تشبيه، تمثيل و اسلوب معادله در غزلیات نظیری نیشابوری

 غزلیات نظیری نیشابوری

نظیری نیشابوری

تشبيه، تمثيل و اسلوب معادله در اشعار و غزلیات نظیری نیشابوری

3-1. تشبيه در غزلیات نظیری نیشابوری.

3-2. تقسيم‌بندي تشبيه براساس مفرد و مركب بودن.

3-3. انواع تشبيه بر پايه‌ي وحدت و تعدد طرفين..

3-4. تشبيه بليغ..

3-5. تمثيل و اسلوب معادله در غزلیات نظیری نیشابوری .

منابع

تشبيه

تشبيه يكي از موضوعات مهم علم بيان است كه علماي علم بلاغت از زواياي گوناگون به آن پرداخته‌اند. «تشبيه يادآوري همانندي و شباهتي است كه از جهت يا جهاتي ميان دو چيز مختلف وجود دارد»، (شفيعي كدكني، 1388: 53، وطواط، بي تا: 42) و نيز گفته‌اند كه: «وصف كردن چيزي است به چيزهاي مشابه و نزديك بدان از يك جهت يا جهات مختلف»، (ابن رشيق،به نقل از شفيعي كدكني، 1955، ج1: 286). و يا «ماننده كردن چيزي است به چيزي مشروط بر اينكه آن مانندگي مبتني بر كذب باشد نه صدق، يعني ادعايي باشد نه حقيقي.» (شميسا، 1378: 67). تشبيه اركاني دارد كه عبارت از: مشبه، مشبه به، وجه شبه و ادات تشبيه.

وجود مشبه و مشبه‌به در تشبيه الزامي است؛ اما وجه شبه و ادات تشبيه اختياري است و علماي علم بلاغت تشبيهي را كه وجه شبه و ادات آن حذف باشد، تشبيه بليغ مي‌نامند.» (شميسا، 1378: 110، كزازي، 1370: 73، جواهر البلاغه، 1375: 27، غلائيني، 1369: 183). «تشبيه مانند چيزي است به چيزي در صفتي به واسطه‌ي ادوات تشبيه كه در عربي كاف و كان و مثل و در فارسي چون، همچون، گويا و امثال‌ آنهاست چنانكه گويي فلان كالاسد في الشجاعة» (شمس العلماي گركاني،‌ 1377: 127 )

تشبيه را از نظر صورت بياني مي‌توان به تشبيه فشرده و گسترده خلاصه كرد منظور از «تشبيه فشرده تشبيهي است كه دو ركن اصلي تشبيه (مشبه و مشبه‌به) به صورت يك تركيب اضافي درمي‌آيد كه اكثراً مضاف در آن مشبه‌به و مضاف‌اليه مشبه است و در تشبيه گسترده كه به صورت تركيب اضافي بيان نشده است ممكن است چهار ركن تشبيه در آن ذكر شود و يا اينكه وجه شبه و ادات تشبيه و يا هر دو حذف شود»، (پورنامداريان، 1381: 215) و به صورت تركيب اضافي ظاهر نمي‌شود.

روزگاري اكثر تشبيهاتي كه در شعر شاعران وجود داشت مبتني بر طبيعت بود، يعني هر آنچه كه در طبيعت وجود داشت، به صورت عنصر خيالي بكار مي‌بردند و مفاهيم بديع و زيبايي را مي‌آفريدند اما كم‌كم با تغيير و تحولي كه در زبان به وجود آمد عنصر تخيل نيز قوي‌تر شد و واژه‌هاي جديدي جايگزين واژه‌هاي كهن‌تر گرديد. نظيري نيشابوري به عنوان يكي از برجسته‌ترين شاعراني كه توانسته است به سبكي نو در شعر فارسي دست يابد و از طرفي تمامي موازين سبك هندي را با خود داشته باشد تشبيهات فشرده را فراوان در شعر خود بكار برده است. او با ساختن اضافه‌هاي تشبيهي زيبا و روان شعر خويش را بيش‌تر در هاله‌اي از خيال‌انگيزي قرار داده است.

