بررسی و تحلیل شعر اعتراض در دهه 10_ 40

شعر اعتراض در دهه 10_ 40

شعر اعتراض

چکیده شعر اعتراض

با بررسی گنجینه هزار ساله شعر و ادب فارسی به روشنی در خواهیم یافت که شاعر یا نویسنده متاثر از اوضاع فردی و اجتماعی خویش به یکی از انواع ادبی ضمن بیان ارزش های اخلاقی و اجتماعی ، در حقیقت نوعی آرمان خواهی را به خواننده القاء می کند ؛ به عنوان مثال جامعه مطلوبی  که سعدی در بوستان به تصویر
می کشد ، چیزی جز روحیه پاک انسانی نیست و شکل گیری چنین جامعه­ی مطلوبی مستلزم مبارزه با ظلم و بی عدالتی ها ومردی ونامردمی هاست به همین دلیل در تاریخ ادبیات فارسی ، شاعرانی به عنوان « شاعران اعتراض » با رویهً «اعتراضی» برخاسته اند :چون  ناصر خسرو ، سنایی و … در دوره معاصر نیز بسیاری همچون متقدمان رسالت شاعری خود را در گرو بازگفتن مشکلات اجتماعی و جریان های سیاسی مربوط به عصر خود قرار داده اند و اهداف مقدسی همچون آزادی خواهی، مبارزه با ظلم و تبعیض ، میهن پرستی و … را به رشته نظم کشیده اند ، با این همه تلاش درخور توجهی در جهت معرفی همه جانبه اشعار اعتراضی علی­رغم وسعتی که دارند صورت نگرفته است،بررسی اشعار اعتراضی در سالهای سلطنت پهلوی اول ودوم در آن شرایط انگیزهً لازم جهت انجام این پژوهش است هرچند حاصل این پژوهش در دسترس بودن منبعی در خصوص این اشعار باشد.روش تحقیق در این پژوهش اسنادی و کتابخانه ای و به صورت فیش برداری است.

واژگان کلیدی: آرمان خواهی، اعتراض،اشعار اعتراضی، دوره پهلوی، شعر اعتراض

پایان نامه بررسی و تحلیل شعر اعتراض در دهه10_ 40

فهرست مطالب شعر اعتراض

عنوان                                                                                               صفحه

مقدمه……………………………………………………………………………………….. ت

فصل اول:  کليات شعر اعتراض

1-1- عناصر تشکيل دهنده يک اثر هنري…………………………………………………… 1

1-2-اعتراض در لغت………………………………………………………………………….

1-3-ادب اعتراض چيست…………………………………………………………………… 2

1-4- روح انتقادی مدرنیته…………………………………………………………………………………………………….. 3

1-5- مولفه ها و مبانی اندیشگی ادب اعتراض…………………………………………………………………………

1-6- عوامل پيدايش و ظهور شعر اعتراض …………………………………………………… 3

1-7- قالب هاي شعر اعتراض ……………………………………………………………….. 4

1-8- سيري اجمالي بر شعر اعتراض از آغاز در ادبيات فارسي……………………………….. 5

1-9- شعر اعتراض در دوره معاصر………………………………………………………….. 15

فصل دوم: شعر اعتراض در دوره سلطنت رضاخان (سکوت ادبي)

2-1- چگونگي به سلطنت رسيدن رضاخان و اوضاع سياسي، اجتماعي اين دوره……………. 17

2-2- نماي کلي اشعار دوره قبل از سلطنت رضاخان……………………………………….. 18

2-2-1- از کودتاي 1299 ش تا آبان ماه 1304……………………………………………. 18

2-2-2- قرارداد 1919م:……………………………………………………………………. 18

2-2-3- کودتاي سوم اسفند……………………………………………………………….. 20

2-2-4- ادبيات کارگري……………………………………………………………………. 22

2-2-5- مخالفت با کابينه رضاخان…………………………………………………………. 24

2-3- اوضاع اجتماعي………………………………………………………………………. 33

2-4- دوران سلطنت رضاشاه……………………………………………………………….. 36

2-4-1 دورنماي کلي شعر اعتراض و اشعار دوره سلطنت رضا شاه…………………………………………. 40

2-4-2-جنبه اجتماعي شعر اعتراض در دوره سلطنت رضا شاه…………………………….. 57

فصل سوم: دوره اول سلطنت محمدرضا پهلوي

3-1- اوضاع سياسي، تاريخي دوره اول حکومت محمدرضا پهلوي………………………….. 65

3-2-نماي کلي شعر در دوره  اول حکومت محمدرضا پهلوي……………………………….. 67

3-3- شعر اعتراض اجتماعي در دوره اول حکومت محمدرضا پهلوي……………………….. 69

3-4-سروده هاي سياسي و تأثير افکار سوسياليستي در شعر دوره اول حکومت محمدرضا پهلوي….. …. 73

