تعهدات اطلاعاتی در حقوق قرارداد بیمه

قرارداد بیمه

تعهدات اطلاعاتي در حقوق قرارداد بیمه

مبحث اول : جايگاه اطلاعات و اظهارات طرفين در قرارداد بیمه…………………………………..

گفتار اول : تحولات تعهدات اطلاعاتي در حقوق قرارداد بیمه …………………………………

بند اول : رژيم سنتي …………………………………………………………………………………………………….

بند دوم : رژيم نوين ……………………………………………………………………………………………………..

گفتار دوم : تعهدات اطلاعاتي در متون قانوني بيمه­اي……………………………………………………

مبحث دوم : مبانی وظیفه ارائه اطلاعات در قرارداد بیمه………………………………………………

گفتار اول : ابتنای بیمه بر حد اعلای حسن­نیت……………………………………………………………..

بند اول : مفهوم شناسی حسن­نیت ……………………………………………………………………………….

بند دوم : پیشینه اصل حسن­نیت در حقوق قراردادها……………………………………………………..

بند سوم : جایگاه اصل حسن­نیت در قرارداد بیمه…………………………………………………………..

گفتار دوم : شروط قراردادی…………………………………………………………………………………………..

گفتار سوم : عرف و اقتضاي اوضاع احوال ………………………………………………………………………

گفتار چهارم : قانون ………………………………………………………………………………………………………

مبحث سوم : قلمروی تعهد ارائه اطلاعات در قرارداد بیمه……………………………………………

گفتار اول : معیار تشخیص محدوده تعهد ارائه اطلاعات………………………………………………….

بند اول : محدود بودن تعهد به اطلاعات و حقایق عمده…………………………………………………

بند دوم : درجه تاثیر بر طرف مقابل……………………………………………………………………………….

گفتار دوم : حقایقی که نیازمند افشا نیستند………………………………………………………………….

بند اول : آگاهی طرف مقابل…………………………………………………………………………………………..

بند دوم : اعراض طرف مقابل………………………………………………………………………………………….

بند سوم : حقایق غیر­مرتبط با قرارداد…………………………………………………………………………….

بند چهارم : اطلاعات مربوط به کاهش خطر…………………………………………………………………..

گفتار سوم : محدوده زمانی تعهدات اطلاعاتي در قرارداد بیمه ………………………………………

بند اول : انعقاد قرارداد…………………………………………………………………………………………………..

بند دوم : اصلاح یا گسترش قرارداد موجود……………………………………………………………………

بند سوم : تجديد اعتبار قرارداد………………………………………………………………………………………

مبحث چهارم : تکالیف و تعهدات اطلاعاتي بيمه­گر……………………………………………………..

گفتار اول : اهداف و دلایل شناسایی تعهدات اطلاعاتي براي بيمه­گر………………………………

بند اول : اهداف …………………………………………………………………………………………………………….

بند دوم : دلايل …………………………………………………………………………………………………………….

1- الحاقی بودن قرارداد بیمه…………………………………………………………………………………………

2- تخصصی بودن قرارداد بیمه………………………………………………………………………………………

3- جنبه حمایتی داشتن قرارداد بیمه ……………………………………………………………………………

گفتار دوم : کیفیت ايفاي تعهدات اطلاعاتي بيمه­گر……………………………………………………….

بند اول : افشای به­موقع و قابل اطمینان…………………………………………………………………………

بند دوم : موضع­گیری شفاف و قابل فهم………………………………………………………………………..

بند سوم : استفاده از زبان ساده و پرهیز از ابهام……………………………………………………………..

گفتار سوم : مواردي كه بايد افشا شود……………………………………………………………………………

بند اول : لزوم افشای حقایق مربوط به خود………………………………………………………………….

بند دوم : آشنا كردن بیمه­گذار با حقوق و تكاليف خود …………………………………………………

بند سوم : ارائه اطلاعات مشاوره­ای………………………………………………………………………………….

مبحث پنجم : تکالیف و تعهدات اطلاعاتي بيمه­گذار ……………………………………………………

گفتار اول : بیان حقایق عمده قبل از انعقاد قرارداد بیمه………………………………………………..

گفتار دوم : اعلام تشدید خطر یا تغییر اوضاع احوال………………………………………………………

بند اول : تشديد خطر در نتيجه عمل بيمه­گذار …………………………………………………………….

