مبانی نظری و ادبیات خواب و رویا

 خواب و رویا

مبانی نظری تحقیق خواب و رویا

2-1 خواب و رویا  

2-1-1 جایگاه خواب در ادبیات فارسی. 0

2-1-1-1 خواب …

2-1-2 روان‏شناسی خواب..

2-1-3 خواب از دیدگاه زیست‏شناسی و روان‏شناسی.

2-1-4 جایگاه خواب در اساطیر.

2-1-5 خواب انبیای الهی.

2-1-6 دیدگاه پیش از تاریخ درباره خواب..

2-1-7 خواب در قرآن کریم.

2-1-8.تعبیر و تفسیر خواب..

2-2 رویا

2-2-1 نظریه‏پردازی در مورد رویاها

2-2-2 ویژگی‌های گزارش‌های رویا

2-2-3 منشأ رویا

2-2-4 رویا در مذاهب..

2-2-4-1 سنت یهودی..

2-2-4-2 سنت مسیحی..

2-2-4-3 سنت اسلامی..

2-2-4-3-1 در قرآن.

2-3 خواب ورویا از دیدگاه پزشکی.

2-4 پیش‏گویی و پیش‏بینی.

2-4-1پیش‏گویی‏های قرآن.

2-4-2 جایگاه پیش‏گویی در آیین مسیحیت..

2-4-3 ابزار پیش‏گویی.

2-4-3-1 جام جهان‏بین..

2-4-4 اخترشناس و جایگاه او.

2-4-5 فال.

2-5 سروش…

2-5-1 صدای غیبی.

2-5-2 پیغام سروش…

2-5-3 سخن موجودات اهورایی.

2-5-4 سخن سیمرغ.

2-6.جایگاه رویا  در ادبیات فارسی

2-6-1 انواع رویا در شاهنامه.

2-6-2 رویا منشا الهام و اشراف..

2-6-3 نمادها و کردارهای نمادین رویا

2-6-4 دیدگاه فروید و یونگ درباره رویا

2-6-5 تفاوت فال با رویا

منابع

مبانی نظری تحقیق

خواب و رویا

««خواب» و «رویا» دو پدیده پیچیده و شگفتی است که از آغاز آفرینش و پیدایش انسان تاکنون، اندیشه بسیاری از افراد را به خود مشغول کرده و همچنان مبهم باقی مانده است.

پیوند این دو با زندگی هر یک از ما و تجربیات گوناگون ما از هر یک، احساسی خاص به انسان بخشیده، به گونه‏ای که نوعی انس و نزدیکی بین ما و خواب و رویا به چشم می‏خورد. بارها برای افراد بسیاری اتفاق افتاده است که از رهگذر رویای خویش از باطن اعمال گذشته، چگونگی فعالیت‏های فعلی و حتی عاقبت تصمیمات آینده خود باخبر شده‏اند و در پی آن آگاهی و هوشیاری شایسته‏ای یافته‏اند.

گستره تأثیر رویاها بدان‏گونه است که در پاره‏ای زمان‏ها، زندگی امروز و گذرا به حیات جاودان و ابدی فردا پیوند خورده و برکات بسیاری در مراحل مختلف زندگی ـ همانند تغییر مسیر هلاکت بار آدمی ـ نصیب مان شده است» (مرتضوی،1372: 20)

جایگاه خواب در ادبیات فارسی

«خواب در اساطیر ایرانی اهمیت فراوان داشته است و آن‏ها دیدن خواب را در سرنوشت خود مؤثر می‏دانستند. شاهان در دربار خود خواب‏گزارانی داشتند که بعد از دیدن خواب به آن‏ها مراجعه می‏کردند تا برایشان تعبیرخواب کنند. گزارشی را که خواب‏گزار می‏داد ممکن بود شاه را تا مدت‏ها به فکر فرو ببرد و همچنین پایه بسیاری از جنگ‏ها، ازدواج‏ها و تولد و مرگ را مشخص کند نه تنها در ایران باستان پدیده خواب تأثیر داشته بلکه در جوامع مختلف هم مؤثربوده و فکر دانشمندان بسیاری را به خود مشغول کرده که چرا انسان پس از پایان کار روزانه و هنگام به خواب رفتن رویا می‏بیند. البته رویا زمانی پدید می‏آید که خواب خیلی عمیق نباشد زیرا وقتی خواب خیلی عمیق باشد انسان از فرط خستگی خواب نمی‏بیند. سقراط ادعا می‏کند که رویا ماهیت و مبدأ الهی دارد به‏طوری که به وسیله رویا می‏توان آینده را پیش‏بینی کرد.

