بررسی احکام و مصادیق نفقه در فقه اسلامی

 مصادیق نفقه در فقه اسلامی

در این مقاله قصد داریم تمامی مصادیق بررسی احکام و مصادیق نفقه در فقه اسلامی را خدمت شما عزیزان در 125 صفحه ارائه دهیم . دقت داشته باشید که این نوشته تماما همراه با منابع است. امید است که شما عزیزان را در راستای ارتقای علمی کمک رسانده باشیم.

فهرست مطالب

چکیده 1

مقدمه الف- بیان مسئله. 2

الف- بیان مسئله. 3

ب- ضرورت و اهمیت تحقیق: 3

ج: اهداف تحقيق.. 4

د- سئوالات تحقیق: 5

ه – فرضیات تحقیق: 5

و- روش تحقیق: 5

ز- سازماندهی تحقیق: 6

مفهوم نفقه. 8

مفهوم لغوي نفقة. 8

مفهوم اصطلاحي نفقة. 8

مفهوم نفقه در قرآن. 10

مفهوم نفقه در روایات… 12

مباني نفقه در فقه. 14

رابطه تمكين خاص با نفقة. 14

رابطه عقد با نفقه. 15

رابطه رياست شوهر با نفقة. 15

مبناي حقوقي نفقه. 18

آثار حقوقي مباني نفقه. 20

فلسفه وجوب نفقة : 22

دلایل وجوب نفقة. 23

شرایط وجوب نفقه. 25

نفقه زن در ازدواج موقت… 25

شروط ايجاب… 28

شروط خاص…. 29

شرایط وجوب نفقه همسر. 30

پرداخت نفقة در نکاح موقت : 30

موارد اطاعت زن از شوهرش… 31

مفهوم نفقة نزديكان. 34

منابع نفقه نزديكان. 35

منابع فقهي.. 35

منابع حقوقي.. 37

الزام خويشاوندان به انفاق.. 40

نفقه اولاد. 40

نفقه ابوين و اجداد. 41

ترتيب در انفاق.. 42

مراجعه به محكمه براي دريافت نفقة. 42

نفقه زوجه بر عهده زوج دين است نه نفقة اقارب… 43

اجزاء نفقة نزديكان. 43

مسكن.. 43

البسه. 46

غذا 48

اثاث‌‌البيت… 48

ساير موارد. 50

شرایط لزوم انفاق به نزدیکان. 54

برخی احکام مربوط به نفقة نزدیکان. 54

نفقه مملوک… 55

ضمانت اجرای نفقة نزدیکان. 55

ضمانت اجرای کیفری نفقة نزدیکان. 56

امتیازات  نفقة زوجه برنزدیکان. 56

ضمانت اجرای نفقه زوجه. 59

ضمانت اجرای کیفری.. 59

ضمانت اجراي مدني.. 61

نفقه های مورد مطالبه زن. 63

چگونگی پرداخت نفقة. 65

صرفه جویی در نفقة : 65

احکام نفقة. 65

پرداخت نفقه و ارتباطش با شرایط صحت عقد : 66

فصل دوم: مصاديق نفقة زوج.. 69

اختلاف در مصاديق.. 69

کمیت وکیفیت مصادیق نفقة زوجه. 70

طبیعت حق زن برنفقة : 78

نفقه زن پس از انحلال عقد نكاح دائم : 81

طلاق و نفقة زن. 81

نفقه زوجه مطلقه رجعی : 82

نفقه مطلقه بائن : 85

نفقه زوجه در عده وفات… 85

نفقه زن در عدّه فسخ نكاح.. 87

اجرت‌المثل كارهاي زن. 88

نحله زن. 91

نفقه زن در عده وفات شوهر. 92

نفقه زن قبل از عروسي.. 93

نشوز و وظایف زوجین : 97

حقوق ووظایف زوجین : 97

وظایف وحقوق زن نسبت به مرد : 97

حقوق ووظایف مرد نسبت به زن : 101

مانع نشوز : 104

واکنش در برابر نشوز زن : 105

در اصطلاح فقهی و حقوقی : 108

منابع

نفقه

نفقه به فتح نون وفا و قاف اسم است از باب افتعال (انفاق) و جمع آنها نفاق و نفقات است و در لغت به معني صرف و خرج و كسر و آنچه از دراهم كم و فاني شود[1].دهخدا نیز در معنای نفقة می گوید:آنچه صرف هزینه عیال واولد کنند،هزینه زن و زندگی ،روزی و مایحتاج معاش در تعریف دیگری از نفقة آمده پس ما انفقت و استنفقت علی العیال و نفسک یعنی آنچه برای خود و خانواده هزینه می شود.[2]