فصل چهارم: دوره دوم سلطنت محمدرضا پهلوي

4-1-اوضاع سياسي، تاريخي، از مرداد 32 تا خرداد 42…………………………………….. 90

4-2-نماي کلي شعر در اين دوره…………………………………………………………… 91

4-3-کودتا و انعکاس نتايج سياسي و اجتماعي آن در شعر اعتراض اين دوره……………………….. 93

نتيجه گيري……………………………………………………………………………….. 114

منابع و مأخذ………………………………………………………………………………. 116

عناصر تشکیل دهنده یک اثر ادبی :

در آفرینش یک اثر ادبی ، کلمات و الفاظ وسیله بیان اندیشه ها و احساسات شاعر یا نویسنده است و از آن به شکل ظاهری اثر یا (Form ) تعبیر می شود و افکار و عواطف موجود در یک شعر یا نثر ، محتوا یا (content) آن را فراهم می کند .

در بحث سبک شناسی با دو مقوله رو به رو هستیم ، یکی شکل و ظاهر یک اثر که وزن و قافیه را ایجاد می کند . دوم محتوا و درون مایه اثر که از اندیشه ها و عواطف شاعر یا نویسنده توام با ذوق و تخیل و احساس هنرمند و یا متاثر از رویدادهای پیرامون او گفتگو می کند ، بنابراین  در این جا به بررسی یکی از مضمون هایی که به حوزه محتوا و درون مایه آثار بر می گردد می پردازیم و آن مضمون اعتراض یا انتقاد است .

  اعتراض در لغت

• اعتراض ( e’teraz ) : خورده گرفتن ، انگشت بر حرف نهادن ، ایراد گرفتن 2- تعرض 3 – پیش آمدن  4 – ( امص ) واخواست واخواهی ج اعتراضات ( فرهنگ معین ، ج 1 ، 167:1375 ) .
• انتقاد ( enteqad ) : سره کردن ، 2 – نقد گرفتن پول ( غم ) 3- جدا کردن ( خوب از بد یا کاه از گندم و مانند آن ) 4 – خرده گرفتن  5 – ( امص ) به گزینی ، خرده گیری ج انتقادات ( همان : 198 ) .

فن انتقاد : در عربی نقد به معنی نظر کردن در دراهم است تا سره ی آن از ناسره تشخیص داده شود نقد در زبان های اروپایی مشتق از krinein یونانی به معنی سنجش است criterion از همین واژه به معنی ملاک و میزان است ، نقد ادبی در نزد قدما ملاک و میزانی بوده است که با آن آثار ادبی را می­سنجند و در باب تعالی و ادبی بودن آن توضیح می دهند ، درباره ارزش آن قضاوت می کنند امروزه به معنی توضیح و تفسیر متن و بحث در باب ادبیات و دیگر گونه خواندن متن هم هست ( شمیسا، 408:1387 ) .

ادب اعتراض چیست ؟ – شعر اعتراض

ترکیب « ادب اعتراض » که تقریبا با مترادفاتی چون « ادب مقاومت » یا « ادبیات زیرزمینی » یا « ادب شورش » یا « ادب ستیز » در آثار ادب پژوهان و فرهنگ ها به تصریح از آن یاد شده است از آن انواع ادبی نیست که در تقسیم بندی های کلاسیک موضوعات شعر و ادب فارسی از آن یادی شده باشد ، بلکه به نظر می رسد این نوع از ادب ( نظم ، نثر ) از میان آثار گویندگان و نویسندگان پارسی گو به آن دسته از سروده ها و نوشته ها اطلاق می گردد که به نوعی روح انتقاد یا اعتراض یا مقاومت شاعر یا نویسنده را در برابر عوامل تحمیلی اجتماعی ، سیاسی حاکم منعکس کرده است». ( پشت دار : 7:1385 )

احتمالا” نخستین ترکیب به کار گرفته شده در میان ادب پژوهان ، که در آن واژه اعتراض به کار رفته است ، از آن شفیعی کدکنی باشد که از سخن سنایی با عنوان « شعر اعتراض » یاد می کند .

