بررسی و تبیین آثار جهیزیه در حقوق خانواده

توضیحات

 جهیزیه در حقوق خانواده

در این مقاله قصد داریم تمامی مصادیق بررسی و تبیین آثار جهیزیه در حقوق خانواده را خدمت شما عزیزان در 90 صفحه ارائه دهیم . دقت داشته باشید که این نوشته تماما همراه با منابع لاتین و فارسی بوده است. امید است که شما عزیزان را در راستای ارتقای علمی کمک رسانده باشیم .

فهرست مطالب

عنوان                      صفحه

چکیده 1

مبحث اول: تعاریف جهیزیه 8

گفتار اول: جهیزیه چیست؟ 8

گفتار دوم: مفهوم لغوی جهیزیه 10

گفتارسوم: مفهوم عرفی جهیزیه 10

گفتارچهارم: مفهوم حقوقی جهیزیه 10

گفتار پنجم: مفهوم فقهی جهیزیه 11

مبحث دوم: مبنا و ماهیت جهیزیه 11

گفتار اول: مبنای جهیزیه 11

گفتار دوم: ماهیت جهیزیه 12

مبحث سوم: تاریخچه جهیزیه و الگوی آن در اسلام و رابطه آن با شیربها و چشم و هم‌چشمی  14

گفتار اول: تاریخچه جهیزیه 14

گفتار دوم: الگوی جهیزیه در اسلام 14

گفتار سوم: رابطه شیربها و جهیزیه 15

گفتار چهارم: رابطه جهیزیه با چشم و هم‌چشمی  16

مبحث چهارم: جهیزیه به‌عنوان تشریفات ازدواج و چگونگی تهیه آن در ایران و سایر کشورها 21

گفتار اول: جهیزیه به‌عنوان تشریفات ازدواج  21

گفتار دوم: تهیه جهیزیه در جامعه ایران  22

گفتار سوم: چگونگی تهیه جهیزیه 24

گفتار چهارم: تهیه جهیزیه نزد ملل دیگر  27

گفتار پنجم: تهیه جهیزیه در جامعهی هند 28

فصل دوم مالکیت جهزیه و چگونگی مسئولیت زوج نسبت به آن  29

مبحث اول: مالکیت زوجه و والدین وی و زوج بر جهیزیه 30

گفتار اول: مالکیت والدین زوجه بر جهیزیه 30

گفتار دوم: مالکیت زوجه بر جهیزیه 32

مبحث دوم: اباحه تصرف زوج در خصوص جهیزیه و جهیزیه به‌عنوان ما ترک   34

گفتار اول: ابامه تصرف یا مالکیت زوج در خصوص جهیزیه 34

گفتار دوم: جهیزیه به‌عنوان ماترک وارث بردن زوج از آن  35

مبحث سوم: مسئولیت زوج در خصوص جهیزیه 37

گفتار اول: آیا شوهر امانت دار جهیزیه است؟ 37

گفتار دوم: مسئولیت مدنی زوج  38

گفتار سوم: مسئولیت کیفری زوج  40

فصل سوم:  طرح دعوای جهیزیه در دادگاه 43

مبحث اول: بررسی حقوقی استرداد جهیزیه، صلاحیت دادگاه و نحوه طرح دعوای جهیزیه 44

گفتار اول: بررسی حقوقی استرداد جهیزیه 44

گفتار دوم: صلاحیت دادگاه در مورد جهیزیه و نحوه طرح دعوا 49

مبحث دوم: امتناع زوج از استرداد جهیزیه و برخورد قانون با مرد بی اعتنا به جهیزیه 55

گفتار اول: امتناع زوج از استرداد جهیزیه 55

گفتار دوم: برخورد قانون با مرد بی اعتنا به جهیزیه 56

گفتار سوم: وقتی زوج منکر استفاده از جهیزیه می‌شود 57

مبحث سوم: نحوه رسیدگی به اختلاف و دریافت جهیزیه تکلیف آن بعد از طلاق و نحوه صدور حکم و اجرای آن. 59