مفهوم اصطلاحي نفقه

مفهوم اصطلاحي نفقة در فقه به دو شكل ارائه شده است:

1. نفقة در معناي عام كه اين گونه است: « نفقه به تأمين مخارج ضروري همسر و ارقاب و عبد و امه (كنيز) اعم از خوراك و پوشاك و مسكن و غيره اطلاق مي‌گردد[4]. همچنين شامل نفقه مردم يك كشور توسط دولت و ديگر نفقات هم مي‌شود» .[5]تعريف ديگر در اين زمينه تعريف فقيهي مالكي است كه: «آنچه آدمي به آن احتياج دارد بدون آنكه اسراف كند» [6]
2. نفقة در معناي خاص كه شامل نفقه زوجه مي‌شود و اين گونه تعريف مي‌شود: «آنچه را كه زوجه احتياج و نياز به آن داشته باشد. در نظر عرف نفقه محسوب مي‌شود. به طور كلي استنباط از متون فقهي اماميه و عامه نفقه در اصطلاح شرع عبارت است از چيزي كه زن براي معيشت به آن نيازمند است؛ مانند طعام، لباس، مسكن و آنچه ميان مردم متعارف مي‌باشد[7]. و در مصطلح شرعي، اين نفقه مالي نيست بلكه فعلي است كه زوج مكلف به انجام آن است از سوي شارع و متعلق فعل او مالي است (البصري، 1412 ه‍.ق: 16).

مفهوم نفقه در حقوق

در حقوق تعريفي كه از نفقه ارائه شده تعريف به مصداق است. در ماده 1107 ق.م. مصاديق نفقة اين گونه بيان كرده است: نفقة عبارت است از مسكن، …

اما حقوقدانان در مورد نفقة تعريف‌هاي گوناگوني ارائه كرده‌اند. برخي گفته‌اند نفقه عبارت است از چيزي كه براي گذراندن زندگي لازم و مورد نياز باشد.^[8]

بعضي هم معتقدند كه نفقه تمام وسايلي است كه زن با توجه به درجه تمدن و محيط زندگي و وضع جسمي و روحي خود بدان نيازمند است. ^[9]

البته در اين تعاريف معياري براي چگونگي تعيين وسايلي كه زن به آن محتاج است بيان نشده است و لذا كامل به نظر نمي‌رسد به همين جهت بايد در اين تعاريف نگاهي به عرف جامعه و يا وضع متعارف مي‌شد تا تعريف دقيق‌تر و كامل‌تر شود.

مراد از نفقة چیزی است که زن برای معیشت به آن نیازمند است مانند طعام ،مسک ، لباس و آنچه میان مردم متعارف است. [10]

مقنن تعریف جامع و مانعی برای نفقة به عمل نیاورده بلکه مصادیق و اجزای آن را برشمرده است به تعبیر دیگر به نظر می رسد که مقنن فرض را برشناخت عرف از نفقة قرارداده و به شمارش مواردی که تامین آنها در زمان های مختلف از وظایف زوج محسوب می شود پرداخته است .