در فرهنگ اصطلاحات چاپ و نشر زیر عنوان ادبیات اعتراض آمده است که :

ادبیات اعتراض « protest literature » :« ادبیاتی است که هدف از انتشار آنها اعتراض نسبت به چیزی معمولا” اعتراض به اوضاع سیاسی ، اجتماعی است» ( پور ممتاز ، 359:1372 ) .

در تعریف دیگر منقول از حلبی می توان «تعبیر و ترکیب « ادب خشم و غضب بر ضد ناهنجاری و ضعف اخلاقی مهتران » را یاد کرد ، نقل قول دیگر از علی شریعتی است که از سخن وی می توان تعبیر « ادب انتقادی توام با رمز و کنایه » را به دست آورد . « ادب اعتراض » یا « ادب انتقاد » حاصل این رویکرد فکری است که شاعر یا نویسنده ( روشنفکر ) به نحوی از روزگار و شرایط موجود حاکم بر اجتماع ناراضی است، در نتیجه ضمن بر شمردن معایب و کاستی های وضع موجود ، راه اصلاح و بهبود معایب را نیز بیان می کند». ( پشت دار ، 11:1385 ) .

اساسا” کار هنرمند و رسالت هنر نیز همین است که در تعریف هنر گفته اند : « هنر عبارت است از کوشش انسان برای برخوردار شدن از آن چه که باید باشد ، امّا نیست » ( شریعتی ، 19:1379 ) .

البته این مسئله تنها خاص شعر نیست بلکه در دیگر انواع ادبی هم دیده می شود . داستان هایی که درون مایه اصلی آن ها اعتراض به موضوعی خاص است . نمایش نامه ها ، حتی در بعضی از خاطرات و سفرنامه ها و … به وفور جهت گیری های اعتراضی را می توان مشاهده کرد ، اما بخش عظیمی از شاهکارهای شعر جهان شعر اعتراض است . شعر خیام اعتراض است به کارگاه خلقت « جامی است که عقل آفرین می زندش » « شعر سنایی نیز در قلمرو زهد و مثل غالبا شعر اعتراض است و این اعتراض لحنی درشت و ستیهنده دارد » ( شفیعی کدکنی ، 39:1380 ) .

شعر اعتراض ، شعری است با شاخصه هایی هم چون آرمانگرایی ، انسان گرایی ، عدالت خواهی ، آزادی خواهی، مخالف با حکومت های ظالم و به طور کلی شعری است که نتیجتا” در حرکت تکاملی جامعه معتبر است و در مسیر آگاهی و اصلاح جامعه گام بر می دارد و با شعر ستایشگر و مداح درباری خود فروخته فرسنگ ها فاصله دارد بلکه با مظاهر ستم و خود ستمگر سرستیز دارد ، واقع گرا و مردم گراست که مفاهیم آن از واقعیت های ملموس جامعه و زندگی مردم زمان شاعر مایه می گیرد و از حقیقت سخن می گوید و بر گوش کسانی که زبان شاعر متوجه آن هاست تلخ می نماید و نیشدار است ، اما همیشه برای مردم زمان پیام بیداری و هشیاری داشته است و نهایتا” می توان آن را شعر اعتراض نامید که پرده از چهره های ظالم برمی دارد و جامعه ای را از بی عدالتی ها و ظلم ها و ستم ها آگاه می نماید و روحیه مقاومت و ایستادگی را در مردم تشویق می کند ، از حرکت ها و قیام های مردمی حمایت می کند و فقر و محرومیت حاصل از نابرابری ها را به تصویر می کشد و کانون توجه شاعر در عدالت خواهی و رفع تبعیض های اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی است .

اعتراض ( protest ) : ستیزه عمومی یا فردی و ابراز مخالفت گفتاری ، نوشتاری یا عملی یا اقدامی یا رویدادی یا وضعیتی اجتماعی یا سیاسی است که توسط حزب ها ، اتحادیه ها و یا گروه های اجتماعی مختلف انجام می شود . اشکال اعتراض عبارت است از تظاهرات، اعتصاب ، توزیع تراکت ، فرستادن نامه های اعتراضیه به مقامات و جمع آوری امضا در حقوق بین المللی «اعتراض عبارت است از ابلاغ رسمی یک دولت به دولت دیگر که به موجب آن اعتراض خود را نسبت به عملی که دولت معترض علیه انجام داده یا قصد انجامش را دارد ابراز نموده و عدم تمکین و تسلیم خود را در برابر آن و آمادگی خود را برای مقابله با نتایج آن اعلام می کند ، هرگاه یک دولت از هر نوع تصرف یا عملی که آن را غیر قانونی و زیان آور به حقوق خود می داند آگاه شود و اعتراض نکند این سکوت تعبیر به رضا می شود و مفهومش این است که عمل طرف را تنفیذ و به حقانیت او اعتراف کرده است » ( آقا بخشی ، 29،30:1380 ) .