گفتار اول: نحوه رسیدگی به اختلاف و دریافت جهیزیه 59

گفتار دوم: وضعیت انتقال و ارسال جهیزیه به منزل شوهر و نحوه استرداد آن  63

گفتار سوم: تکلیف جهیزیه در رأی صادره و بعد از طلاق: 66

گفتار چهارم: صدور حکم جهیزیه و اجرای آن  68

فصل چهارم نتیجه‌گیری و پیشنهادها 84

نتیجه‌گیری: 85

پیشنهادات: 86

منابع  87

منابع فارسی  88

منابع عربی  90

چکیده

امروزه یکی از اهرم­های فشار برای تحت تنگنا قرار دادن دختر تهیه جهیزیه می­باشد و متأسفانه شاهد آن هستیم که امروزه پس از وقوع اختلاف بین زوجین، به‌جای به‌کارگیری شیوه­های مناسب برای حل اختلاف، به پایان دادن به زندگی مشترک با توسل به طلاق، برای خود و دیگران ایجاد دردسر می­کنند و در این زمان دادگاه مکلف است موضوع اختلاف آنان را در صورت حل نشدن به دو داور ارجاع کند و ازجمله موادی که داوران زن و شوهر باید به آن بپردازند حل مسئله جهیزیه می­باشد و مسئله جهیزیه عرف و رسمی است که در جامعه ایران پذیرفته‌شده و به آن عمل می­شود اما ازنظر قانونی و شرعی پشتوانه و اجباری برای آن وجود ندارد لذا وقتی زن جهیزیه خود را مطالبه کند و بر اساس اقرار مرد، شهادت شهود یا فهرست سیاهه و دیگر دلایل محکمه‌پسند ثابت شود که زن مقدار و اقلام مشخصی از اثاث البیت را به‌عنوان جهیزیه به خانه شوهر آورده و تحویل مرد داده هر زمان که اراده کند می­تواند از زوج این وسایل را پس بگیرد و آوردن جهیزیه هیچ حقی را برای شوهر ازنظر مالکیت ایجاد نمی­کند و مطابق قانون زوج در صورت استفاده درست نسبت به‌عین اموال مسئولیت ندارد و یکی از موضوعات مهم در دعاوی خانوادگی استرداد جهیزیه است که یکی از مصادیق حقوق مالی است که به‌صورت خیلی پراکنده و در باب­های مختلف فقه بحث شده و هدف از این مطالعه بررسی مسائل مختلف مرتبط با جهیزیه است؛

بنابراین چون تهیه جهیزیه از موارد عرفی می­باشد و قانون مدون و مستقلی در این زمینه وجود ندارد لذا در این تحقیق به بررسی و تبیین آثار جهیزیه در حقوق خانواده پرداختیم تا به ابهامات و مشکلات با استفاده از قوانین متفرقه فقه و برخی از آراء محاکم پاسخ داده شود.

واژگان کلیدی: جهیزیه، مالکیت زوجین، مسئولیت زوج، طرح دعوی جهیزیه

مبحث اول: تعاریف جهیزیه

گفتار اول: جهیزیه چیست؟

یکی از آداب اجتماعی؟ عصای زندگی؟ هدیه‌ای از سر مهر؟ قناعت یا رقابت؟ کدام تعریف را می‌توان برای جهیزیه به کار برد؟! جهیزیه از دیرباز مرسوم بوده و هست، به‌طورقطع دختر و پسری که باهم پیوند زناشویی می‌بندند و تصمیم به آغاز زندگی مشترک می‌گیرند به وسایل ضروری برای تشکیل زندگی مشترک خود نیاز دارند؛ اما متأسفانه باگذشت زمان افرادی این سنت پسندیده را به رسمی طاقت‌فرسا برای خودشان تبدیل کرده‌اند (محمدی, ماراتن جهیزیه در ایران, 1393).

(1) عصای زندگی

کمک و یاری بزرگ‌ترها برای خرید جهیزیه به‌عنوان وسایل ضروری زندگی، امری است پسندیده و مورد تأکید اسلام؛ اما با ایجاد یک الگو و معیار مناسب در این زمینه، می‌توانیم به ازدواج جوان‌ها کمک کنیم. الگویی که باعث خانه‌نشین شدن برخی دختران و ایجاد مشکلات روحی روانی در بین خانواده‌ها نشود! حضرت علی (ع) می‌فرمایند: پیامبر اکرم (ص) بعد از آگاهی از دارایی من دستور فرمودند که زرهم را فروخته و همان پول را به‌عنوان مهر قرار دهم، بعدازآن فرمودند: از همان پول زره جهیزیه تهیه شود (همان).