به همین دلیل حقوق دانان در تالیف خود عدم انحصار نفقة به موارد شمارش شده در قانون را مورد تایید قرارداده و اذعان نموده اند که آنچه زوجه در دوران زناشویی برای ابقا و ادامه حیات خود به طور متعارف لازم دارد به عهده شوهر است [11]

البته تحویل شیوه زندگی هر روز نیازهای تازه ای را به وجود می آورد که آنها را نمی توان در چهار چوب معینی محصور کرد و ناچار باید داوری را برعهده عرف گذارد [12]در فقه امامیه نیز که منبع اصلی حقوق ایران است نفقة به شرح فوق مورد تصریح قرار گرفته تامین آنچه که زن در زندگی زناشویی به آن احتیاج دارد اعم از : خوردنی ، پوشاک ، مسکن ، لوازم آرایشی و…به عنوان نفقة به عهده زوج قرار داده شده است [13]

مفهوم نفقة در قرآن

مبنای فقهی الزام مرد به پرداخت نفقة زوجه ائمه مستند به آیات واحادیث متعدد و معتبر می باشد که حقوق مدنی ایران نیز به پیروی از فقه امامیه تضمین حکم رادر مجموعه مقررات خود آورده است ابتدا آیات قرآن کریم در این موضوع را بررسی کرده و سپس به احادیث منقول می پردازیم .

آیات قرآن کریم :

1-سوره بقره آیه 234 در این آیه خداوند متعال به بیان حکم مدت شیر دادن فرزند از طرف مادر و الزام مرد به پرداخت نفقه همسر خود می پردازد در مورد اخیر می فرماید :

…و علی المودله رزقهن و کسوتهن المعروف …

منظور از رزق و کسوت خرج و لباس است و خدای عز و وجل این خرجی را مقید به معروف نموده یعنی متعارف از حال شوهر و همسر همچنین مصالح زندگی و لوازم تربیت و از آن جمله خوراک و پوشاک و نفقة مادری که به بچه شیر می دهد به عهده اوست.[14]

و برپدر است روزی و پوشاک همسر خود به خوبی و شایسته ….

2-سوره طلاق آیه 8 در این آیه خداوند متعال حکم پرداخت نفقة به زنان شیرده را بیان می کند .

لینق ذوسعه من سعته و من قدر علیه رزق فلینفق مما ایته الله ….

باید از دارای خود نفقة بدهد و کسی که روزی براو تنگ شده است پس باید از آنچه خداوند به او داده است انفاق کند …

3-سوره بقره – آیه 242 در این آیه خداوند کریم سفارش می کند به نگهداری زنان و پرداخت نفقة آنان تا یک سال پس از فوت شوهر انشان :

والذین یتوفون منکم ویددزون ازواجا وصیه لازواجهم متاعا الی الحول غیر اخراج …

و از شما آنان که فوت می کنند و همسرانی باقی می گذارند سفارش ووصیت کنند که همسر آنها را بدون اخراج تا یک سال متاعی می دهند …

همان طور که ملاحضه میشود در قرآن کریم آیات متعددی وجود دارد که به مسائل مختلف نفقة در شرایط گوناگون پرداخته و حکم آنها را بیان می نماید .

در سه آیه فوق الذکر خداوند حکم پرداخت نفقة در زمان حیات و ممات زوج را بیان کرده و در آیات دیگر نیز به بیان احکام نفقة مطلقه [15]نگهداری زنان مطلقه در مدت عده در منزل شوهر [16]که مستلزم طرف هزینه می باشد که در سوره طلاق آیه 1 نیز بدان تصریح شده پرداخته است . از بررسی مجموعه آیات فوق الذکر به طور کلی این امر مستفاد می شود که پرداخت هزینه زندگی زوجه به عهده زوج بوده و حتی پس از انحلال نکاح چه از طریق طلاق و یا فوت زوج نیز این مسئولیت تا مدت معینی استمرار دارد .[17]

و آنهای تنگدستی اند از آنچه که خدا به آنها داده انفاق کنند .

مفهوم نفقه در روایات

روایات زیادی نیز درباره وجوب نفقه زن وارد شده است حریز می گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم آن که نفقة اش برمن لازم است و (در صورت نپرداختن ) برآن مجبور می شوم کیست ؟ آن حضرت فرمود : الوالدین و الولد و الزوجه – پدر و مادر و فرزند و همسر .

درپاره ای از روایات نفقة حق زن شمرده شده و شوهر مکلف است مخارج همسر را بپردازد و خوراک و پوشاک اورا تامین کند .