اعتراض و انتقاد کردن معمولا” « حرکتی است اصلاح گرایانه و آرمان گرایانه با قصد پالایش و زنگار زدایی و نجات حقیقت چیزی از نفوذ باطل در حریم آن و برگرداندن طبیعت شخص یا امری از آمیختگی به ناخالصی » ( زرین کوب ، 22:1376 ) که در سرشت آدمی نهفته است و معمولا” در شخص یا نویسنده یا شاعر به صورت خودآگاه بروز کرده و متجلی می شود .

قالب های شعر اعتراض :

تنوع شعر اعتراض ، به شکلی است که در همه سبک ها و قالب های شعری ، با حجم های متفاوت و موضوعات گوناگون شعر اعتراض سروده شده است .

شعر اعتراض در قالب های قصیده ، غزل ، مثنوی ، قطعه ، رباعی ، دوبیتی ، ترجیع بند ، ترکیب بند و مسمط سروده شده اند و  قالبی به خصوص ندارند « اما در سبک های گوناگون قالب های مسلّط شکوائیه ها با هم فرق دارند ، چنان که هر چه از سبک خراسانی دور  شویم ، کاربرد قصیده در شکوائیه سرایی کاهش می یابد و در مقابل قالب های طبیعی تری چون غزل و مثنوی شایع تر می شود » ( سرامی ، 244:1375 ) .

حجم آن ها نیز متفاوت است . گاه شاعر از ایجاز بهره برده است و در یکی دو بیتشعر اعتراض خود را مطرح کرده و گاه راه اطناب در پیش گرفته و یک قصیده طولانی را به این موضوع اختصاص داده است ، زبان این نوع شعر اغلب ساده و بی پیرایه است و شاعر با الفاظ ساده و بدون هیچ تکلّفی به اعتراض پرداخته است ، اعتراض ها از نظر محتوایی نیز متنوع هستند و در موضوعات شخصی ، اجتماعی ، سیاسی،مذهبی و … سروده شده اند عواملی چون ، شرایط زندگی ، وضعیت روحی افراد ، اعتقادات و اوضاع حاکم بر جامعه و … در این تنوع موضوعی دخیل هستند .

نحوه بیان شعر اعتراض نیز ، هم به این طریق است که گاه شاعر به طور مستقیم و بدون هیچ ملاحضه یا ترس ، گله ، شکایت و … اعتراض خود را ابراز می نماید و گاه نیز جانب احتیاط را رعایت کرده و غیر مستقیم اعتراض یا شکایت خویش را نسبت به افراد یا اوضاع جامعه بیان می دارد .

کودتا و انعکاس نتایج سیاسی و اجتماعی آن در شعر این دوره-شعر اعتراض

حرکت جبری در تاریخ یک ملّت در بیشتر جوانب زندگی آن ملّت تاثیرات ناگواری به جای می گذارد  اعدام ، زندان، فشار و اختناق از طبیعی ترین عواقب این گونه حرکات است.کودتای 28 مرداد 1332 به نهضتی که ملّت ایران بعد از شهریور 1320 با تلاش بسیار آغاز کرده بود پایان داد، مرحله جدیدی در تاریخ ایران آغاز شدو یک ربع قرن خفقان و استبداد تسلّط عوامل اجنبی پیش آمد و زیان عظیم فکری و معنوی نسل جوان کشور را در برگرفت«در بدو امر دولّت کودتا دو وظیفه اساسی داشت، سرکوبی نهضت و حل مسئله نفت، هدف اصلی این بود که ملّت را به سکوت بکشانند و در محیط خفقان و استبداد مسئله نفت را حل نمایند غالب مطبوعات تعطیل شدند و باقیمانده ها تحت سانسور شدید قرار گرفتند».(ذاکرحسین، 1377: 15).