او «در كنار تشبيهات فشرده، كه همسو با جريان مسلط شعر اين عهد است، به تشبيهات حسي و گسترده نيز فراوان رغبت نشان داده است به گونه‌اي كه كمتر شاعري در اين عصر مي‌توان يافت كه به اندازه‌ي او از تشبيهات گسترده بهره گرفته باشد او حتي در تشبيهات فشرده‌ي (اضافه‌ي تشبيهي) خود وجه عيني و مادي تصاويرش را حفظ كرده است»، (حسن‌پور آلاشتي، 1384: 75).

علم بيان كه علم صورخيال است در آفرينش تصاوير بكر و جذاب سهم به سزايي دارد و از آن جا كه از طريق صورخيال است كه به ماوراي كلام شاعر و اغراض ادبيات پي مي‌بريم و يكي از مهمترين اين عناصر و ابزارها تشبيه است زيرا كه مهمترين اهداف و فوايد تشبيه توصيف مشبه است. شاعر از طريق توصيف مشبه تخيلات خود را به وسيله‌ي واژه‌ها به تصوير مي‌كشد، در تشبيه بايد مشبه‌به قوي‌تر از مشبه باشد يعني آن چيزي كه مشابهت براساس آن انجام مي‌گيرد بايد در داشتن صفتي كه باعث همانندي مي‌شود قوي‌تر باشد اين است كه گفته مي‌شود مشبه‌ٌبه در داشتن وجه شبه اجلي، اعلي از مشبه است اگر مشبهٌ‌‌به جزء امور محسوس و ملموس باشد درك مفهوم تشبيه براي انسان آسان‌ است زيرا انسان در بدو امر از طريق حواس پنجگانه با محيط اطراف خود ارتباط برقرار مي‌كند و با محيط آشنا مي‌شود.

تشبيه داراي انواع و تقسيمات متعددي است زماني آن را براساس ادات تقسيم‌بندي مي‌كنند و زماني براساس صفت مشترك يعني طرفين تشبيه. بنابراين تشبيه داراي انواع زيادي است مانند تشبيهات حسي، عقلي، مفرد، مقيد، مركب، تشبيه تمثيل، مضمر، مفروق، ملفوف و … كه هر كدام از آنها با ذكر مثال‌هاي متعدد در اين پايان‌نامه توضيح داده شده است.

      1- تشبيه محسوس به محسوس:

يعني اينكه يك چيز محسوس را به يك چيز محسوس ديگر همانند كنيم البته منظور از محسوس بودن آن است كه بتوانيم با حواس پنجگانه (بينايي، شنوايي، بويايي، چشايي و لامسه) آن را درك كنيم. مشبه و مشبه‌به هر دو از محسوسات مي‌باشند (قاسمي، 1389: 48). نظيري نيشابوري در بيش از 80 مورد از تشبيه محسوس به محسوس استفاده كرده است كه در اكثر آنها امور حسي چون نخل، خورشيد، ماه، گل، ترنج و … بعنوان مشبه‌به قرار گرفته‌اند. نظيري نيشابوري به تشبيهات حسي و گسترده نيز رغبت فراوان نشان داده است به گونه‌اي كه كمتر شاعري در اين عصر مي‌توان يافت كه به اندازه‌ي او از تشبيهات گسترده حسي بهره‌گرفته باشد(حسن‌پور آلاشتي، 1384: 75). نمونه‌هايي از اين تشبيه در غزلیات نظیری نیشابوری :

مشبه و مشبه‌ٌبه يعني خامه و شاهباز هر دو از امور حسي‌اند.

ما و نخل يعني مشبه و مشبهٌ‌به از امور حسي هستند.

من و طفل رضيع هر دو از امور حسي هستند. مادر مشبه و ناي مشبهٌ‌به هر دو از امور حسي هستند.