بند دوم : تشديد خطر در نتيجه عمل شخص ثالث ……………………………………………………….

بند سوم : موارد تشديد خطر ………………………………………………………………………………………..

گفتار سوم : اعلام وقوع حادثه………………………………………………………………………………………..

مبحث ششم : تکالیف و تعهدات اطلاعاتي اشخاص ثالث……………………………………………..

گفتار اول : تعهدات اطلاعاتي واسطه­ها ………………………………………………………………………….

بند اول : دلالان(كارگزاران بيمه)……………………………………………………………………………………

بند دوم : نمايندگي­هاي شركت بيمه……………………………………………………………………………..

بند سوم : كيفيت اجراي تعهدات اطلاعاتي واسطه­ها………………………………………………………

گفتار دوم : تعهدات اطلاعاتي نماينده بيمه­گذار……………………………………………………………..

گفتار سوم : نقش بيمه مركزي ايران در ارائه اطلاعات  ……………………………………….

منابع

جایگاه اطلاعات و اظهارات طرفين در قرارداد بیمه

وظیفه افشای حقایق و ارائه اطلاعات در رابطه با آن بخش از اطلاعات مربوط به قرارداد که از حیطه پيش­بيني متعارف و معقول طرف مقابل خارج می­باشد، اگر چه در تمام قراردادها اثر گذار می­باشد، با این حال در قرارداد بیمه از ابتداي شكل­گيري اين نهاد از اهمیتی خاص برخوردار بوده است.

بیمه يك قرارداد وابسته به اطلاعات است؛ بطور کلی عملکرد یک صنعت، نتیجه روابط متقابل چهار عنصر نیروی انسانی، مدیریت، اطلاعات و دانش فنی و در نهایت ماشین‏آلات‏ و تجهیزات فنی است، که بنا به نوع هر صنعت نقش یک یا چند عامل فوق الذکر در مقابل سایرین بیشتر خواهد بود. در بیمه، مهم‏ترین عامل از عوامل‏ چهارگانه مذکور، مدیریت و اطلاعات و دانش فنی‏ است. بازار بیمه، نوع خاصی از بازار مالی است که‏ در آن حجم انتقال اطلاعات بسیار سریع‏ است، چرا که پس از چند روز یا چند ساعت ممکن‏ است اطلاعات ارزش خود را از دست‏ بدهند.[1]

گوناگونی و تنوع رشته‏های مختلف بیمه و زمان‏بر بودن تعهدات بیمه‏ای و طویل الاثر بودن قراردادها ایجاب می‏کند که هر يك از طرفين قرارداد بیمه بتوانند از كليه اطلاعات و حقايق مرتبط با موضوع قرارداد در تصمیم‏­گیری­‏های خود استفاده نمايند؛ تا به اين ترتيب روندهای مطلوب، تقویت و مراحل نامطلوب کار اصلاح گردد.[2]

 تحولات تعهدات اطلاعاتي در حقوق قرارداد بیمه

در عقد بيمه به سبب وضعيت ويژه­اي كه نسبت به ساير عقود و قراردادها دارد، تكاليف و تعهدات خاصي در مرحله پيش­قراردادي و مرحله بعد از انعقاد عقد براي طرفين وجود دارد. تعهدات اطلاعاتي از جمله اين تكاليف است كه در برگيرنده تعهد بيمه­گر و بيمه­گذار به افشاي كليه حقايق عمده و تاثيرگذار در تصميم طرف مقابل مي­باشد كه عدم سكوت و كتمان حقايق را نيزدر برمي­گيرد. هر چند به لحاظ برخي ضرورت­ها اهميت اطلاعات ابرازي بيمه­گذار براي بيمه­گر از اهميتي دو چندان برخوردار است، در پایان­نامه حاضر تعهدات اطلاعاتي عقد بيمه، به عنوان يك تعهد متقابل مورد بحث و بررسي قرار خواهد گرفت.

تعهدات اطلاعاتی در متون قانونی بیمه

در متن قانون بیمه 1316 ماده­ای که به صراحت به تکلیف ارائه اطلاعات اساسی اشاره کرده باشد، وجود ندارد. اما قانونگذار ضمانت اجراهای نسبتا شدید در مورد اظهارات برخلاف واقع و ابراز ناصحیح اطلاعات از سوی بیمه­گذار مقرر نموده است، که منطقا این نتیجه حاصل می شود که ارائه اطلاعات در عقد بیمه از نظر قانونگذار اهمیت و جایگاه مهمی داشته است.