چند تن از مدیران روزنامه ها به طرز فجیعی کشته شدند، اجتماعات ممنوع گردید. سید جلال الدّین مدنی در خصوص اوضاع آن زمان می گوید:«هیچ وقت وضع ملّت ایران به این اندازه اسف انگیز و دلخراش نبوده است….. دولت تمام روزنامه های ملی را به نام مخالف توقیف کرده و با کنترل شدید چاپ خانه ها به وسیله قوای مسلح….. امکان نشر حقایق را سلب نموده، حتی خبر قتل(کشته شدگانی را که هر روز در کوچه و خیابان به دست مأمورین دولت انجام می شود) منتشر نمی کند».(همان : 16). امّا با این وجود شعر معاصر پس از کودتا با توجه به اندک فضای هرج و مرج موجود در جامعه، تا مدتی آزادانه مسائل و وقایع مربوط به کودتا را بیان می کرد ولی پس از تثبیت مجدد استبداد زبان شعر متفاوت گردید.

اولین عکس العمل نسبت به کودتا را در اشعار نیما می توان دید. نیما شعر« دل فولادم» را بلافاصله بعد از کودتا سرود، وی در این سروده به صراحت به حوادث و کودتا اشاره می کند:

ول کنید اسب مرا

راه توشة ی سفرم را و نمد زینم را

و مرا هرزه درا،

که خیالی سرکش

به در خانه کشانده است مرا،

رسم از خطّه دوری، نه دلی شاد در آن

سرزمین های دور

جای آشوب گران

کارشان کشتن و کشتار که از هر طرف و گوشه آن

می نشانید بهارش گل با زخم جسدهای کسان

نیما در ادامه شعر اعتراض بیان می دارد که پس از سالها تلاش و مبارزه همه چیز از دست رفته است و پیش بینی می کند که دیگر جرأت و جسارت گفتن حقایق را ندارد چرا که دیگر،(دل فولادی خود) را از دست داده است و دیگر هیچ گونه امید دگرگونی و تغییر وجود ندارد و همه هستی خود را در این آتش برپا شده در نابودی می بیند:

… هستیم را همه در آتش برپا شده اش می سوزد

از برای من ویران سفر گشته مجال دمی استادن نیست

منم از هرکه در این ساعت غارت زده تر

همه چیز از کف من رفته به در

دل فولادم با من نیست

همه چیزم دل من بود کنون می بینم

دل فولادم مانده در راه

دل فولادم را بی شکی انداخته است

دست آن قوم بد اندیش در آغوش بهاری که گلش گفتم از خون و ز زخم

وین زمان فکرم این است که در خون برادرهایم

_ناروا در خون پیچان

بی گنه غلتان در خون _

دل فولادم را زنگ کند دیگرگون

(طاهباز، 1371 : 508)

ذکر این نکته ضروری است که نیما پس از کودتا اشعار زیادی نسرود و در حقیقت در نوعی خاموشی فرو رفت از اشعار دیگر او که پس از کودتا سرود می توان به دو شعر (هست شب) و (شب همه شب) اشاره کرد که نمایان گر جامعه خفقان زده و حاکمیّت مجدد استبداد است و بر خلاف بسیاری از شعرهای نو او اشعار این دوره او بسیار کوتاه هستند و از روی ناامیدی در این دوره تمام حرف های خود را در دو یا سه بند خلاصه می کند مثلا” شعر (هست شب) از دو بند تشکیل شده است:

هست شب یک شب دم کرده و خاک

رنگ رخ باخته است

باد، نوباوه ای ابر، از برِکوه

سوی من تاخته است

هست شب ، همچو ورم کرده تنی گرم در استاده هوا

هم از این روست نمی بینمت اگر گم شده ای راهش را

پاتنش گرم ، بیابانِ دراز

مٌرده را ماند در گورش تنگ

به تنم خسته که می سوزد از هیبتِ تب!

هست شب ، آری، شب.

(همان: 511).

