شیوه رسمی سازی گواهی الکترونیکی یا اسناد الکترونیکی

رسمی سازی گواهی الکترونیکی

تعداد صفحات: 46 صفحه

شیوه رسمی سازی اسناد الکترونیکی

مبحث اول: مفاهیم و مراجع صدور گواهی الکترونیکی در حقوق تطبیقی

گفتار اول: مفهوم، وظایف و کارکردهای گواهی الکترونیکی 

الف: مفهوم گواهی الکترونیکی

ب) وظایف مراجع گواهی الکترونیکی

ج )کاربرد زير ساخت کليد عمومي

گفتار دوم: سیستم ایالت متحده امریکا و اتحادیه اروپا راجع به گواهی الکترونیکی

1-دفاتر صدور گواهی الکترونیکی

2-موارد مورد نیاز برای گواهی‌های واجد شرایط

3- کارکردهای گواهی الکترونیکی 

4-مسئولیت مراکز صدور گواهی الکترونیکی

5-تعهدات مراکز صدور گواهی الکترونیکی

6-لغو گواهی الکترونیکی

7-اعتبار گواهی‌های خارجی

8-دسترسی به بازار

9-اصول بازار داخلی

مبحث دوم: مراجع صدور گواهی الکترونیکی در حقوق ایران

گفتار اول:  صدور گواهی الکترونیکی

الف –پیشینه گواهی الکترونیکی

ب )اهداف و چگونگی ایجاد مراکز صدور گواهی الکترونیکی

گفتار دوم: مراکز صدور گواهی الکترونیکی ایران

الف – مرکز صدور گواهی الکترونیکی ریشه

1-مرکز دولتی صدور گواهی الکترونیکی ریشه

2-مرکز بانکی صدور گواهی الکترونیکی ریشه

ب-مراکز صدور گواهی میانی

ج- دفاتر ثبت گواهی الکترونیکی

1-صدور گواهی الکترونیکی

2- ابطال گواهی الکترونیکی

2-1 شرایط ابطال

2-2  روال ابطال گواهی الکترونیکی

2-3 مهلت ابطال

منابع

مفاهیم و مراجع صدور گواهی الکترونیکی در حقوق تطبیقی

برخی از مقررات ضرورت گواهی امضاء در متون امروزی را ضروری ندانسته‌اند و صرف امضای تأیید شده توسط ارسال‌کننده داده‌پیام را جایگزین آن دانستند. برخی از سیستم‌های قضایی، مقرراتی وضع کردند که درخصوص امضاهای‌ الکترونیکی مطمئن، شرط گواهی امضاء را قابل اجرا دانستند. اما آنچه در اینجا مورد بحث قرار می‌گیرد بیان سیستم کشورها راجع به چگونگی رسمی سازی اسناد الکترونیکی می‌باشد.

در این مبحث به سیستم کشورهای ایالت متحده امریکا و اتحادیه اروپا  اشاره خواهیم نمود. از این رو مبحث اول را به دو گفتار تقسیم نموده‌ایم. در گفتار اول، مراکز صدور گواهی الکترونیکی به طور کلی بررسی شده است و در گفتار دوم سیستم کشورهای ایالت متحده امریکا و اتحادیه اروپا راجع به گواهی الکترونیکی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

  مفهوم، وظایف و کارکردهای گواهی الکترونیکی 

صفت رسمی در زبان فارسی به معانی گوناگونی بیان شده است از جمله می‌توان به معانی معمول، به صورت جدی و برابر با مقررات [1]، مطابق رسم، عرف و عادت و آنچه پذیرفته و قانونی است [2] نام برد. اصولا” صفت رسمی در زبان عمومی و حقوقی آن چیزی را ترسیم می‌کند که واقعی است و نمی‌توان صحت آن را مورد انکار نمود و در باب ارائه و مقابله یک کذب آن را مورد انکار قرار داد. رسمی بودن در مقابل عادی بودن قرار می‌گیرد که قابل انکار و تردید می‌باشند. [3]

امضای الکترونیکی تحول بزرگی در روابط و تعاملات ایجاد کرده است با استفاده از امضاء و گواهی الکترونیکی می‌توان سندیت متون الکترونیکی را بررسی کرد و اسناد قابل پیگیری هستند. به این معنا که اگر تاکنون پیام ارسالی در فضای اینترنت هیچ اعتبار قانونی نداشت، با استفاده از گواهی الکترونیکی شکل قانونی به خود می‌گیرد.