ما مشبه و ترنج مشبهٌ‌به هر دو از امور حسي.

نشتر مژگان تشبيهي است كه در اين بيت به كار رفته است مژگان مشبه و نشتر مشبه‌ٌ‌به و هر دو از امور حسي هستند.

چشم مشبه از امور حسي و خانه مشبه‌ٌ‌ّبه از امور حسي مي‌باشند.

ما مشبه و از امور حسي ترنج مشبهٌ‌‌به و محسوس مي‌باشد.

موارد ديگر ر.ك (7، 2)، (8، 4)، (13، 6)، (17، 9)، (29، 2)، (35، 1)، (35، 2)، (35، 3)،(38، 8)، (39، 1)، (46، 2)، (62، 6)، (66، 2)، (77، 1)، (92، 7) و …

تمثيل و اسلوب معادله در غزلیات نظیری نیشابوری

تمثیل و اسلوب معادله از شاخه‌هاي تشبيه هستند كه در بلاغت فارسي تعاريف گوناگون و پراكنده‌اي داشته است. و چنين مي‌گويند «تمثيل در اصل نوعي تشبيه مركب است و عبارت از اين كه شاعر يا نويسنده براي تفهيم و اثبات معنا و موضوع ذهني خود مثال و نمونه‌اي عيني و محسوس مي‌آورد و ميان آن دو رابطه‌ي شباهت ايجاد مي‌كند، بدين نحو كه موضوع ذهني در حكم مشبه و مثال عيني و محسوس در حكم مشبهٌ‌به قرار مي‌گيرد.» (مرتضايي، 1390: 33)

دكتر شفيعي كدكني مي‌گويد: «اسلوب معادله را من به عمد ساخته‌ام براي استفاده در سبك شناسي، بعضي آن را تمثيل خوانده‌اند. براي اينكه با ارسال المثل و يا هر نوع مصراع حكمت‌آميزي كه بتواند جاي مثل را بگيرد، اشتباه نشود. عمداً اين اصطلاح را به كار مي‌برم. منظور من از اسلوب معادله يك ساختار مخصوص نحوي است. تمام مواردي كه به عنوان تمثيل آورده مي‌شود مصداق اسلوب معادله نيست. اسلوب معادله اين است كه دو مصراع كاملاً از لحاظ نحوي مستقل باشند. هيچ حرف ربط يا شرط يا چيز ديگري آنها را حتي معناً (نه فقط به لحاظ نحو) هم مرتبط نكند. در صورتي كه در اغلب مواردي كه به عنوان تمثيل ذكر شده است اين استقلال نحوي مورد بحث و توجه قرار نگرفته است. به اين ابيات از سعدي توجه كنيد.

بيت بالا نمونه‌اي از تمثيل است كه با تعريف دكتر مرتضايي مطابقت دارد اما واقعيت اين است كه بين تمثيل و تشبيه مركب تفاوت‌هايي وجود دارد كه اين دو قالب بيان را از هم جدا مي‌سازد. « 1- در تشبيه مركب حتماً ادات تشبيه (مذكور يا محذوف) بكار مي‌رود ولي در تمثيل خبري از ادات تشبيه نيست.

2- طرف دوم تشبيه مركب، مشبهٌ‌به است ولي در تمثيل، طرف دوم در حكم مثالي است براي طرف نخست.

3- در تشبيه مركب رابطه‌ي بين طرفين «مانندگي» است ولي در تمثيل طرف دوم براي اثبات موضوعي و مطلبي در طرف نخست آورده مي‌شود.

