خواجه طوسی – ادبیات و وصايای خواجه نظام الملک طوسی

ادبیات و وصايای خواجه نظام الملک طوسی

ادبیات و وصايای خواجه نظام الملک طوسی

خواجه طوسی

مقدّمة مصحّح…………………………………………………………………………………………

1. خواجه نظام الملك………………………………………………………………………………..

1-1. زندگي نامه خواجه طوسی ………………………………………………………..

1-2. خدمات فرهنگي- اجتماعي………………………………………………………………………………

1-3. فرزندان………………………………………………………………………………………………………..

1-4. آثار…….………………………………………………………………………………………………………..

1-4-1. سیرالملوک یا سیاست نامه……………………………………………………………………………………

1-4-2. دیگر آثار ………………………………………………………………………………………………………………………………..

الف. رديابي در منابع قديم………………………………………………………………………………………………………………………

ب. جستجو در تحقیقات جدید…………………………………………………………………………………………………………………

ج. صحّت انتساب آثار…………………………………………………………………………………………………………………………….

سفرنامه……………………………………………………………………………………………………………………………………………….

قانون الملک…………………………………………………………………………………………………………………………………………

امالی نظام الملک فی الحدیث…………………………………………………………………………………………………………………

اشعار……………………………………………………………………………………………………………………………………………………

مکاتبات……………………………………………………………………………………………………………………………………………….

مكاتبات……………………………………………………………………………………………………………………………………………….

نصیحت نامه…………………………………………………………………………………………………………………………………………

منشآت…………………………………………………………………………………………………………………………………………………

وصیت نامه…………………………………………………………………………………………………………………………………………..

دستورالوزاره یا وصایای خواجه نظام الملک……………………………………………………………………………………………….

2. دستورالوزاره……………………………………………………………………………………..

2-1. کتابشناسی……………………………………………………………………………………………………

2-2. نام‌ها و عناوين………………………………………………………………………………………………

2-3. تبارشناسي……………………………………………………………………………………………………

2-4. اصالت………………………………………………………………………………………………………….

2-5. زمان نگارش…………………………………………………………………………………………………

2-6. مُهدي اليه…………………………………………………………………………………………………….

2-7. مؤلّف……………………………………………………………………………………………………………

مولانا عبدالوهّاب عدنی طوسي……………………………………………………………………………………………………………….

الف. خواجه نظام الملك طوسي……………………………………………………………………………………………………………….

ب. فخر الدّين حسن………………………………………………………………………………………………………………………………

ج. محمد طاهر اراسنجي قزويني……………………………………………………………………………………………………………..

د. عبدالوهّاب قدپي طوسي……………………………………………………………………………………………………………………..

ه. عبدالوهّاب امامي……………………………………………………………………………………………………………………………….

دلايل ردّ انتساب…………………………………………………………………………………………………………………………………..

2-8. اهميّت و ويژگي……………………………………………………………………………………………..

2-9. از نگاه کتاب‌شناسان ایرانی و خاورشناسان….…………………………………………………….

منبع خواجه طوسی

ادبیات و وصايای خواجه نظام الملک طوسی

خواجه طوسی

1. خواجه نظام الملك

سيّدالوزرا قوام الدّين ابوعلي حسن بن علي بن اسحاق، مشهور به خواجه نظام الملک طوسي، از رجال سرشناس ایرانی است که علم و اخلاق و سیاست را در هم آمیخت و قريب 30 سال[3] در نقش وزیر با اقتدار و اتابک با درایت سلطان آلب ارسلان و جلال الدین ملکشاه سلجوقی در یکی از مهمترین مقاطع تاریخ اسلام و ایران نقش بارز و کم نظیری ایفاء کرد. در زمان او بود كه وسعت سرزمینهای اسلامی به بزرگترين حد خود در طول تاريخ بعد از اسلام[4] رسيد و امپراتوري پرمدّعاي غرب با ذلّت و خواري به اسارت مسلمانان درآمد.[5] ابن اثير درباره اهميت خواجه نظام الملك نوشته است که دولت سلجوقى دولت نظام الملک است.