پلاتون رویا را همانند یک الهام تلقی می‏کرد و تصور می‏کرد که به هنگام رویا روح سرشار و مملو از حقیقت جاودانی است، بقراط نیز خواب را نتیجه فعالیت مغز می‏دانسته است. ارسطو در کتاب خود راجع به خواب آن را همانند یک عمل طبیعی مغز می‏داند، این فیلسوف معتقد بود که پیش‏گویی آینده به وسیله خواب امکان پذیراست. رویا‏ها، اغلب هیجانات قوی، مشاجرات داخلی، خواسته‏های برآورده نشده، ترس و سایر احساسات را نشان می‏دهد. خواب آناکارنین، که به وسیله لئون تولستوی شرح داده شده است. بهترین مثال برای نشان دادن این مسئله است که چگونه احساسات خیلی قوی در عالم رویا منعکس می‏شوند.

رویای آناکارنین هنگانی به حقیقت می‏پیوندد که حالت غم و اندوه او به اوج رسیده بود و سؤالات زمانی مطرح شده که مسائل برای او خیلی دردناک و وسوسه‏آور شده بود، کدام یک را باید انتخاب کند، وظیفه زناشوئی یا احساس شدید خود نسبت به آلکسی و رونسکی را تولستوی می‏نویسد، او هر شب تقریباً همین رویاها را دیده است که دو مرد درآن واحد شوهر وی هستند، بنابراین محبت‏ها و نوازش‏های خود را تقسیم می‏کرد.

همچنین خواب فکر بسیاری از دانشمندان مثل فروید، سچنو و پاولف را به خود مشغول کرده است که خارج از بحث ما است‏. اما در شاهنامه خواب و رویا‏های بسیاری دیده می‏شود که ناشی از باور و اعتقاد مردم ایران باستان بوده است آنان اعتقاد داشتندکه عناصر طبیعی و غیر طبیعی که در زمان خواب به دیدنشان می‏آید در سرنوشتشان موثربوده و باعث به وجود آمدن حوادث اصلی می‏شود فردوسی حتی دیدن خواب و تعبیرآن را نشانی از علم پیامبری می‏داند.

او همچنین در شاهنامه موارد بسیاری را نشان می‏دهد که سرنوشت آن‏ها در خواب رقم می‏خورد همچنین در شاهنامه هر مرد عادی نمی‏تواند تعبیر خواب کند زیرا کسی باید از این نیروی الهی بهره بگیرد که دارای فره ایزدی باشد که در شاهنامه تعبیر این‏گونه خواب‏ها و رویاها توسط موبدان صورت ‏می‏گیرد. در عصر ما هنوز مردم با دیدن خواب و رویا مدت‏ها به آن فکر می‏کنند و اگر خواب بدی ببینند سعی می‏کنند از حوادث آن پیشگیری کنند غافل از این‏که تقدیر و سرنوشت انسان در دست خداست.

فروید به عنوان یک پزشک برای خواب‏های انسان ارزش فراوانی قائل بود و می‏گفت: «خواب‏ها باطن انسان را مانند آیینه منعکس می‏کنند که به کمک آنان می‏توان به نتایج مهمی در رابطه با روحیه و حالت فیزیکی انسان دست یافت» (کورت،8:1386).

کارل گوستاو یونگ[2]، معتقد است: «نباید پژوهش در مورد خواب را دست‏کم گرفت. خواب از ذهنیتی سرچشمه می‏گیرد که کاملاً بشری نیست. به نظر زمزمه‏ای می‏آید نشأت گرفته از طبیعت، از زیبایی و سخاوت‏مندی و البته گاه از خشونت. اگر بخوایم این ذهنیت را توصیف کنیم بدون شک اساطیر باستان بیشتر گویا هستند» (یونگ، 63:1381).