الف: مفهوم گواهی الکترونیکی

گواهی یک سند الکترونیکی امضاء شده است که توسط مرکز صدورگواهی الکترونیکی برای یک شخص یا سازمان صادر می‌شود و با استفاده از اطلاعات درون آن می‌توان برای شناسایی دارنده گواهی و برقراری ارتباط امن با وی اقدام نمود.

گواهی‌ الکترونیکی در مفهوم عام آن عبارت است از تصدیق رسمی یک متن، امضاء یا هر مدرک الکترونیکی دیگر از سوی نهادی که به موجب قانون و با داشتن تخصص و تسلط بر موازین حقوقی بدین منظور تعیین می‌گردد.[4]

گواهی الکترونیک، نقش کارت هویت الکترونیکی را بازی می‌کند. گواهی دیجیتال سندي الكترونيكي است كه هويت فرد را در فضاي مجازي نشان مي‌دهد و به نوعي معادل شناسنامه يا كارت شناسايي وي است. در گواهينامه ديجيتالي اطلاعاتي مانند مشخصات فرد، كليد عمومي وي و امضاي ديجيتالي صادركننده اين گواهينامه ثبت مي‌شود. البته بنا به نوع كاربرد، داده‌هاي ديگري نيز در گواهينامه ديجيتالي وجود دارند. بدين وسيله و با در اختيار داشتن گواهينامه ديجيتالي يك فرد، مي‌توان كليد عمومي معتبر وي را در اختيار داشت تا بتوان امضاي ديجيتالي ارسالي از طرف او را اعتبارسنجي كرد.

براي صدور گواهينامه ديجيتالي نياز به مركز صدور گواهينامه است كه مانند سازمان ثبت احوال بوده و آن را بصورت مخفف CA مي‌نامند.

یک مرجع صدور گواهی دیجیتال(certificaty authority) یا(certification authority) یا(CA) یک شخص حقیقی یا حقوقی است که گواهی‌های دیجیتال را صادر می‌کند. گواهی الکترونیک تضمین می‌کند که موضوع گواهی مورد نظر ما به اسم همان صاحبی است که در آن گفته شده‌ است.

این گواهی به دیگران (کسانی که بر اساس این گواهی کار خود را انجام می‌دهند) اجازه می‌دهد که به امضاها و بیانیه‌هایی که بر اساس کلید خصوصی گواهی یاد شده تولید شده‌اند اطمینان کنند. در این مدلِ ارتباط با اعتماد، یک مرجع صدور گواهی دیجیتال(CA) شخص ثالث مورد اطمینانی است که از سوی هر دو سمت گواهی (موضوع یا همان صاحب گواهی و شخص اعتمادکننده به گواهی) معتمد به حساب می‌آید.

مراكز صدور گواهی الکترونیک، يك سازمان معتبر و مورد قبول همگان است كه با دريافت مشخصات هويتي افراد و احراز اصالت آن‌ها، كليد عمومي آن‌ها را امضاء كرده و به عبارتي گواهينامه ديجيتالي صادر مي‌كند. مراجع صدور گواهی الکترونیکی همچون دفاتر اسناد رسمی که امضاء افراد را گواهی می‌نمایند و الکترونیکی می‌باشد که تعلق یک کلید عمومی به یک فرد را گواهی می‌کنند که این گواهی به درخواست طرف معامله، به صورت درون خطی(آنلاین)در اختیار متقاضی قرار می‌گیرد.[5]

اسناد منتشر شده توسط این مركز از اعتبار حقوقی و قانونی برخوردارند. وظیفه این مركز نگهداری كلیدهای عمومی افراد و مشخصات آن‌ها و صدور گواهی تأیید تعلق یك كلید به یك فرد است.