زندگی نامه خواجه طوسی

خواجه طوسی : ابوعلي فرزند خواجه ابوالحسن علي بن اسحاق كه يك دهقان زاده طوسي بود در كودكي در اين شهر مقدمات علوم عقلي و نقلي را فراگرفت و در سن يازده سالگي حافظ قرآن كريم شد. او سپس به شهرهاي بزرگ خراسان رفت و علوم زمان خويش را فراگرفت. پدرش ابوالحسن علي در خدمت ابوالفضل سوري كه از جانب محمود غزنوي حكمران خراسان شده بود قرار گرفت و ابوعلي در يك خانواده ديواني(اداري و حكومتي) رشد كرد و چون پدرش به اداره مالي و حكومتي طوس رسيده بود و در آن زمان بيشتر مشاغل موروثي بود، لذا ابوالحسن علي فرزند خود را براي امور ديواني تربيت كرد.[6]

در زمان استيلاي سلجوقى ها بر خراسان كه از ۴۲۸ق آغاز شد و حكومت بلخ با ابوعلي بن شاذان بود، خواجه كه بيش از بيست سال از عمرش نگذشته بود به خدمت حاكم بلخ درآمد و چون ابن شاذان بعد از استيلاي چغري بيك، پدر آلب ارسلان، بر بلخ به وزارت او رسيد، خواجه هم  رفته رفته به دربار پادشاهان سلجوقي راه يافت. در زمان حاكميت الپ ارسلان بر خراسان، خواجه به سال ۴۵۱ق به وزارت او در آن خطه منصوب شد. و بدين ترتيب بر اثر شايستگي و كارداني به وزارت بزرگترين پادشاهان ايراني نائل آمد.[7]

خواجه در زمان وزارت نيز “يك نفر وزير ديواني عادي نبود، وي در عين اينكه به تدبير امور مملكت و انتظام ديوان اشتغال داشت به ترتيب كارهاي جنگي و تعبيه لشكرها نيز قيام مي كرد.”[8] او در روزگاري وزارت سلجوقيان را بر عهده داشت كه بزرگترين بحران هاي عقيدتي – سياسي، جامعه را تحت تأثير قرار داده و اساس قدرت سلجوقيان را تهديد مي كرد. به ويژه آنكه جوانان پرشور و شوق و در جستجوي نام را به خود جلب مي كرد.[9]

شارل شفر نيز در مقدّمه خود بر سياست نامه، اين دوره را كه اواخر قرن يازدهم عيسوي است ايّامي پرآشوب و انقلاب معرّفي مي كند. در دستور الوزاره اصفهاني آمده است چون “الب ارسلان به سلطنت بنشست و نظام الملك به وزارت، جهان آرام گرفت و خزينه بر لشكر بپرداخت و رعايا را به كلّي بنواخت و به رأي رزين نظام آن انديشه خوب به انتظام پيوست.”[10]

بالاخره نظام الملك كه در سال 408 ه. ق. در قريه طوس خراسان به دنيا آمده بود؛ در سال 485 ه. ق. در حوالي كرمانشاه به دست يكي از فدائيان اسماعيليه از پاي درآمد و در اصفهان به خاك سپرده شد.

اهميّت او در تاريخ ايران بدان حد است كه بعد از او تاكنون هرگاه خواسته اند مراتب كفايت و مقام والاي علمي كسي از بزرگان دولتي و ديواني و خصوصاً وزيران ايراني را نشان دهند معمولاً او را با نظام الملك سنجيده اند. به عنوان مثال:

اصفهانی در مدح یکی از وزرا نوشته است: نظام الملك ثاني ركن دين آن / كه بر چرخ وزارت اوست اختر[11]

و دکتر شعباني در بيان اهميّت اميركبير آورده است: “شايد تاريخ ايران پس از رحلت خواجه نظام الملك طوسي مردي به چنين كمال و شايستگي كمتر به خود ديده بود.”[12]

نظر به شهرت خواجه، القاب و عناوینی از او در کتابهای تاریخی آمده است. در ادامه به ذكر اين القاب و دليل احتمالي براي نامگذاري هر لقب اشاره مي شود:

• وزیر کبیر؛ از آنجا که در دستگاه سلجوقیان به بزرگی او وزیری یافت نشده بود.
• خواجه بزرگ؛ به جهت آنكه آموزگار ملکشاه در زمان ولیعهدی او بوده است.
• تاج‌الحضرتین؛ به خاطر آنكه وزارت دو پادشاه را بر عهده داشته است.
• قوام‌الدین؛ لقبی مذهبی که فقیهان زمان بدو داده بودند.
• نظام‌الملک؛ لقبی که بیشتر مردم او را به آن می‌خواندند و پس از وی در دوره‌های پسین تاریخ بسیاری از وزیران معتمد شاهان در ایران و هند با این لقب خوانده می‌شدند.
• اتابک؛ لقبی که ملکشاه پس از پادشاهی بدو داده بود.
• رضی ‌امیرالمومنین؛ لقبی که خلیفه المقتدی بامرالله در سال ۴۷۵ق. بدو داده بود.