تقی پور نامداریان در توضیح این شعر نیما آورده است که: «این شعر توصیف بدبینانه و سمبلیک ناشی از یأس شاعری است که در تمام طول زندگی خود نگران اوضاع و احوال اجتماعی کشورش بوده و نسبت به آن سخت حساسیت داشته است ، بند اول شاید تصویر اوضاع و احوال اجتماعی ایران مقارن انقلاب مشروطه یا روی کار آمدن مصدق و مبارزات او برای ملی شدن صنعت نفت باشد و ترس و اضطراب حاکم بر اوضاع آن روزها ، ابر وباد که بعد می آید، حکایت از اوضاع و احوال ناشی از فضای باز سیاسی کشور در خلال مبارزات و پیروزی مصدق است که مردم در خلال آن می توانند نفس بکشند در قیام 30 تیر خواسته های خود را به کرسی بنشانند امّا این فضای آزاد سیاسی به زودی با کودتای 28 مرداد پایان می پذیرد و بگیر و به بند ها آغاز می شود ، بدین ترتیب قبل از آنکه باران بارد و فضا را از تیرگی و آلودگی های استبداد پاک کند و صبح آزادی طلوع کند دوباره شب استبداد و ظلم و اختناق فرا می رسد و شب چنان حجم متراکمی پیدا می کند که کسی راه به جایی پیدا نمی کند و بعد هم با استقرار مجدد پایه های نظام جور و استبداد، محیط و شرایط سیاسی و اجتماعی آن چون بیابانی گرم و دراز می شود که مثل مرده ای در گور تنگ شب ، سو خته و خسته و تب زده همانند مردم و آزادی خواهان و حق طلبان، از نفس و حرکت می افتد».(پورنامداریان، 1377: 371).

خودِ نیما این دوره را بدتر از دورة مغول می داند و در این مورد می گوید: «دوره ما دوره آزادی نیست دوره از بین بردن آثار قدیم است بدتر از مغول، دوره کشتار است، بدتر از مغول ، دوره ای است که نمی گذارد فکری سرپا باشد و مغول این طور نبود».(طاهباز، 1371 : 517). در شعر (شب همه شب) نیز همین مسائل را تکرار می کند و آخرین شعری است که از نیما به ثبت رسیده است.

به غیر از نیما مسائل پس از کودتا در شعر اعتراض دیگر شاعران نیز انعکاس وسیعی داشت، خسرو فرشیدورد نیز از جمله شاران این دوره است او نیز همانند نیما این دوره و زمام داران حکومت را به مغولان تشبیه کرده است و این چنین نسبت به اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران خود اعتراض می کند:

(ذاکر حسین، 1377 : 20)

حمید سبزواری نیز یکی دیگران از شاعرانی است که در این دوره در آغاز راه شاعری قرار داشت سروده های وی از همان آغاز رنگ اعتراضی و مبارزاتی داشت اّما شعر وی برخلاف اکثر سرایندگان این دوره یک سره ناامیدی و یاس نیست ، در زبان شعری او امیدی مداوم و جنبشی است که شعر او را هیچ گاه اسیر ناامیدی و یأس مطلق نمی سازد از نمونه های شعری او در این دوره غزل(حکومت شیطان) است که تماما” در سرزنش حکومت و سران کودتای 28 مرداد است :

(سبزواری ، 1367: 15).

سبزواری هم چنین در غزل دیگری با عنوان (رنج بیداری) باز هم از تسلّط شب سخن می گوید ، در واقع شب نمادی است از ظلم و استبداد حاکم ، وی در این شعر پس از بیان استبداد، با دعا کردن خواهان پایان یافتن این سلطه است :

(همان : 19).

شعر اعتراض

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های زبان و ادبیات فارسی کلیک کنید.

نمونه ای از منابع و مآخذ شعر اعتراض

• 1_ آبراهامیان،یراوند:ایران بین دو انقلاب،ترجمة گل محمدی،چ پنجم،نشر نی،1379.
• 2_ آوری، ییتر:تاریخ معاصر ایران،ترجمه محمد رفیعی مهر آبادی، نشر عطایی،تهران.
• 3_ آژند،یعقوب:ادبیات نوین ایران،چ اول،نشر امیر کبیر،1363.
• 4_ آقابخشی،علی:فرهنگ علوم سیاسی،انتشارات امیر کبیر،تهران،1363.
• 5_ آل احمد،جلال:ارزشیابی شتابزده،چ اول،نشر ابن سینا، 1344.
• 6_ آل احمد،شمس:نیماچشم جلال بود،چاپ اول،نشرسیامک_میترا،تهران، 1377.
• 7_ اعتصامی، پروین، دیوان پروین اعتصامی، انتشارات پرتو خورشید، 1387، به کوشش اعظم ممدوح.
• 8_ اخوت،مهدی ومحمّدعلی سپانلو:دیوان فرخی یزدی،چ اولفانتشارات نگاه،تهران، 1380.
• 9-  افشار،محمود:سفرنامه ودفتر اشعار، چ دوم، انتشارات دانشگاه تهران، 1362.
• 10_ اخوان ثالث،مهدی:زمستان،چ هشتم،نشر مروارید، تهران، 1369.
• 11-…
• 12-…

شعر اعتراض