«خوابیدن و خواب دیدن از عادی‏ترین عوامل بازگشت و مرتبط به اصول اساسی زندگی می‏باشند. در خواب، تمام سیستم بدن از واقعیت دنیای بیرون ابراز بی‏علاقگی کرده و به حالت فراموشی قبل از تولد باز می‏گردد. حالت جنینی که انسان‏های خواب به خود می‏گیرند، نشان‏دهنده‏ی طبیعت بازگشتی است که خواب داراست. خواب دیدن نیز بازگشتی است به افکار کودکانه و ارزش خواب نیز کاملاً بر اساس همین حالت بازگشت است» (فروید، 62:1390).

خواب‏ها همواره پدیده‏های نمادینی به نظر می‏رسند و این را می‏توان از واژه‏های تعبیر خواب و تأویل خواب دریافت.

 تعریف خواب

خواب در شاهنامه به رغم ظاهر آن بیداری خرد و اندیشه است، اندیشه ای که به شکلی پیکرینه نمود  می یابد و بر انسان نمایان می­شود. خواب آن­قدر به اندیشه نزدیک است که برخی پژوهندگان و محققان آن را پیکرینگی اندیشه می­نامند. « واقعیت زنده­ی رؤیا و کارسازی و اثرگذاری بسیار آن از رفتار و توانی فراروانی در آدمی برمی­خیزد که آن را « پیکرینگی اندیشه» می­نامیم. پیکرینگی اندیشه ( ایدئوپلاستی) در فرا روانشناسی به رفتارها یا کاروسازی در روان آدمی گفته می­شود که اندیشه با یاری آن می­تواند نمود و بازتاب بیرونی بیابد» ( کزازی، 1376: 110). با توجه به این تعریف خواب نماد اندیشه است.. «‏خواب در تنگ و پنهان ، متعلق به تاریک‏ترین و پوشیده‏ترین قلمرو روح است که به شب آغازین کیهان باز می‏شود و به پیش شکل دادن روح، کاملاً پیش از وجود خودآگاهی «من» و به تکرار آن، فراسوی آن چه خودآگاهی فردی دست می‏یابد، می‏پردازد.

زیرا تمام خودآگاهی «من» پراکنده و قادر به تشخیص واقع‏های تک افتاده از طریق جدا کردن، استخراج و تفاوت‏گذاری است؛ تنها چیزی قابل دریافت است که بتواند در پیوند با «من» باشد. خودآگاهی «من» حتی وقتی دورترین ابرهای سحابی را لمس می‏کند، فقط از تکّه‏های محصور و محدود ساخته شده است. خودآگاهی همواره معیّن است. در مقابل، ما به وسیله خواب در وجود انسانی عمیق‏تر و حقیقی‏تر و کلی‏تر و با تداوم بیشتر، که هنوز در سایه روشن شب آغازین غوطه‏ور و در آن یک «تمام» است نفوذ می‏کنیم و «تمام» در آن و همه در قلب طبیعت نامتمایز و بی‏تعیّن وجود دارند. از این اعماق، که در آن، کلّ وحدت می‏یابد، خواب در کودکانه‏ترین، مضحک‏ترین، غیراخلاقی‏ترین پوشش ظاهری فوران می‏کند» (یونگ، 1389: 70-71).

از دیدگاه فروید‏: « خواب ذاتاً یک «‏نطق اجتماعی» نیست‏، ولی اگر توانستیم آن را به یک سلسله افکار خواندنی و فهمیدنی تبدیل کنیم، حتماً از آن نتایج بسیار سودمند خواهیم یافت» (فروید،50:1387).

