطالبه مبلغی، سبب تغییر نوع دعوا از استرداد به دعوای مطالبه است که در دعوای مطالبه باید منشأ آن را مانند هر دعوای دیگر ثابت نمود و در اینجا زوجه باید ابتدا ارکان اختصاصی دعوای استرداد را ثابت نماید و پس‌ازآن تلف را ثابت نماید و با رعایت شرایطی که گفته خواهد شد مطالبه قیمت نمود و در زمان طرح دادخواست باید خواسته خود را از آغاز به همین نحو تعیین نماید، یعنی مطالبه وجه که در ضمن آن می­بایست تمام شرایط فوق را به همراه تلف عین ثابت نماید.
5. رسیدگی در محاکم حقوقی و همچنین رسیدگی در شعبه قاضی شورا تابع قواعد و مقررات آیین دادرسی مدنی می­باشد. (ماده 1 قانون آیین دادرسی مدنی[1] و ماده 20 قانون شوراهای حل اختلاف[2])

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

نمونه ای از منابع فارسی

• اخباری، ه. (1390). دعوای استرداد جهیزیه. بازیابی از تبیان: http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=171608
• امیری، م. (1392). بررسی حقوق استرداد جهیزیه. بازیابی از www.edalat-va-ghezavat.blogfa.com
• امینی، ا. (1387). بانوی نمونه اسلام (جلد چهارم). قم: انتشارات دارالتبلیغ اسلامی.
• بنی اسد، ع. (1393). بازیابی از حمایت: http://hemayat.net
• بهزادی، ر. (1379). زن در شرق باستان (نسخه چاپ اول). تهران: انتشارت پژوهنده.
• جعفری لنگرودی، م. (1386). ترمینولوژی حقوق (نسخه چاپ هجدهم). تهران: انتشارات گنج.
• حبیبی تبار، ج. (1387). گام‌به‌گام با حقوق خانواده (جلد اول). تهران: نشر خرم.
• قوه قضاییه، م. آ. (1390). وضعیت جهیزیه بعد از طلاق. روزنامه جام جم، شماره 3167, صفحه 14.
• کاتبی، ح. (1363). فرهنگ حقوق فرانسه – فارسی (نسخه چاپ اول). تهران: انتشارات گنج دانش.
• کاتوزیان، ن. (1371). حقوق مدنی خانواده (نسخه چاپ سوم، جلد اول). تهران: شرکت انتشار.
• کاتوزیان، ن. (1377). دوره مقدماتی حقوق مدنی، اموال و مالکیت. تهران: انتشارات دادگستر.
• …
• …