علاوه بر قانون بیمه 1316، در قانون تاسیس بیمه مرکزی ایران و بیمه­گری در مقام شرح وظايف بيمه مركزي ايران، تهيه آيين­نامه­‌ها و مقرراتي براي حسن اجراي امر بيمه در ايران و ارشاد و هدايت و نظارت بر مؤسسات بيمه و تعيين ميزان كارمزد و حق­بيمه مربوط به رشته ‌هاي مختلف نام برده شده است.

علاوه بر قانون بیمه آیین­ نامه ­های بیمه­ای نیز به موضوع ارائه اطلاعات اشاره کرده­اند. از جمله آیين­نامه شماره 26 شرايط عمومي بيمه­نامه هزينه­هاي بيمارستاني و جراحي شوراي عالي بيمه مصوب 23/10 /1370 است.

به موجب ماده 12 آيين­نامه مذكور « بيمه­ گذار و بيمه­ شده مكلفند با رعايت دقت و صداقت در پاسخ به پرسش­هاي بيمه­گر كليه اطلاعات خود را در اختيار بيمه­گر قرار دهند، اگر بيمه گذار در پاسخ به پرسش­هاي بيمه­گر عمدا از اظهار مطلبي خودداري نمايد و يا عمدا برخلاف واقع اظهاری بنمايد، بيمه­نامه باطل و بلااثر خواهد بود ولو اينكه مطلبي كه كتمان شده يا برخلاف واقع اظهار شده، هيچگونه تاثيري در وقوع بيماري يا حادثه نداشته باشد. در اين صورت نه فقط وجوه پرداختي بيمه­گذار مسترد نخواهد شد، بلكه بيمه­گر مي­تواند باقيمانده حق­بيمه را نيز مطالبه نمايد.» .

ماده 3 آیين­نامه شماره 43 شوراي عالي بيمه مصوب 22/5/1381 كه از تاريخ 1/7/1381 جايگزين آیين­نامه شماره 1/26 و مكمل­هاي بعدي آن شده است، نیز در این خصوص مقررات  مشابهی را مقرر نموده است.

 مبانی وظیفه ارائه اطلاعات در قرارداد بیمه

در تفکر حقوقی ایران، به پیروی از متدولوژی فقهی در تحقیق و بررسی یک موضوع کنکاش از مسائلی چون ماهیت موضوع یا مبانی از اهمیت زیادی برخوردار است، در حالیکه در سایر نظام­های حقوقی و اسناد بین­المللی، چنین روشی مشاهده نمی­شود. از این رو، در این مبحث مبانی وظیفه ارائه اطلاعات در عقد بیمه و آثار تعیین مبنا در این خصوص مورد بررسی قرار خواهند گرفت. مطالعه مباني به این پرسش پاسخ می­دهد که چه نوع ملاحظات اخلاقی، اجتماعي و حقوقي سبب می­شود تا طرفين قرارداد بيمه به لحاظ حقوقي در مقابل دیگری متعهد به افشاي اطلاعات اساسي شناخته شود.[1]

شروط قرارداد بیمه

معمول است که در عقد بیمه هر یک از طرفین به موجب شرايط قرارداد بیمه بر عهده می­گیرند که کلیه عوامل موثر در نرخ بیمه و شرایط انعقاد را که برای طرف مقابل ناشناخته است، افشا نماید، و بنابر همین ابتنای قراردادي است که وظیفه ارائه اطلاعات تحمیل می­گردد.[1]

اثر اصلي قرارداد بیمه تلقي نمودن وظيفه ارائه اطلاعات در تعيين بار اثبات است. در مسئوليت قراردادي صرف خودداري متعهد از انجام تعهد، تقصير محسوب مي­شود. بنابراين طرف متعهد به ارائه اطلاعات مي­بايست بي­تقصيري خود را اثبات نمايد و متعهد­له جهت دعواي مطالبه خسارت كافي است كه رابطه سببيت بين خودداري از ارائه اطلاعات و ورود ضرر را ثابت نمايد. بنابراين اگر تعهد به ارائه اطلاعات را داراي ريشه قراردادي تلقي نماييم، صرف احراز نقص اطلاعات و يا عدم ارايه پاره­اي از اطلاعات، كافي جهت تحقق مسئوليت قراردادي است.[2]