4- تمثيل برخلاف تشبيه مركب، يك نوع استدلال ادبي است.» (ياسيني، 1383: 61)

كاربرد تمثيل و اسلوب معادله در سبك هندي چنان زياد است كه به عنوان يكي از مهمترين خصيصه‌هاي اين سبك محسوب كرده‌اند. و «نظيري نيشابوري با روي آوردن به «تمثيل و اسلوب معادله» شكل اصلي تصوير سازي‌هاي خود را رقم مي‌زد در جريان شكل‌گيري تمثيل و اسلوب معادله بي‌شك، نظيري نيشابوري اولين شاعري است كه با بسامد كاربرد بسيار بالا آن را يكي از مهمترين عناصر بياني شعر خود قرار داده است، يعني تمثيل را بايد يكي از مهمترين شاخصه‌هاي سبك شعر نظيري نيشابوري دانست.» (حسن پورآلاشتي، 1384: 72)

همانطور كه ملاحظه شد ما تمثيل و اسلوب معادله را با هم ذكر كرده‌‌ايم اما به هيچ وجه اين به معناي يكي بودن آنها نيست «هر چند اساس هر دو مبتني بر ادعايي كردن و براي اثبات مدعا دلايل شاعرانه پيش كشيدن؛ يا به تعبير ديگر، شاعر در يك مصراع موضوع و مفهومي ذهني را عنوان مي‌كند و در مصراع ديگر با ذكر مثالي حسي از طبيعت، اشياء، امور مربوط به زندگي و … قرينه‌اي براي آن مي‌آورد. اما با اين تفاوت كه در اسلوب معادله دو مصراع كاملاً از لحاظ نحوي مستقل‌اند و هيچ حرف ربط يا شرط يا چيز ديگري آنها را حتي معنياً به هم مرتبط نمي‌كند.» (همان: 73)

غزلیات نظیری نیشابوری بيشتر از هر چيزي به تمثيل و اسلوب معادله توجه داشته است و همين «توجه فراوان نظیری نیشابوری به تمثيل و اسلوب معادله موجب شده است كه شعرش از جريان تجريد و انتزاع كه در عصر او در غزل فارسي گسترش يافته بود به دور ماند؛ اگرچه يك سوي تصاوير شعر او را معمولاً امري ذهني مي‌سازد اما حضور طبيعت و انسان در سوي ديگر آن، موجب حيات و پويايي تصاوير و نيز عينيت آن شده است مانند نمونه‌هاي زير:

تمثيلي كه در ابيات بالا بكار رفته است عناصر آنها برگرفته از امور مربوط به زندگي آدم‌هاست، از 340 مورد تمثيل و اسلوب معادله‌اي كه در غزلیات نظیری نیشابوری بكار رفته است 190 مورد آن تمثيل است كه 55 درصد را به خود اختصاص داده است. نمونه‌هايي از تمثيل در غزليات نظيري نيشابوري:

عبور كردن شوق همانند شرابي است كه ناگهان شراب‌خوار را مست كند. تمثيل در مصرع دوم تصويري عيني است.

آشوبي كه به واسطه‌ي زلف معشوق به هنگام شانه زدن برپا مي‌شود مانند شورش حاصل از زنجير براي ديوانه است.

مصرع دوم تمثيلي است كه جان‌مايه‌ي تاريخي دارد و همين پويايي تمثيل را بيشتر مي‌كند. براي مشاهده موارد بيشتر ر. ك (37، 7)، (569، 3)، (492، 39)، (538، 8)، (542، 8)، (102، 7)، (6، 3)، (6، 5)،    (231، 2)، (231، 5)، (237، 6)، (245، 3)، (247، 7)، (253، 7)، (262، 11) و…

از ميان تمثيلات نظيري نيشابوري 150 مورد آن به اسلوب معادله اختصاص دارد كه 45 درصد كل تمثيلات را به خود اختصاص داده است، اسلوب معادله نوعي تمثيل است كه بين دو طرف تشكيل دهنده‌ي آن رابطه‌ي نحوي وجود ندارد اين صنعت را بدين نام، نخست دكتر شفيعي كدكني معرفي كرده است. «معادله‌اي است كه به لحاظ نوعي شباهت، ميان دو سوي بيت- دو مصراع- وجود دارد و شاعر در مصراع اول چيزي مي‌گويد و در مصراع دوم چيزي ديگر، اما دو سوي اين معادله، از رهگذر شباهت قابل تبديل به يكديگرند و شايد براي جلوگيري از اشتباه بتوان آن را اسلوب معادله خواند.» (شفيعي كدكني، 1386: 84-85)