از مقوله‏های حائز اهمیت حکومت‏ها در گذشته بوده است. تا آن‏جا که پادشاهان با دیدن خوابی، پیش‏گویان را احضار می‏کردند تا پرده از رازهایی که در آینده اتفاق می‏افتد، بردارند. البته امروزه روانشناسان نیز به جایگاه رویا و تأثیر روانی آن در زندگی بشر پی‏برده‏اند و ازخواب و دنیای ناخودآگاه‏، صحبت‏های زیادی به میان آمده که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

 روان‏شناسی خواب

«اگر بهخواب از دید فیزیولوژیك نگاه كنیم، دلیلش می‏تواند اتفاقات و تحریكات عصبی مختلفی باشد كه در دستگاه عصبی و مغز رخ می‏دهد و اگر از دید روانشناسی بنگریم، به این مسئله می‏رسیم كه رویا ارتباط مستقیمی با اتفاقاتی دارد كه در طول زندگی روزمره برای هر فرد پیش می‏آید و معمولا چیزهایی كه بیشتر به آن‏ها توجه می‏كند و فكرش را بیشتر مشغول خود می‏سازد. در حاشیه این تئوری برخی بر این باورند كه رویا نوعی پیش‏گویی است و همچنین عده‏ای از دانشمندان كه البته شامل اكثریت می‏شود، معتقدند دیدن خواب شبانه، هم دلیل فیزیولوژیك و هم روان‏شناسی دارد كه تا حدودی به اثبات هم رسیده است» (استوک، 1377: 15(

«از زمانی كه انسان به خواب می‏رود یعنی دقیقا لحظه‏ای كه هوشیاری از بین می‏رود، بدن و در رأس آن مغز چند مرحله را طی می‏كند. مرحله اول زمانی است كه خواب بسیار سبك است و با كوچك‏ترین تحریكی در اطراف بیدار می‏شویم. این مرحله از خواب حدود ۵-۴ درصد كل زمان خواب را شامل می‏شود. مرحله بعدی،‏ خوابمان كمی سنگین می‏شود، ولی خیلی عمیق نیست. این بخش در حدود ۵۵-۴۵ درصد خواب را دربر می‏گیرد. در مرحله سوم، خواب عمیق می‏شود، نوعی از امواج مغزی موسوم به امواج دلتا در این مرحله از خواب از مغز ساطع می‏شود. در مرحله بعدی كه ۱۵-۱۲ درصد كل خواب است، خواب بسیار عمیق می‏شود و دقیقا زمانی است كه فرد در اوج خواب بسر می‏برد. در این مرحله فعالیت عضلات كمی كاهش پیدا می‏كند.

امواج دلتا همچنان منتشر می‏شود و تنفس ریتم و آهنگ منظمی پیدا می‏كند و اما مرحله پنجم یا همان مرحله REM (Rapid eye movement) . این مرحله شاید یك مرحله خارج از زندگی عادی هر كسی باشد، چون شرایطی خاص به وجود می‏آید. در این موقع كه پس از حدود ۹۰ دقیقه بعد از به خوابرفتن وارد آن می‏شویم، تنفس سریع‏تر و دم زدن‏ها كم عمق می‏شوند، فشار خون بالا می‏رود و امواج آلفا در مغز تولید می‏شود. عضلات شل می‏شوند و تقریبا هیچ حركتی نمی‏كنند. این مرحله ۲۵-۲۰ درصد خواب را تشكیل می‏دهد و در این شرایط است كه ماخواب می‏بینیم.
REM  در سال ۱۹۵۳ توسط دو محقق به نام‏های یوگن آسترینسكی، فارغ التحصیل رشته فیزیولوژی و دكتر ناتانائیل كلیت‏من كه او هم استاد فیزیولوژی بود، كشف شد» (استوک، 1377: 15(

[1] -Dream

[2]-Jung Carl Gustav

رویا

««رؤيا» از ماده‏ی (رأي) گرفته شده و تمامي مشتقات اين ماده در معناي «ديدن» مشتركند، با اين تفاوت كه رويت، ديدن در بيداري و رويا، ديدن در خواب را گويند. لذا آنچه شخص در خواب مي‌بيند (رويا) از مصاديق (رأي)، «ديدن» است و چون شخص چيزي را درخواب مي‌بيند، لذا آن را رؤيا گفته‌اند» (ابن خلدون،1369: 188).