مراكز CA از نيازمندي‌هاي اوليه و زيرساخت‌هاي لازم براي برقراري نظام امضاي ديجيتال در فضاي مجازي مي‌باشند. اين مراكز معمولاً وابسته و تحت نظارت يك سازمان دولتي و يا جهاني بوده و اعتبار خاصي دارند.

همچنين گواهينامه الکترونیکی آن‌ها بصورت قابل اطمينان براي همه در دسترس است تا بتوان از آن براي بررسي صحت و اعتبار يك گواهينامه الکترونیکی صادرشده، استفاده كرد.

این گواهی به وسیله مرجع ذی صلاح گواهی یا مرجع صدور گواهی الکترونیک به شخص تحویل می‌گردد.

یك گواهی تأیید عبارت است از سندی كه مشخصات صاحب یك كلید به همراه كلید عمومی آن فرد را در بر دارد. اگر فردی دارای كلید عمومی و خصوصی نباشد می‌تواند از CA درخواست كرده و زوج كلید خود را دریافت كند. همچنین اگر فردی بخواهد كلید عمومی یك فرد دیگر را پیدا كند، می‌تواند مشخصات وی را به CA داده و گواهی هویت فرد مزبور را دریافت كند.

گواهی الکترونیک برای یک دوره محدود صادر می‌شود. این گواهی به یک امضاء ضمیمه می‌شود، نه به یک سند امضاء شده. مرجع صدور گواهی، این گواهی را صرفا” زمانی به امضاکننده تحویل می‌دهد که امضاکننده، ابتدا تعداد اسنادی را که هویت و چگونگی او را تصدیق می‌کنند، نزد مرجع ذی‌صلاح، قبلا” تهیه و به ثبت رسیده باشد. به عنوان مثال برگه هویت یا گواهی‌های اقامتگاه.[6]

با توجه به همین امر و عدم شناسايي و كاربرد دفاتر ثبت الکترونیکی در کشورمان، برای یافتن مفهوم این عبارت باید به حقوق و رویه کشورهای پیشگام در این زمینه مراجعه کرد.[7]

ایالت متحده یوتا اولین ایالتی بود که مراکزی را برای ثبت نام و نشانی‌های الکترونیکی ایجاد کرد.[8]

به عنوان نمونه در سیستم حقوقی کشور ایرلند مقررات ویژه‌ای برای امضاهای الکترونیکی مطمئن وجود دارد که در ارتباط با رضایت اشخاص خصوصی و عمومی نسبت به اسنادی که نیاز به گواهی دارند، گواهی مناسبی بجای مهر در نظر گرفته است.

مقررات کشور کانادا مقرر می‌دارد که شرایط مربوط به مهر یک شخص بر اساس حقوق فدرال کانادا، تنها با یک امضای مطمئنی که مهر شخص را تأيید کند، کافی است.

در مقررات کشورهای استرالیا و ویکتوریا، استفاده از فناوری امضای دیجیتالی مطمئن از طریق اینترنت همراه با کارت‌های دیجیتالی صادر شده توسط مراجع تأییدکننده گواهی را پیش‌بینی کردند. و در کشور انگلستان رسمی سازی سند مالکیت توسط مشاورین حقوقی به نمایندگی از مشتریان به شیوه اینترنتی پیش‌بینی شده است.