(2) هدیه‌ای از سر مهر

امروزه هزینه‌های سنگین تهیه جهیزیه به عهده والدین عروس می‌باشد و گاهی دیده یا شنیده‌ایم که خانواده داماد به‌صورت زننده و طلبکارانه دراین‌باره برخورد می‌کنند، حتی متأسفانه در برخی موارد معیار انتخاب دختر میزان توانایی خانواده در تهیه جهیزیه است و از زشتی‌های دیگر آن فشار طلبکارانه دختران به والدین خود است که نتیجه‌ای جز متشنج کردن کانون خانواده و فاصله افتادن بین فرزندان و والدین ندارد.

راه درست چیست؟ اسلام چه سفارشی دراین‌باره دارد؟ می‌بینیم در ازدواج حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) از این اعمال و گفتار خبری نبوده است. حضرت علی (ع) می‌فرمایند: پیامبر اکرم (ص) بعد از آگاهی از دارایی من دستور فرمودند که زرهم را فروخته و همان پول را به‌عنوان مهر قرار دهم، بعدازآن فرمودند: از همان پول زره جهیزیه تهیه شود (جواهر المطالب، ج 1 ص 148).

آیا این روش در مقابل با روش متداول امروز که این‌همه مشکل و سختی‌ ایجاد کرده است مطابقت دارد؟ آیا راه بهتری هم هست؟ آیا نمی‌شود به لوازم ضروری رضایت داد و با آن‌ها به‌راحتی زندگی کرد؟ آیا پدر و مادر عروس وظیفه‌ای در قبال خرید جهیزیه‌های سنگین دارند؟

(3) قناعت یا رقابت

بر چه مبنایی در فاصله‌ عقد تا عروسی به خرید وسایل مختلف در رنگ و شکل‌های متفاوت و باقیمت‌های گوناگون می‌پردازیم؟ درست فکر کرده‌ایم که در ابتدای یک زندگی دونفره با توجه به آپارتمان‌های امروزی به چه وسایلی نیاز داریم؟ آیا همیشه گران‌تر بودن یک وسیله تضمین خوب بودن آن است؟ قرار است ما برای یک‌عمر وسیله بخریم یا برای ابتدای یک زندگی برای یک زوج؟

چیدمان جهیزیه و به نمایش گذاشتن آن بستر مناسبی است برای ایجاد یک میدان گسترده برای رقابت و حسادت و چشم‌وهم‌چشمی و الگو گیری غلط. آیا نمی‌توان اجازه داد تا عروس و داماد آرام‌آرام وسایل خود را باسلیقه و ذوق خود بچینند؟ چه اتفاقی خواهد افتاد اگر راه را برای دیدن، نظر دادن‌ها، طعنه و کنایه‌ها ببندیم؟ به آسیب‌ها و آفات این نوع چیدمان‌های فخر فروشانه فکر کرده‌اید؟ (همان).

گفتار دوم: مفهوم لغوی جهیزیه

جهیزیه یا جهاز که مصدر از ریشه جهز به کسر و فتح جیم به معنای رخت مرده و رخت عروس می­باشد و معنای دیگر آن به معنی کشتی و آنچه بر پشت می­بندد (معین, 1360, ص. 1257). معادل انگلیسی جهیزیه Paraphernalia و در حقوق فرانسه معادل جهیزیه Parphernaux یعنی اموالی که جزء جهیزیه نبوده ولی ارزش آن‌ها جزء جهیزیه مشترک است (کاتبی, 1363, ص. 58).

گفتار سوم: مفهوم عرفی جهیزیه

در جامعه ما با توجه به فرهنگ و رسوم حاکم بر آن مرسوم است که زن در آغاز ازدواج به نسبت فراخور دارایی خود یا خانواده­اش مقداری از وسایل موردنیاز زندگی و یا در بعضی از موارد تمام وسایل اولیه زندگی را به همراه ورود خود به منزل شوهر تأمین می­نماید که دلایل اجمالی و روانی این رسم را به وجود آورده و به شوهر حق انتفاع و تصرف آن را می­دهد و این اموال در مالکیت زن می­باشد هرچند که طبق قانون مدنی و عرف موجود و موازین شرعی تأمین معاش و کلیه لوازم مربوط به زندگی با مرد است امّا زن هم به نشانه­ی صمیمیت و علاقه به زندگی مشترک و با نشان دادن مظهری از روح تعاون و شریک زندگی خویش دوست دارد با همسر آینده خویش همراهی نموده و او را در تشکیل زندگی مشترک و در این تلاش بزرگ یاری نماید از طرفی دیگر برخی از حقوق­دانان معتقدند که اختصاص دادن جهیزیه به دختر از سوی پدر و خانواده­ی وی درواقع به‌نوعی تعدیل قانون مربوط به ارث محسوب می­گردد درهرحال این رسم اجتماعی مسئله‌ای به نام جهیزیه را به وجود آورده (کاتوزیان, دوره مقدماتی حقوق مدنی (خانواده), 1389, ص. 159).