پیامبر اکرم (ص) در خطبه الواداع پس از پایان حقوق مردان برزنان و همسران خود به ذکر حقوق زنان برهمسران پرداخته می فرماید …

فعلیکم رزقهن و کسوتهن بالمعروف …

پس روزی و پوشاک همسران به شایستگی برعهده شما (زوج ) است .

در کتب احادیث از جمله وسائل الشیعه ابواب نفقات جلد 15 احادیث زیادی درمورد میزان نفقه اجزاء نفقة تصرف زوجه در اموال خود سقوط نفقه با نشوز زوجه و پرداخت نفقة به شرط تمکین زوجه در ابواب 1 ،2‌، 5 ،6 صفحات 223 الی 226 مذکور است.همچنین 1. فرمايش پيامبر(ص) در حجه الوداع همان طور كه در كافي آمده است: «ان نسائكم عليكم حقاً، ولكم عليهنّ حقاً، حقكم عليهن: الا يوطئن فرشكم و لا يدخلن بيوتكم احداً تكرهونه الا يأذنكم و ان لا يأتين بفاحشه فإن فعلن ذلك … فعليكم رزقهنّ و كسوتهنّ بالمعروف» [18]

2. روايتي از پيامبر(ص): كه هند همسر ابوسفيان به ايشان گفته بود: «ان ابا سفيان رجل شحيح لا يعطيني من النفقه ما يكفيني و يكفي بني الا ما اخذ منه و هو لا يعلم، فقال لهم النبي(ص) خذي من ماله بالمعروف ما يكفيك و يكفي بنيك» [19]
3. روايتي از امام صادق(ع): «أن أمره جاءت إلي النبي(ص) فسأله عن حق الزوج علي المرأه فخبّوها؛ ثم قالت فهما حقها عليه؟ قال: يسكوها من العري و يطعمها من الجوع، و اذا أذنيت غفرلها، قالت: فليس لها عليه شي غير هذا؟ قال: لا»

مرحوم علامه طباطبايى, در ذيل آيه (ولاتتمنّوا ما فضّل الله…) در ضمن توضيح اين مطلب كه مرد و زن نبايد آرزوى مزايا و امتيازاتى را بكشند كه خداوند براى هريك از آنان قرار داده, برخوردارى از حقّ نفقة را يكى از موارد امتياز زنان نسبت به مردان مى شمارد.^[20]

زن مى تواند تا آن جا كه با استيفاى حقوق مرد و خانواده مزاحمت نداشته باشد, خود به كار درآمدزا بپردازد,[21] ليكن چنين چيزى بر او فرض نشده; گويى كه حق نفقة نوعى تسهيل براى زنان است كه عدم وضع آن باعث به سختى و دشوارى افتادن آنان مى شود.

دلايل: در منابع تشريع اسلامى, نوشتار بسيارى درباره وجوب نفقة زن وجود دارد.

نفقه زن قبل از عروسي

مي‌دانيم: همين كه نكاح به طور صحت واقع شد، روابط زوجيت بين طرفين موجود و حقوق و تكاليف زوجين در مقابل همديگر برقرار مي‌شود. (ماده 1102ق.م.) و هرگاه زن بدون مانع مشروع از اداي وظايف زوجيت امتناع كند، مستحق نفقه نخواهد بود (ماده 1108ق.م.). بدين ترتيب، چون، در عقد دائم نفقة زن به عهده شوهر است. (ماده 1106ق.م.) نتيجه‌اي كه گرفته مي‌شود اين است كه با وقوع عقد نكاح دائم وتمكين زن، نفقة زوجه را مرد بايستي پرداخت كند. اما، بر اين اصل استثنائي هم وارد گرديده كه در ماده 1085ق.م. به آن پرداخته شده است. طبق اين ماده، زن مي‌تواند تا مهر به او تسليم نشده، از ايفاي وظايفي كه در مقابل شوهر دارد، امتناع كند، مشروط بر اينكه مهر او حال باشد و اين امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود.