خواجه طوسی

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های تاریخ کلیک کنید . 

كتابشناسي كتاب دستوالوزاره يا وصايای خواجه طوسی

كتاب دستوالوزاره يا وصاياي خواجه نظام الملك که با عناويني غير از اين دو نيز در فهارس نسخ خطي كتابخانه ها از آن ياد شده است در اصل تجاربي است كه خواجه نظام الملك در ساليان ممتد وزارت كسب كرده است و آن را در قالب رساله اي براي فرزند ارشد و اعزّ خود نظام الدّين ابوالفتح فخرالملك نوشته است.

اين نصايح را يكي از نوادگان خواجه در سده هشتم هجري به نام مولانا عبدالوهّاب العدني، كه از عالمان و اديبان عصر خود بوده و عقيلي در آثار الوزراء از او به افضل المتأخرين ياد كرده است، پس از گردآوري و افزودن ديباچه اي در اهميّت وزارت و مقدّمه اي در شرح حال خواجه، آن را به نام دستورالوزاره يا وصاياي خواجه نظام الملك تدوين مي كند و به “امير فخر الدّوله و الدّين حسن ابن الصّدر المغفور؛ امير تاج الملّه و الدّين بن الصّدر المبرور امير علي ابن الصّاحب الدستور؛ امير معز صاحب ديوان طغاتيمورخان به خراسان و مازندران”[1]

كه از احفاد نظام الملك در نسل دوازدهم بوده است در اولين روز وزارت اهداء مي كند. آنگونه كه از مقدمه مؤلف برمي آيد نظام الملك در اواخر عمر خود آنگاه كه سخنان عارف بزرگ شيخ ابوسعيد ابوالخير در خصوص علامت انصرام دولت و امارت انهدام حشمت را به ياد مي آورد و با تفحص حال، تحقق آن را نزديك مي بيند اعزّ اولاد خود، خواجه فخرالدّين فخرالملک، را طلب نموده و ضمن يادآوري آنكه: “مرا با تو وراي ابوّت و بنوّت محبّتی دیگر هست” مي گويد: “اکنون به رسم وصیّت و طریق نصیحت در هر باب تو را ارشاد  خواهم نمود و چند نکته که به اعلام ربّانی و الهام رحمانی سرّ آن بر من منکشف گشته به تو رسانيد و آن را برابر عقود جواهر و نقود خزاین و زینتهای موفور و تجمّلات نامعدود نامحصور که از من به تو رسیده و خواهد رسید راجح می شمارم.”[2]

خواجه طوسی در فصل اول كتاب فرزند خود را، از روي مروّت و ابوّت، موعظه مي كند كه: “بعد از زمان من، وزارت اختیار نکنی و پیرامن شواغل و مشاغل نگردی و دامن دولت جاوید یعنی قناعت  به هیچ حال از دست ندهی و به تمویهات دنیای دون دني فریفته نشوی چرا که لذّتهای اوّل آن به حسرتهای  آخر آن نمی ارزد.”[3] او در عين حال وزرت را ثاني سلطنت و اعظم امور عالم و ارفع درجات بني آدم معرفي مي كند. اما از آنجا كه اين كار را به غايت كثيرالخطر مي داند به بيان مخاطرات كلّي آن در اين فصل مي پردازد و اميدوار است نتايج حميده بر آن مترتّب گردد.

[1] . همين متن، 160.

[2] . همين متن، 179 و 180.

[3] . همين متن، 182.

نام ها و عناوين خواجه طوسی

خواجه طوسی– نام ها و عناوين كتاب دستورالوزاره -كه تاكنون شناسايي شده است- به همراه دست كم يكي از منابعي كه آن نام را ذکر کرده، به اين قرار است:

1. آداب وزارت(مرعشي نجفي، ش15795)
2. اخلاق محمودي(ملي، ش۱۰۵۷۱ و ۴۴۷۴ و ۱۵۳۴۹)
3. انسان كامل(مرعشي نجفي، ش15795)
4. پندنامه خواجه= پندنامه(دانشگاه، ش7907 ؛ اخلاقیات، ص520)
5. ترجمه نصايح نظام الملك= جام گيتي نما(ملّي تبريز، ش197 ؛ فرهنگ كتابهاي فارسي، ص192)
6. دستور الوزاره(مسجد اعظم، ش 473 ؛ دانشگاه آذر لاهور، ش484)
7. دستور وزارت(سپهسالار، ش2947)
8. دستورالوزراء= دستورالوزرا=دستور الوزراآ(ملي ش 10571؛ دانشگاه ش7907)
9. ذكر نصايح خواجه نظام الملك(دانشگاه كاليفرنيا)
10. رساله خواجه نظام الملك طوسي(شاهچراغ، ش 646)
11. سیاستنامه! (آستان قدس، ش 25/9311 و 26236)
12. مجمع الوصايا(دولت سلجوقيان، ص31)
13. مواعظ و نصایح(آستان، ش26236)
14. نصائح نظام الملك لابنه(سرکیس بغداد، ش302)
15. نصائح نظام الملك لابنه(سركيس بغداد، ش302)
16. نصايح الملوك(آستان قدس، ش26236 ؛ نشريه دانشگاه، ج7، ش1092)
17. نصايح الوزراء(ملي، ش15349)
18. نصايح خواجه نظام الملك(مركز احياء ميراث اسلامي، ش191 و 1199 و 2/3203)
19. نصايح نظام الملك(تاشكند، بنياد خاور شناسي، ش2308 ؛ بنگال، ايوانف، ش1381)
20. نصايح( دانشگاه تهران، ج6، ش1/149؛ ريو انگلستان، ش446 و 859)
21. وصايا(مسجد اعظم، ش473؛ آستان قدس متعدد از جمله ش292)
22. وصاياي خواجه نظام الملك(لنينگراد، گوركي، چاپي، ش116؛ مرآت العلوم، هند، ش4/328)
23. وصاياي نظام الملك(نشريه دانشگاه، 29/600 ؛ مجلس شورا، متعدد از جمله ش3243)
24. وصایه(اخلاقیات، ص520)
25. وصيت نامه نظام الملك(مجلس شورا، ش9339)
26. هذا كتاب وصايا(موزه بريتانيا، چاپي، ش268)

بدين ترتيب ملاحظه مي شود كه نگارنده براي يافتن نسخه هاي بيشتر مجبور بوده است در هركدام از كتابخانه هايي كه نسخه هاي خطي دارند دست كم 20 بار براي 20 عنوان به جستجو بپردازد[1] و اين غير از جستجو براي ديگر آثار خواجه بوده است.

اما درباره عنوان اصلي بايد گفت كه هرچند اين كتاب با اسامي متفاوت ضبط شده است ولي دو اسم بيش از همه در فهارس آمده است: دستورالوزاره و وصاياي خواجه نظام الملك. در انجام و ترقيمه نسخه هايي كه از اين كتاب نام برده اند عموماً دستور الوزاره مشاهده مي شود وليكن در منابع كهن چون روضه الصّفا و حبيب السير از عنوان وصاياي نظام الملك استفاده شده است. بنابر اين از بين اسامي 20 گانه كتاب، اين دو عنوان تقريباً مسلّم و محقّق است. مؤلف در هيچ جاي كتابش مستقيماً به اين دو نام اشاره نكرده است. اما در دو مورد مي توان اشاره غير مستقيم او را يافت.

اول در صفحات آغازين با اين عبارت: “اين ضعيف از جميع هدايا و تُحَف هيچ چيزي مساوي آن نصايح ندانست كه صاحب نظام الملك جهت اولاد  اعزّ خود فخر الملك نوشته و في الحقيقه هر يك از آن در براعت، قانوني شامل و در وزارت، دستوري كامل است و بدان جهت تا امروز در اطراف منتشر و در آفاق مشتهر و بر افواه و السنه ساير و در ازمنه و امکنه داير است.”^[2]

و ديگر در صفحات پاياني با اين عبارت: “بناء مجمع نصایح که در اُولی و اُخری، و دنیا و عُقبی، فواید و ثمرات از آن توقّع باید داشت، بدین ارشاد است که التّعظیم لامر الله و الشفقه علی خلق الله”[3] پس اشاره هايي به نصايح و دستور وزارت موجود است.

[1] . گاهي دفعات جستجو براي يك عنوان خصوصاً در كتابخانه هايي كه فهرستگان رايانه اي داشتند به بيش از اين تعداد مي رسيد؛ چرا كه رسم الخط و فاصله دو بخش يك عنوان نيز در نتايج يافته ها اثر مي گذاشت. مثلاً دستور الوزاره- دستور الوزاره- دستور الوزارت و نيز يك بار هم بدون فاصله بين “دستور” و “الوزاره”.

[2] . همين متن، 163.

[3] . همين متن، 296.

ادبیات و وصايای خواجه نظام الملک طوسی

خواجه طوسی