گفتار چهارم: مفهوم حقوقی جهیزیه

در حقوق جهیزیه به مالی گفته می­شود که دختر علی­الرسم در موقع ازدواج با خود به منزل شوهر می­برد و علاوه بر استفاده خود به شوهر نیز حق انتفاع و تصرف آن را می­دهد و این اموال در مالکیت زن می­باشد و شوهر هیچ‌گاه مالک آن محسوب نمی­شود (جعفری لنگرودی, 1386, ص. 203) یا جهیزیه به مجموعه وسایل و اشیائی که از سوی خانواده دختر به عروس هنگام عزیمت به منزل شوهر تسلیم می­گردد اطلاق می­شود و مالی است که دختر بنا به عرف و رسومات جامعه و خانواده در موقع ازدواج با خود به منزل شوهر می­برد که به شوهر فقط حق انتفاع از آن را می­دهد و جهیزیه جزء اموال زوجه می­باشد (کاتوزیان, حقوق مدنی خانواده, 1371, ص. 200-203).

گفتار پنجم: مفهوم فقهی جهیزیه

در فقه جهیزیه به دارایی یا مالی گفته می­شود که عروس در هنگام ازدواج به خانه مشترک می­برد در حالت کلی جهیزیه می­تواند شامل پول، جنس یا ملک باشد ولی بیشتر شامل اسباب و لوازم خانه که موردنیاز برای یک زندگی دو یا سه‌نفره است (جعفری لنگرودی, 1386, ص. 203).

مبحث دوم: مبنا و ماهیت جهیزیه

گفتار اول: مبنای جهیزیه

از توجیه فلسفه وجودی جهیزیه تنها چیزی که می­تواند مبنا قرار گیرد عرف و سنت جامعه می­باشد. همچنان که در بسیاری از خانواده­ها مرسوم است که زن به فراخور دارایی خود و کسانش تمام یا بخشی از اثاث موردنیاز خود را به خانه شوهر ببرد که این رسم را و دلایل گوناگون اجتماعی و روانی به وجود آورده. همچنین در مورد توجیه جهیزیه می­توان گفت فراهم نمودن وسایل زندگی مشترک توسط زوجه درواقع نشانه صمیمیت و همکاری زوجین می­باشد از جهتی نیز شاید بتوان گفت جهیزیه ریشه در کمبود ارث زن نسبت به مرد دارد و به‌مرور برای جبران نقصان و ایجاد تعادل در قانون فراهم نمودن جهیزیه متداول شده باشد (همان، 251).

در پایان باید گفت با عنایت به این‌که رسول اکرم نیز برای دخت گرامی خود فاطمه زهرا (س) جهیزیه­ای فراهم نمودند می­توان قائل شد ی یکی از ریشه ­های متداول شدن این سنت در جامعه کنونی روش پیامبر اسلام باشد.

صورت جهیزیه­ای که برای دختر رسول اکرم تهیه‌شده و به خانه علی (ع) برده شده عبارت است از یک پیراهن به قیمت هفت درهم، یک چارقد به قیمت چهار درهم و یک چادر سیاه خیبری، یک‌تخت، یک طناب‌پیچ که طنابش از پوست درخت خرما بوده و یک جفت تشک و چهار بالش و یک پرده، یک حصیر، یک آسیای دستی و یک طشت مسی، یک مشک آب چرمی، قدحی برای شیر، یک دولچه آب، یک آفتابه و خمی سبزرنگ و چند کوزه سفالین بوده است البته ذکر این نکته ضروری است که هزینه­ی این جهیزیه از فروش زره امیرالمؤمنین (ع) که به‌عنوان مهریه تعیین‌شده بود فراهم‌شده است (مجلسی, 1403 هـ.ق, ص. 94).