ب) وظایف مراجع گواهی الکترونیکی

با توجه به متون قانونی مختلف، اهم وظایف مراجع گواهی را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

• اطمینان یافتن از تعلق جفت کلید به متقاضی گواهی،
• تشخیص صحت اطلاعاتی مانند اشتغال به حرفه معین که متقاضی خواستار درج آن‌ها در گواهی است،
• صدور گواهی،
• ابطال یا تعلیق گواهی
• در دسترس قراردادن گواهی برای استفاده اشخاص،
• پایبندی به اظهارات درباره نحوه ارائه خدمات،
• به کارگیری سیستم‌ها رویه‌ها و منابع انسانی مطمئن برای ارائه خدمت،
• رعایت حریم خصوصی اعضای جامعه.[9]

ج )کاربرد زير ساخت کليد عمومي [10]

زير ساخت كليد عمومي(PKI) را می‌توان مجموعه‌ای از نرم‌افزارها، فناوری‌های رمزنگاری و خدماتی دانست که اشخاص را قادر می‌سازد امنیت ارتباطات خود را در شبکه‌های الکترونیکی تأمین کنند.[11] کاربرد زیرساخت کلید عمومی تضمین امنیت، اصالت و انکارناپذیری تراکنش‌های مالی می‌باشد.

در معماري يا زير ساختار PKI كه به رمز نگاري كليد عمومي و يا رمز نگاري نامتقارن نيز مشهور است بر خلاف رمزنگاري متقارن كه از يك كليد استفاده مي‌گردد، از دو كليد يعني کليد عمومي و كليد خصوصي استفاده مي‌شود و اين امر باعث مي گردد كه در تراكنش‌هاي روزانه طرفين از اعتماد كامل به يكديگر برخوردار شوند. در اين سيستم،‌ كاربران داراي يك كليد عمومي هستند كه مي‌توانند در اختيار همگان قرار دهند و كليد ديگر يعني كليد خصوصي را محرمانه نگهدارند.

داده‌ها در اين سيستم با كليد عمومي طرف مقابل رمز‌نگاري شده و گيرنده پيام با كليد خصوصي خود پيام را رمزگشايي مي‌نمايد.

زیر‌ساخت کلید عمومی (PKI) مجموعه‌ای متشکل از سخت افزار، نرم افزار، سیاست‌ها و دستورالعمل‌های مورد نیاز برای مدیریت، توزیع، استفاده، ذخیره و ابطال گواهی‌های دیجیتال می‌باشد. در رمزنگاری، PKI مقدمه‌ای است برای الصاق کلید عمومی به هویت کاربر، که با استفاده از یک مرکز صدور گواهی (CA) انجام می‌گیرد. هویت کاربر باید برای هر CA جداگانه و واحد باشد.

نسبت دادن کلید عمومی به هویت افراد مطابق با یک روند ثبت و صدور انجام می‌شود، که بر اساس سطح تضمین لازم ممکن است توسط یک نرم افزار در CA انجام شود و یا با نظارت انسان باشد. مسئولیت تضمین درستی در PKI بر عهده مرکز ثبت نام یا CA است. مرکز ثبت نام یا CA، با استفاده از روش تضمین عدم انکار، از کلید عمومی مختص هر فرد، اطمینان حاصل پیدا می‌کند.

دفاتر صدور گواهی الکترونیکی

طبق ماده 7 از قانون ایالت متحده امریکا صدور گواهی الکترونیکی در صورتی اعتبار دارد که  گواهی توسط مراجع زیر صادر شود:

الف)هر شخص یا نهادی که توسط ارگان دولتی و یا مرجع صالح قانونی برای صدور گواهی الکترونیکی مشخص شده و توسط مقررات برای بهره‌برداری از مراجع صدور گواهی الکترونیکی به موجب قوانین مجاز به این کار بوده باشد.

ب)هر فرد یا نهاد خصوصی که به عنوان مرکز صدور گواهی الکترونیکی بخشی از کسب و کار خود را درگیر صدور گواهی الکترونیکی در رابطه با کلید رمزنگاری به منظور امضای دیجیتالی کرده باشد.[1]

یک مرکز صدور گواهی الکترونیکی ممکن است اعمال ارائه یا تسهیل ثبت نام و مهرزنی برای انتقال، دریافت داده‌پیام و دیگر موارد را به منظور ارتباطات امن با استفاده از امضای دیجیتال انجام دهد.