از نقطه نظر حقوق تطبیقی ذکر این نکته مفید خواهد بود که در حقوق فرانسه به لحاظ سیر تاریخی، مقوله شروط به عنوان یکی از مبانی وظیفه ارائه اطلاعات تلقی می­شود، در حالیکه در حقوق انگلستان دیدگاه غالب آن است که وظیفه ارائه اطلاعات در عقد بیمه توسط قانون تحمیل می­شود.[3]

[1] – معمولا در فرم­هاي پرسش­نامه و يا تقاضانامه بيمه­ كه از طرف بيمه­گر در اختيار بيمه­گذار قرار مي­گيرد متن زير و يا مشابه آن درج مي­شود كه پس از امضاي بيمه­گذار و توافق بيمه­گر اين قسمت جزيي از توافق طرفين شده و جزيي از قرارداد بيمه محسوب مي­شود. ‹‹ از پيشنهاد­ دهنده خواهشمند است به كليه پرسش­هاي اين پيشنهاد جواب داده و هيچ سوالي را بدون پاسخ نگذارد، زيرا صحت جواب­ها و كامل بودن آنها شرط اصلي معتبر بودن قرارداد بيمه­اي است كه بر اساس اين پيشنهاد صادر مي­شود. ››

در انتهاي پرسش­نامه درج مي­شود ‹‹ اينجانب امضا­كننده اين پيشنهاد اعلام مي­دارم كه با اطلاع كامل از شرايط و مقررات بيمه فوق الذكر بخصوص شرايط زير پيشنهاد بيمه را تكميل و تقاضاي صدور بيمه­نامه را دارم. تمام جواب­هايي كه داده­ام كاملا درست و عين واقعيت بوده و هيچ اطلاعي را كه ممكن است موجب اشتباه شركت بيمه شود كتمان نكرده­ام، و مطلعم كه هرگونه اظهار خلاف واقع و خودداري از واقع­گويي به موجب قانون بيمه مجوز باطل شدن قرارداد بيمه و از دست دادن مزاياي اين قرارداد خواهد شد. ضمنا شركت بيمه اجازه دارد اطلاعاتي را كه راجع به وضعيت سلامت بيمه شده نياز باشد كسب نمايد و اين اطلاعات فقط جهت پذيرفتن بيمه و يا تعيين نرخ بيمه مورد استفاده قرار مي­گيرد و در اختيار هيچ­كس يا هيچ دستگاهي گذاشته نخواهد شد. ››

قلمروی تعهدات اطلاعاتي در قرارداد بیمه

اگرچه در بیمه کسب اطلاعات برخلاف بسیاری از عقود دیگر صرفا مبتنی بر مشاهدات عینی طرفین نبوده و عمدتا از طریق اطلاعات ارائه شده از سوی طرف دیگر حاصل می­گردد، اما بیمه­گر و بیمه­گذار ملزم نیستند تمام آنچه را که می­دانند برای طرف مقابل افشا کنند، چنین چیزی نه ممکن است و نه لازم. اساسا هدف از ارائه اطلاعات در قرارداد بیمه این است که طرفین با آگاهی از اوضاع و احوالی که در سرنوشت قرارداد موثر خواهد بود، قرارداد را به گونه­ای منعقد نمایند که تامین­کننده نیازها و خواسته­های هر دو طرف باشد. بیمه­گذار پوشش بیمه­ای مطلوب را به دست آورد و بیمه­گر نیز با دریافت حق­بیمه مناسب جبران خسارت ناشی از خطر موضوع بیمه را تعهد نماید.

لذا در این مبحث ابتدا معیارهای تحدید قلمروی وظیفه ارائه اطلاعات و سپس مواردی که نیازی به افشای حقایق وجود ندارد و در آخر محدوده زمانی افشای اطلاعات مورد بررسي قرار خواهد گرفت.