«باز در تعريف آن گفته‌اند: «اسلوب معادله آن است كه مصراع دوم در حكم مصداقي براي گذاشت اين ارتباط معنايي بر پايه‌ي تشبيه استوار است.» (قاسمي، 1389: 100)

نمونه‌هايي از اسلوب معادله در غزلیات نظیری نیشابوری:

مي‌توان گفت كه شاعر بين دو مصراع اين بيت اسلوب معادله برقرار كرده است مصراع اول برابر با مصراع دوم است يعني بين آنها مي‌توان علامت تساوي (=) گذاشت چنانچه مشاهده مي‌شود دو مصراع بيت از لحاظ نحوي كاملاً مستقل هستند و از نظر معنايي برابر هم.

در ابيات بالا مشاهده مي‌كنيم كه دو سوي بيت همانند تعريف دكتر شفيعي كدكني از رهگذر شباهت قابل تبديل به يكديگرند، تفاوتي كه بين اسلوب معادله و تمثيل (با رابطه‌ي نحوي) وجود دارد اين است كه برخلاف تمثيل، طرف دوم در اسلوب معادله ديگر در حكم مثال براي اثبات مدعاي شاعر در طرف نخست نيست: بلكه دوسوي بيت در حكم مصداق براي يكديگرند.» (ياسيني، 1383: 62)

در بيت بالا شاعر دليل آزاد شدن از استيلاي عشق را حيرت مي‌داند همان طور كه وقتي بيماري طغيان كند باعث آرامش بيمار مي‌شود.

بعد از هر شب سياهي، روز روشن است همان طور كه چراغ مطلب از خاندان بولهب است.

براي مشاهده‌ي موارد بيشتر ر.ك: (3، 5)، (36، 3)، (71، 1)، (71، 2)، (72، 7)، (181، 1)، (181، 3)،  (264، 5)، (277، 2)، (306، 1)، (284، 7)، (564، 10)، (543، 8)، (544، 8)، (546، 2)، (437، 1)،     (439، 4)، (440، 2)، (458، 1)، (170، 1) و …

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های زبان و ادبیات فارسی کلیک کنید.

نمونه ای از منابع جهت مطالعه بیشتر در غزلیات نظیری نیشابوری:

*قرآن كريم

1. آذر بيگدلي، لطفعلي‌خان، تذكره آتشكده، چاپ اول تهران، انتشارات روزنه، 1377.
2. آهني، غلامحسين، معاني و بيان، مدرسه‌ي عالي ادبيات و زبان‌هاي خارجي، 1357 .
3. ابن رشيق قيرواني، العمده في المحاسن الشعر آدابه و نقده، به تصحيح محمد محيي‌الدين عبدالحميد، قاهره، 1955
4. احمدنژاد، كامل، فاطمه صنعتي نيا، منطق الطير، انتشارات زوار، تهران، 1384.
5. العلوي، الطراز، معجم البلاغه، العربيه ترجمه: طبانه، بدوي، 1997
6. انوشه، حسن، اصطلاحات و تعبيرات، ناشر سازمان چاپ و انتشارات، تهران، 1376.
7. پورنامداريان، تقي، سفر در مه، تهران: انتشارات نگاه، 1381.
8. تبريزي، محمدحسين بن خلف، برهان قاطع، متخلص به برهان، به اهتمام دكتر محمد معين، چاپ چهارم، با تجديدنظر كامل، تهران:‌ اميركبير، 4 ج، 1361 .
9. تجليل، جليل، معاني و بيان، مركز نشر دانشگاهي، 1370.
10. جرجاني، عبدالقاهر، اسرار البلاغه، ترجمه دكتر جليل تجليل، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1366
11. …
12. …

غزلیات نظیری نیشابوری