گفتار دوم: ماهیت جهیزیه

جهیزیه از زمره حقوق مالی زوجه در نظام حقوقی ایران است که جدای از تفاوت­های عرفی و فرهنگی مربوط در مناطق مختلف جامعه از حیث نحوه و چگونگی تهیه و تخصیص آن به زندگی مشترک از جهت حقوقی دارای وضعیت­های خاصی برای مطالبه است و از مسائلی که در قسمت­های قبل مطرح شد به این نتیجه می­توان رسید که زوجه هیچ الزامی در تهیه جهیزیه ندارد و قانون مدنی نیز اشاره­ای بدان ننموده است با عنایت بدین نکته سؤالی که باید پاسخ داده شود این است که حال که الزامی در فراهم نمودن وسایل زندگی از سوی زن وجود ندارد اگر خود اقدام به تهیه آن‌ها نمود و تسلیم عرف و جامعه شد مالکیت این اموال چگونه است؟

توجه به این اینکه معمولاً والدین این اموال را برای دختر خود فراهم می­نمایند آیا آن‌ها را به دختر خود هبه می­کنند و یا اینکه فقط اجازه استفاده از آن‌ها را به وی می­دهند. از این نکته که بگذریم بازهم سؤال دیگری مطرح می­شود و آن اینکه اگر معلوم شد این وسایل به دختر بخشیده شده آیا پس از آوردن آن‌ها به منزل شوهر به مالکیت مشترک زوجین درمی‌آید.

یا این‌که در ملک شوهر بوده و این‌که در مالکیت زوجه باقی خواهد ماند و فقط اباحه تصرف به مرد از سوی زن داده خواهد شد؟ در پاسخ به سؤال اول می­توان گفت، جهیزیه ملک زن است اگرچه قبل از ازدواج پدر و مادر برای او تهیه‌کرده باشند زیرا ظاهر دردادن جهیزیه از طرف پدر و مادر به دختری که شوهر می­نماید آن است که آن‌ها قصد هبه آن را به او دادند به هر صورت اگر جهیزیه از مال خود دختر نباشد نیز والدین آن را به وی تملیک خواهند نمود، پس از پاسخ به سؤال اول باید دید که مالکیت نسبت به جهیزیه در روابط زوجین به چه صورت است. (ازنظر حقوقی آوردن جهیزیه نوعی اباحه تصرف است و هیچ حقی برای زوج ایجاد نمی­کند.)

جهیزیه معمولاً مورداستفاده طرفین قرار می­گیرد و ظاهراً استفاده از آن برای زوج مجاز می­باشد و درنتیجه زن نمی­تواند از شوهر اجرت­المثل چنین استفاده­ای را بخواهد مگر این‌که طرفین در این مورد قرارداد منعقد نموده باشند با این توصیف هرگاه زن بخواهد می­تواند جهیزیه د خود را به شخص ثالثی منتقل نموده یا کنار بگذارد و وسایل زندگی را از شوهر تقاضا کند و لکن آنچه مسلم است ازنظر اخلاقی زن این اموال را به خانواده اختصاص می­دهد تا صرف اهداف عالیه­ای که دلیل ایجاد کانون خانواده است شود (کاتوزیان, حقوق مدنی خانواده, 1371, ص. 151-152).

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

نمونه ای از منابع فارسی

• اخباری، ه. (1390). دعوای استرداد جهیزیه. بازیابی از تبیان: http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=171608
• امیری، م. (1392). بررسی حقوق استرداد جهیزیه. بازیابی از www.edalat-va-ghezavat.blogfa.com
• امینی، ا. (1387). بانوی نمونه اسلام (جلد چهارم). قم: انتشارات دارالتبلیغ اسلامی.
• بنی اسد، ع. (1393). بازیابی از حمایت: http://hemayat.net
• بهزادی، ر. (1379). زن در شرق باستان (نسخه چاپ اول). تهران: انتشارت پژوهنده.
• جعفری لنگرودی، م. (1386). ترمینولوژی حقوق (نسخه چاپ هجدهم). تهران: انتشارات گنج.
• حبیبی تبار، ج. (1387). گام‌به‌گام با حقوق خانواده (جلد اول). تهران: نشر خرم.
• قوه قضاییه، م. آ. (1390). وضعیت جهیزیه بعد از طلاق. روزنامه جام جم، شماره 3167, صفحه 14.
• کاتبی، ح. (1363). فرهنگ حقوق فرانسه – فارسی (نسخه چاپ اول). تهران: انتشارات گنج دانش.
• کاتوزیان، ن. (1371). حقوق مدنی خانواده (نسخه چاپ سوم، جلد اول). تهران: شرکت انتشار.
• کاتوزیان، ن. (1377). دوره مقدماتی حقوق مدنی، اموال و مالکیت. تهران: انتشارات دادگستر.
• …
• …