در مورد اين حق زن، كه به آن حق حبس گفته مي‌شود، معمولاً فقهاي ما اعتقاد دارند و مي‌گويند كه زن مي‌تواند از شوهرش تمكين (خاص) نكند تا مهرش را اگر حال باشد بگيرد يعني، زوجه‌اي كه همسرش هنوز با وي نزديكي نكرده است مي‌تواند قبل از دريافت تمامي مهر، از مباشرت با او خودداري نمايد و اين امتناع از تمكين (نزديكي جنسي)، موجب از بين بردن نفقه‌اش نخواهدشد. با اين حال، اگر زن قبل از اخذ مهر به اختيار خود به ايفاي وظايفي كه در مقابل شوهر دارد، قيام نمود، ديگر نمي‌تواند از حكم ماده قبل استفاده كند. مع‌ذلك، حقي كه براي مطالبه مهر دارد، ساقط نخواهد شد. (ماده 1086ق.م.). بدين ترتيب، بعد از اولين نزديكي اختياري مرد با زن، حق حبس از بين خواهد رفت.

در اين خصوص از اداره حقوقي دادگستري نيز نظريات مشورتي ديده مي‌شود كه برخي از آنها قابل قبول است مانند اينكه: به شرط حال بودن مهريه تا تسليم آن به زوجه، زوجه حق دارد از انجام تكاليف زناشوئي امتناع نمايد و عدم تسليم مسقط نفقه نيز نمي‌باشد. اما، در نظريه ديگر اين اداره كه واضح‌تر بيان شده، صحت آن محل تأمل دارد. در اين نظريه گفته شده است: با توجه به مواد 1102، 1108 و 1085ق.م. زني كه مهر او حال باشد مي‌تواند قبل از اخذ مهريه خود از ايفاي كليه وظايفي كه در مقابل شوهر دارد اعم از روابط يا تكاليف ناشي از زوجيت خودداري نمايد. بنابراين عدم تمكين اعم از تمكين عام و خاص است.[1]

هرچند اين نظريه با ظاهر مواد 1085 و 1086ق.م. هم‌خواني دارد چون در هر دو ماده به وظايفي كه زن در مقابل شوهر دارد اشاره شده و تمكين خاص، تنها يكي از وظايف زن در برابر شوهر است. بنابراين، وظايف يعني وظيفه‌ها، پس منظور همان‌گونه كه در نظريه يادشده آمده است، ايفاي كليه وظايفي است كه زن در مقابل شوهر دارد، اعم از تمكين عام و خاص. اما به اين نظريه ايراد وارد است. زيرا، معمولاً گفته مي‌شود كه اگر زن به اختيار تمكين خاص نمود، حق حبس او از بين مي‌رود.

و كسي اعتقاد ندارد كه اگر زن با شوهر حسن معاشرت داشت، با او معاضدت كرد و حتي در خانه شوهر سكونت نمود حق حبس وي از بين مي‌رود. به علاوه، حقوقدانان نيز در تفسير اين ماده با توجه به عقيدة فقهاي اماميه، گفته‌اند كه زن مي‌تواند تا گرفتن مهر، از نزديكي با شوهر يعني تمكين خاص، امتناع نمايد و مقصود از ايفاء وظايف كه در 2 ماده يادشده به آن اشاره گرديده، مطلق نيست. به بيان ديگر، حق حبس در نكاح يك قاعده استثنائي است و نبايد آن را به موارد مشكوك (در اينجا به ساير وظايف زن در مقابل شوهر)، گسترش داد.
در اينجا دو سؤال مطرح مي‌شود. نخست اينكه، اگر قبل از عروسي و پيش از اينكه زن تمامي مهريه خود را كه بدون مدت و قابل وصول است و به قول قانون مدني به مجرد عقد زن مالك آن مي‌شود (ماده 1082ق.م.)، زن با اجبار و اكراه از طرف شوهر، تمكين نمايد، آيا با اين اكراه كه موجب شده، زن بالاجبار تن به تمكين خاص بدهد حق حبس او از ميان مي‌رود و پس از رفع اكراه، آيا زن مي‌تواند از انجام وظايف خاص زناشوئي خودداري كند تا مهر حال خويش را تماماً دريافت كند؟ به نظر مي‌رسد پاسخ مثبت است، زيرا، هرچند بعد از اولين بار از نزديكي، حق حبس زايل مي‌شود. اما، اين زماني است كه با اختيار نزديكي صورت گرفته باشد. بنابراين، حق حبس كه براي زن ايجادشده، با اكراه از بين نمي‌رود، و مفهوم مخالف ماده 1086ق.م. كه از كلمه اختيار استفاده كرده است، به نظر مي‌رسد، همين معنا را خواهد داشت.
پرسش دوم اين است كه: از يك طرف ماده 642 قانون مجازات اسلامي مقرر نموده: هركس با داشتن استطاعت مالي نفقه زن خود را در صورت تمكين ندهد يا از تأديه نفقه ساير اشخاص واجب‌النفقه امتناع نمايد، دادگاه او را از سه ماه و يك روز تا پنج ماه حبس محكوم مي‌نمايد و از سوي ديگر طبق ماده 1085ق.م. زن مي‌تواند تا مهريه به او تسليم نشده از ايفاء وظايفي كه در مقابل شوهر دارد امتناع كند مشروط بر اينكه مهر او حال باشد و اين امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود.