بنابر ماده 15 تنها افرادی صلاحیت افتتاح دفاتر ثبت الکترونیکی را دارند که آموزش‌های لازم را دیده و در امتحان مربوطه پذیرفته شده باشند.[2]

در کشور امریکا استثنائا” سازمان و تشکیلات متمرکزی برای صدور گواهی الکترونیکی وجود ندارد و کلیه این امور توسط چند شرکت بزرگ خصوصی مدیریت و اجرا می‌گردد.[3]

ماده 1 دستورالعمل اتحادیه اروپاراجع به حوزه آن مقرر می‌دارد که: هدف از این دستورالعمل تسهیل استفاده از امضاهای الکترونیکی و کمک به شناخت قانونی امضای الکترونیکی است. ایجاد یک چارچوب قانونی برای امضاهای الکترونیکی و خدمات صدور گواهی الکترونیکی خاص، به منظور اطمینان از عملکرد مناسب در بازار داخلی می‌باشد.

خدمات صدورگواهی الکترونیکی می‌تواند توسط یک نهاد عمومی یا شخص حقوقی یا حقیقی  طبق قانون ارائه شود. در کشور‌های عضو باید ارائه دهندگان خدمات صدور گواهی اکترونیکی را که بدون اجازه قانونی ایجاد شدند و مجوز قانونی ندارند از انجام فعالیت منع دارند.

ماده 2 این دستورالعمل به تعاریف اختصاص یافته است که در این ماده عبارات امضای الکترونیکی، امضای الکترونیکی پیشرفته، امضاکنندگان، امضاء ایجاد داده‌ها، گواهینامه صدور الکترونیکی، گواهی واجد شرایط، ارائه دهنده خدمات صدور گواهینامه، مجوز رسمی داوطلبانه تعریف شده است.

• امضای الکترونیکی: به معنای داده‌ها در فرم الکترونیکی که به آن متصل و یا منطقی در ارتباط با داده‌های دیگر الکترونیکی که به عنوان یک روش احراز هویت به خدمت گرفته می‌شود.
• امضای الکترونیکی پیشرفته: به معنای امضای الکترونیکی است که مطابق باشد با

الف)امضاء در آن منحصر به فرد است؛

ب)قادر به شناسایی امضاکننده است؛

ج)امضاء می‌تواند تحت حفاظت و کنترل انحصاری خود امضاکننده باشد؛

د)هر گونه تغییر بعدی در داده‌ها قابل تشخیص است.

3-امضاء کنندگان: به معنای کسی که دارای یک دستگاه ایجاد امضا می‌باشد  یا از طرف خود و یا از طرف شخص حقیقی یا حقوقی و یا نهاد او نماینده برای امضاء می‌باشد.

4-امضا ایجاد داده‌ها: به معنای داده‌های منحصر به فرد مانند کد یا رمزنگاری کلید خصوصی، که توسط امضاکننده مورد استفاده برای ایجاد امضای الکترونیکی قرار می‌گیرد.

5- گواهینامه: به معنای گواهی الکترونیکی که به  امضاء پیوند می‌شود و امضاء و هویت امضاکننده را تأیید می‌کند.

6-گواهی واجد شرایط: به معنای گواهی که مطابق با الزاماتی که در ضمیمه I گذاشته شده است و توسط یک مرجع صدور گواهی صادر می‌شود.