تعهدات اطلاعاتي نماینده بیمه­گذار

بيمه­گذار مكلف به رعايت تعهدات اطلاعاتي خود مي­باشد، اعم از اينكه خود او اصالتا بیمه نامه را منعقد کرده باشد يا نماینده او. نماینده در ارائه اطلاعات به بیمه­گر باید به اندازه خود بیمه­گذار دقت داشته باشد. قصور در انجام تعهد دادن اطلاعات ممکن است منجر به این شود كه بیمه­گر از آنچه باید مطلع می­شده، آگاه نشود. این قصور ممکن است ناشی از عمل بیمه گذار باشد یا یکی از نمایندگان او، که به هرحال طرف اصیل مسئول نهایی تلقی شده و ضمانت اجرای اظهارات خلاف واقع و یا کتمان حقایق مستقیما بر او بار می­شود. نه کلاهبرداری و نه سهل­انگاری نماینده نمی­تواند و نباید عذری برای معافیت بیمه­گذار باشد، درغیر این صورت راه برای اعمال متقلبانه و فرار از ضمانت اجرا نقض وظیفه ارائه اطلاعات باز می­شود.[1]

به موجب ماده 19 قانون بیمه دریایی انگلستان «در خصوص اوضاع احوالی که نیاز به بیان آنها نیست آنجا که نماینده بیمه­گذار برای او بیمه­نامه منعقد می­کند نماینده باید موارد زیر را برای بیمه­گر بیان دارد؛

اول- هر نوع اوضاع احوالی که از آن باخبر است. نماینده باید از اوضاع احوالی که عادتا انتظار می­رود در جریان عادی کار به آن آگاهی یابد یا به وی منتقل شود مطلع باشد.

دوم- هر نوع اوضاع احوال عمده­ای که بیمه­گذار مکلف بوده به نماینده منتقل کند. مگر اينكه آمر زماني به اين اطلاعات دست يابد كه براي انتقال آن به نماينده خيلي دير شده باشد.»[2]

برخی از نمایندگان تا آنجا از سوی آمر خود نمایندگی دارند که می­توان گفت اعمال و اطلاعات آنها همان اعمال و اطلاعات اصیل است.

در سال 1867 در پرونده «Prowedfoot v. Mantifiry  » وقتی معلوم شد نماینده بیمه­گذار از تلف شدن موضوع بیمه که یک کشتی تجاری بوده است، مطلع شده ولی تعمدا موضوع را به اطلاع بیمه­گذار نرسانده است و بنابراین بیمه­گذار در مورد همان کشتی بیمه­نامه حمل و نقل منعقد نموده، اطلاعات بیان نشده نماينده همان اطلاعات آمر او یعنی بیمه­گذار قلمداد شد و بیمه­نامه باطل اعلام شد. هر چند بحث مسئولیت نماینده در مقابل اصیل و خروج از قواعد امانت سر جای خود قابل بحث است.[3]

قرارداد بیمه

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

نمونه ای از فهرست ماخذ قرارداد بیمه

• 1- بابایی، ایرج. حقوق بیمه، انتشارات سمت، چاپ اول، 1382.
• 2- جباری، غلامحسین. موسسات بیمه، انتشارات موسسه عالی حسابداری، چاپ اول، 1349.
• 3- جمالیزاده، احمد. بررسی فقهی عقد بیمه، انتشارت دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1380.
• 4- ژوردن، پاتریس. اصول مسئولیت مدنی، ترجمه مجید ادیب، انتشارات میزان، چاپ دوم، 1385.
• 5- شهیدی، مهدي. حقوق مدني تشكيل قراردادها و تعهدات، جلد اول، انتشارات مجد، چاپ دوم، 1380.
• 6- كاتوزيان، ناصر. حقوق مدني نظريه عمومي تعهدات، انتشارات يلدا، چاپ اول، 1374.
• 7- كاتوزيان، ناصر. ضمان قهري مسئولیت مدنی، انتشارات دهخدا، چاپ اول.
• 8- کریمی، آیت. کلیات بیمه، انتشارات بیمه مرکزی ایران، چاپ اول، 1376.
• 9- عليان، شوكت محمد. التامين في الشريعه و القانون، نشر دارالشواف للنشر و التوزيع، چاپ سوم، 1416 هجري قمري.
• 10- قاسم­زاده، مرتضي. حقوق مدني ­اصول قراردادها و تعهدات، انتشارات ­دادگستر، چاپ اول، 1383.
• 11-…
• 12-…

قرارداد بیمه