بنابراين، آيا نتيجه‌اي كه گرفته مي‌شود اين است كه اگر شوهر از پرداخت نفقه چنين زني امتناع نمايد، قابل مجازات خواهد بود؟ در پاسخ مي‌توان گفت آنچه كه در ماده 1085ق.م. آمده، جنبه مدني استحقاق نفقه زن است كه او علي‌رغم امتناع از وظيفه زناشوئي (تمكين خاص) به دليل داشتن حق حبس، استحقاق مطالبه و دريافت نفقه را دارد. اما، در قانون مجازات اسلامي، مجازات مرد، موكول به تمكين زن شده است (به طور مطلق) و با تفسير مضيق و به نفع متهم، به پاسخ نزديك مي‌شويم كه در چنين حالتي، حكم به مجازات شوهر داده نخواهدشد.

به علاوه، رأي وحدت رويه و لازم‌الاتباع شماره 633 مورخ 14/2/1378 هيأت عمومي ديوان‌عالي كشور . به اين پرسش و بحث خاتمه داده و مقرر كرده است كه در اينجا: حكم به مجازات شوهر به علت امتناع زوجه از تمكين ولو به اعتذار استفاده از اختيار حاصله از مقررات ماده 1085 قانون مدني، داده نخواهد شد.
درا ينجا لازم است چند نكته را ياد‌آوري نماييم كه: اگر مهريه حال نباشد (موجل و قسطي باشد)، حق حبس براي زن به وجود نخواهد آمد. ولي اگر زن حق حبس داشته باشد، پرداخت قسمتي از مهر نيز اين حق را از بين نمي‌برد، به علاوه، اعسار شوهر (هم) مانع از استفاده زن از حق حبس نيست .[2]

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

نمونه ای از منابع و ماخذ

• 1-قرآن کریم
• 2-آیات الاحکام ، انتشارات مهر ، قم ، 1383 ، چهارم ، کاظم شانه چی
• 3-آیین زندگی (بی نا ) ( بی جا )( بی تا) استاد سید محمد هاشم دستغیب
• 4-احکام خانواده مطابق با فتوای امام خمینی (ره) ناشر بوستان کتاب قلم دفتر تبلیغات اسلامی (بی جا ) 1381 چاپ بیستم عبدالحریم موگهی
• 5-احوال شخصیه انتشارات دانشگاه ، تهران ، 1370 ، چاپ اول ، دکتر سید اسد شیخ الاسلامی .
• 6-ازدواج دائم و مجدد و موقت انتشارات سفیر ، تهران 1380 ، چاپ اول ، حسن قاضی
• 7-بحار الانوار انتشارات کتابچی ( 1373 چاپ چهارم ،علامه مجلسی
• 8-بررسی تاریخی منزلت زن از دیدگاه اسلام ، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ( بی جا ) 1374 چاپ اول ، دکتر ثریا مکنون و مریم صانع پور
• 9-تبصره المتعلمین (فقه فارسی ) انتشارات اسلامیه (بی جا ) 1372 چاپ
• 10-تحلیل فقهی حقوق خانواده انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی ( بی جا ) 1376 چاپ ششم سید مصطفی محقق میرداماد
• 11-…
• 12-…