7-ارائه دهنده خدمات صدور گواهی الکترونیکی: به معنای یک نهاد یا شخص حقوقی یا طبیعی است که مسائل مربوط به گواهی و یا سایر خدمات مربوط به امضای الکترونیکی را فراهم می‌کند؛

8-مجوز رسمی داوطلبانه: به معنای هر گونه مجوز، از حقوق و تعهدات خاص به ارائه خدمات صدور گواهینامه، پس از درخواست گواهینامه ارائه دهنده خدمات مربوط اعطا شده است، توسط بخش دولتی و یا خصوصی به اتهام بسط و نظارت انطباق با حقوق و تعهدات، که در آن صدور گواهینامه خدمات ارائه دهنده حق ندارد به اعمال حقوق ناشی از اجازه تا زمانی که این تصمیم توسط شورا گرفته شود.

طبق پیش‌نویس ماده 2 قانون ایالت متحده امریکا برای ارزیابی اعتبار و اقتدار صدور گواهی الکترونیکی عوامل زیر باید در نظر گرفته شود:

• استقلال(فقدان منافع مالی یا دیگر موارد در معاملات زمینه‌ای)؛
• منابع مالی و توانایی مالی برای تحمل خطر در قبال از دست دادن منابع مالی؛
• مهارت پرسنل در سطح مدیریتی، تخصص در فن آوری کلید عمومی و آشنایی با روش امنیتی مناسب؛
• طول مدت اعتبار(گواهینامه مقامات صالح ممکن است برای جلب شواهدی در چارچوب طرح دعوی در دادگاه از صدور گواهی و یا کلیدهای رمز گشایی پس از معامله اساسی که تکمیل شده یا ادعای مالکیت مورد استفاده قرار گیرد)؛
• تصویب سخت افزار و نرم افزار؛
• انتخاب پرسنل و مدیریت معتبر.

کارکردهای گواهی الکترونیکی

ماده 8 قانون ایالت متحده امریکا کارکردهای گواهی الکترونیکی را اینگونه بیان کرده است که عبارتند از:

الف)شناسایی اقتدار مراکز صدور گواهی الکترونیکی

ب)شناسایی نام و صاحب آن مرکز یا دستگاه یا عامل‌های الکترونیکی تحت کنترل دارنده؛

ج)گواهی الکترونیکی شامل یک کلید عمومی مربوط به کلید خصوصی است که تحت کنترل دارنده می‌باشد.

د)مدت فعالیت مرکز صدور گواهی را مشخص کرده و در صورت داشتن محدودیت  آن‌ها را بیان می‌کند.

هـ)توسط یک مرجع صدور گواهی الکترونیکی امضاء شده است.[1]

در حالی که یک گواهی الکترونیکی ممکن است برای انجام انواع توابع و انتقال اطلاعات اضافی در خارج از محدوده قوانین یکنواخت استفاده شود. تابع تنها یک گواهی یکنواخت است که از انتقال یک کلید عمومی به دارنده هشدار می‌دهد چنین پیوندی ممکن است به طور مستقیم، با نام بردن از صاحب کلید عمومی در گواهی انجام شود. همچنین ممکن است به طور غیر مستقیم، با تشریح و توصیف ویژگی‌های خاص در مورد دارنده یا توصیف یک دستگاه یا عامل نرم افزار تحت کنترل دارنده انجام شود.

طبق ماده 5 دستورالعمل اتحادیه اروپا کشورهای عضو باید اطمینان حاصل کنند که امضاهای الکترونیکی که بر اساس یک گواهی واجد شرایط زیر ایجاد شده باشند امضای الکترونیکی پیشرفته می‌باشند:

الف) برآوردن الزامات قانونی از یک امضاء در ارتباط با داده‌ها به صورت الکترونیکی در همان شیوه به عنوان یک امضای دست نوشته.

ب) به عنوان مدرک در دادرسی‌های قانونی مجاز هستند.

کشورهای عضو باید اطمینان حاصل کنند که امضایی الکترونیکی است که اثر حقوقی و مقبولیت به عنوان مدرک در دادرسی‌های قانونی دارد که در فرم الکترونیکی، یا بر اساس گواهی واجد شرایط صادر شده توسط گواهینامه معتبر ارائه دهنده خدمات ایجاد شده باشد.