«رویا، تجربه، افکار، تصاویر یا احساساتی است که در هنگام خواب(اغلب در مرحله خوابرِم) انجام می‌پذیرد. رویا ممکن است شامل اتفاقات عادی و روزمره و یا عجیب و غریب بشود. انسان‌ها در طول تاریخ همواره اهمیت زیادی برای رویا قائل بوده به طرق مختلف به آن نگریسته‌اند. به عنوان مثال؛گروهی آن را پنجره‌ای به سمت مقدسات، گذشته، آینده و یا دنیای مردگان در نظر گرفته‌اند. برخی جواب‏های خلاقانه‌ای برای سؤالات فکری یا عاطفی خویش در رویاها یافته‌اند، و هنرمندانی ایده‌های هنری نوینی از خواب اتخاذ کرده‌اند. معروف‌ترین نظریه روانشناسی در مورد اهمیت رویاها متعلق زیگموند فروید است.

فروید عقیده داشت که خواب از آن جهت حائز اهمیت است که امیال سرکوب شده‌ای که خودآگاه از آن‏ها مطلع نیست عموماً به اشکال نمادینی در خواب ظاهر می‌شوند. نظریه دیگر متعلق به یونگ بوده که خواب_را افشاگر ذهن ناخودآگاه می‌دید. به عقیده یونگ خواب_حوادث آینده را پیش‏بینی کرده، و به نکاتی در شخصیت خواب‏بیننده که شخص از آن‏ها غافل شده‌است اشاره می‌کند. نظریه‌ای دیگر خوابرا بر اساس بارهای الکتریکی‏ای که محرک بخش‌های مربوط به حافظه مغز هستند توضیح می‌دهد»(یونگ، 1389: 43).

«مطالعات مربوط به واسط مغز و رایانه (که بر پایه اندازگیری الکتریکی فعالیت‌های مغزی استوار هستند) نشان داده‌اند که نوزادان پنجاه درصد خواب را در وضعیت خواب رم (REM) می‌گذرانند. این زمان با افزایش سن کم شده چنانچه بالغان جوان در هر هشت ساعت خواب بین 5/1 تا ۲ ساعت رویا می‌بینند. در هنگام خوابدیدن ضربان قلب و فشار خون افزایش یافته، و نفس خواببیننده سریع‏تر می‌شود، در حالی که بدن حرکتی نمی‌کند. محروم کردن افراد از خواب-رویا دیدن باعث کاهش سطح مهارت‌های آن‏ها شده و آن‏ها را زودرنج می‌کند» (یونگ، 1389: 43).

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های زبان و ادبیات فارسی کلیک کنید..

نمونه ای از منابع و مآخذ جهت مطالعه بیشتر

1. قرآن مجید، ترجمه­ی مهدی الهی قمشه­ای.
2. آریان پور،ا.ح. (1357). فرویدیسم با اشاراتی به ادبیات و عرفان. تهران: انتشارات امیرکبیر.
3. اسعد، محمدرضا. (1387). بازتاب خوابو رویا در شاهنامه­ی فردوسی. فصل نامه­ی تخصصی ادبیات فارسی. 4(13):9-42.
4. اسلامی­ندوشن،محمدعلی. (1358). آواها و ایماها. تهران: انتشارات طوس
5.  1369). زندگی و مرگ پهلوانان شاهنامه. تهران: دستان.
6. اسنودن،روت. (1389). خودآموز یونگ. ترجمه­ی نورالدین رحمانیان. تهران: انتشارات اشیان.
7. امین،سیدحسن. (13899. فردوسی و شاهنامه. تهران: دایره المعارف ایران­شناسی.
8. انوشه، حسن. (1381). فرهنگ­نامه­ی ادبی فارسی. جلد دوم. تهرانک سازمان چاپ و انتشارات وزات فرهنگ و ارشاد اسلامی.
9. براون، سیلویا. (1387). پیشگویی. ترجمه­ی عباسعلی زارعی.قزوین: انتشارات سایه گستر-مهرگان دانش.
10. بهار، مهراد. (1377). از اسطوره تا تاريخ. تهران: نشر چشمه.
11. …
12. …