روال ابطال گواهی الکترونیکی

صاحب امضاء باید شخصا” برای ابطال گواهی خود به یکی از دفاتر ثبت نام گواهی الکترونیکی مراجعه نماید. دفاتر ثبت نام گواهی الکترونیکی، احراز هویت درخواست کننده ابطال گواهی را انجام می‌دهد. سپس از مرکز صدور گواهی الکترونیکی درخواست ابطال گواهی را می‌کند. مرکز صدور گواهی الکترونیکی باید در عرض 24 ساعت پس از دریافت درخواست ابطال با قراردادن شماره سریال لیست گواهی‌های باطل شده، گواهی مورد نظر را باطل کند. در صورت ابطال گواهی صاحب امضاء، دفاتر ثبت نام گواهی الکترونیکی باید از طریق آدرس پست الکترونیکی یا تلفن صاحب امضاء را این امر را آگاه سازد.

مهلت ابطال

این دستورالعمل هیچ مهلتی برای ابطال قائل نشده است و مرکز صدور گواهی الکترونیکی، گواهی‌ها را به سرعت پس از دریافت صحیح؛ باطل می‌کنند.

همچنین صاحبان امضاء باید به محض تشخیص در خطر افشا قرار گرفتن کلید خصوصی خود، از دفاتر ثبت‌ نام گواهی الکترونیکی درخواست ابطال گواهی را بنمایند. [1]

در صورت ابطال گواهی الکترونیکی دفتر ثبت گواهی الکترونیکی باید ابطال آن را به مراجع زیر اطلاع بدهد:

• کمیسیون گواهی الکترونیکی میانی بازرگانی
• مرکز دولتی صدور گواهی الکترونیکی ریشه
• دفاتر ثبت نام مربوطه
• صاحبان امضاء
• مراکز صدور گواهی خارجی و داخلی که به مرکز صدور گواهی الکترونیکی(از طریق توافق دوجانبه) اعتماد کرده‌اند.

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

نمونه ای از فهرست منابع و مآخذ

• جهانگرد، محبوب، دفتر خانه ثبت اسناد و املاک، تبریز، شماره
• حائری شاه باغ، علی، شرح قانون مدنی، تهران، انتشارات گنج دانش، سال 1376، جلد دوم.
• حكيمي، زهرا، بررسي حقوق مربوط به حمايت از علائم تجاري در سطح داخلي و بين المللي، پايان نامه كارشناسي ارشد حقوق خصوصي و اسلامي، دانشگاه تهران، استاد راهنما اخلاقي بهروز، شهريور 1383.
• حميتي واقف، احمد علي، مالكيت معنوي، تهران،  انتشارات جاودانه جنگل،  سال 1390.
• حییم، سلیمان، فرهنگ کوچک انگلیسی –فارسی، تهران، فرهنگ معاصر، چاپ پانزدهم، سال 1377.
• خالد ممدوح، ابراهیم، ابرام العقد الکترونیکی، اسکندریه، دارالفکر الجامی، سال 2006.
• خدمتگزار، محسن، فلسفه مالکیت فکری، تهران، میزان، بهار 1390.
• خسرو، قانون تجارت الکترونیکی، تهران، مؤسسه فرهنگی دیباگران، سال
• دستورالعمل اجرایی مرکز میانی صدور گواهی الکترونیکی بازرگانی، وزارت بازرگانی جمهوری اسلامی ایران، تاریخ انتشار 30/7/1386. قابل دستیابی در پایگاه اینترنتی: http://www.rca.gov.ir/defauit.aspx.Date Modified:7/28/2011.11/29AM
• دعای جوشن کبیر
• دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، سال  2877، جلد دوم.
• دیانی، عبدالرسول، ادله اثبات دعوا در امر مدنی و کیفری، تهران، نشر تدریس، چاپ دوم، شهریور ماه 138
• …
• …