جهل چیست

ادبیات و پیشینه تحقیق جهل

جهل چیست

فصل اول

3 – 2 – 1 – گفتار سوم – پیشینه تحقیق درباره مسأله

3 – 1 – بخش دوم

بیان مفاهیم

1 – 3 – 1 – گفتار اول – مفهوم جهل در لغت و در اصطلاح

2 – 3 – 1 – گفتار دوم –  مفهوم اشتباه در لغت و در اصطلاح

3 – 3 – 1 – گفتار سوم – مفاهیم فقه – حقوق – قانون

4 – 3 – 1 – گفتار چهارم – مفهوم علم ، ظن ، شک ( شبهه ) – وهم

فصل دوم

تبیین و برجسته سازی مفهوم جهل

1 – 2 – بخش اول

تاریخچه جهل و اشتباه

1 – 1 – 2 – گفتار اول – پیشینه تاریخی جهل و اشتباه در حقوق روم

2 – 1 – 2 – گفتار دوم – پیشینه تاریخی جهل و اشتباه در حقوق فرانسه

3 – 1 – 2 – گفتار سوم – پیشینه تاریخی جهل و اشتباه در قانون مدنی ایران

4 – 1 – 2 – گفتار چهارم – تقابل جهل – عقل و جهل – علم و رویکرد تاریخی آن

2 – 2 – بخش دوم

بررسی واژه جهل و جاهل از دیدگاه قرآن و روایات

1 – 2 – 2 – گفتار اول – واژه جهل و جاهل در قرآن و روایات

2 – 2 – 2 – گفتار دوم – کاربرد و مشتقات جهل و پاسخ به یک شبهه

3 – 2 – 2 – گفتار سوم – زمینه های جهل و نشانه های مربوط به آن

4 – 2 – 2 – گفتار چهارم – خصوصیات جاهدان

5 – 2 – 2 – گفتار پنجم – آثار و پیامد های جهل و راه های عملی جهل زدایی

3 – 2 – بخش سوم

مقایسه مفهوم جهل و اشتباه و موارد مشابه آن

1 – 3 – 2 – گفتار اول – مقایسه جهل با اشتباه

2 – 3 – 2 – گفتار دوم – مقایسه اشتباه با غلط

3 – 3 – 2 – گفتار سوم – مقایسه جهل و اشتباه با شبهه

4 – 3 – 2 – گفتار چهارم – مقایسه جهل و اشتباه با خطا

5 – 3 – 2 – گفتار پنجم – مقایسه جهل و اشتباه با سهو

6 – 3 – 2 – گفتار ششم – مقایسه جهل با غفلت

7 – 3 – 2 – گفتار هفتم – مقایسه جهل با نیسان

4 – 2 – بخش چهارم

تقسیمات جهل در فقه امامیه

1 – 4 – 2 – گفتار اول – تقسیمات جهل به لحظ ماهیتی

2 – 4 – 2 – گفتار دوم – جهل به لحاظ موقعیت مکلف

3 – 4 – 2 – گفتار سوم – جهل به لحاظ متعلق آن

5 – 4 – 2 – گفتار چهارم – تقسیمات جهل در فقه اهل سنت

6 – 4 – 2 – نتیجه گیری فصل اول و دوم جهل

آشنایی با منابع بیشتر

منابع عربی

منابع فارسی

منابع انگلیسی

منابع نرم افزاری

جهل چیست

مفهوم جهل در لغت و در اصطلاح

واژه جهل در لغت نامه فارسی در معنای لغوی عبارتند از : نادان بودن [1] و ندانستن [2] می باشد.

همین واژه در زبان عربی به عنوان نقیص العلم به معنای تقریباً مترادف معنای فارسی آن تلقی می گردد.[3] در مقابل در لاتین از این معنا با واژهignorare  تعبیر می گردد ؛ ریشه یابی این واژه حاکی از آن است که به معنای «ندانستن» و «توجه نکردن» بوده که ترکیبی از پسوند منفی مأخوذ از ستاک «gno» و منشاء غایی narrate به معنای know بوده که از این لغت لاتینی ، واژه ignore به معنای نادیده گرفتن – توجه نکردن – اعتنا نکردن گرفته شده و معادل هایی هم چون ignorance ، nescience ، unawareness در زبان انگلیسی برای آن یاد گردیده است. [4]

وژه جهل در اصطلاح حقوقی : وضعیت ذهنی شخص { اعم از قاضی ، متهم و غیره … } نسبت به موضوعات بیرونی یا عناصر مندرج در قانون است. [5]

واژه جهل در اصطلاح فقهی : نیز به همان معنای لغوی آمده است و به ندانستن حکم شرعی معنا شده است. [6]

جهت مشاهده و دانلود اثر جهل و اشتباه در احکام فقهی و بررسی مبانی آن کلیک کنید .

جهت مشاهده و دانلود آثار جهل و اشتباه در قوانین حقوقی و کیفری و بررسی مبانی آن کلیک کنید .

  مفهوم اشتباه در لغت و در اصطلاح

واژه اشتباه در لغت نامه فارسی در معنای لغوی عبارتند از مانند شدن و چیزی را به غلط عوض چیزی گرفتن تعبیر شده است. [7]

در زبان عربی واژه اشتباه معادل شک ، شبهه ، بدگمانی و التباس است در لسان العرب [8] آمده است :

( الشبه و الشبهه و الشبیه : المثل و الجمع اشباه ، وأشبه الشیء الشیء ما ثله در مثال های عربی آمده است «من أشبهء أباه فما ظلم و المشتبهات من الامور : المشکلات و المتشابهات المتماثلات … و اشتبه الامر اذا اختلط و اشتبه علی الشی» )

کلمه اشتباه در این معانی به مفهوم «شک» به کار می رود و در ابواب مختلف در متون فقهی و حقوقی کاربرد دارد.

در زبان فرانشه شایع ترین واژه در مقابل اشتباه واژه « Erreur » می باشد. انگلیسی زبانان نیز معادل واژه اشتباه از واژه « mistake » بهره می جویند. [9]

در خصوص مفهوم اصطلاحی اشتباه یکی از فقهای امامیه این چنین بیان کرده است :

« اشتباه عبارتند از مطابق نمودن اراده ظاهری با اراده باطنی [10] »

در خصوص مفهوم اصطلاحی حقوقی اشتباه بحث فراوان است ، اگر چه قانون مدنی ایران در خصوص مفهوم اصطلاحی اشتباه تعریفی نداده است ولی در تألیفات حقوقی بعضاً از اشتباه تعریف شده است. بدین مضمون که اشتباه عبارت است از تصور خلاف حقیقت و واقعیت انسان از چیزی که در حقوق کیفری همین مفهوم دارای کاربرد علمی و عملی می باشد. [11]

علاوه بر این اساتید برجسته حقوق تعاریف مختلفی از این مفهوم بیان داشته اند که به چند مورد از آن اشاره می کنیم.

( یک ) اشتباه تصور غلطی است که انسان از شیء پیدا می کند. [12] )

دو ) بعد از ایشان ، استاد بروجردی عبده اگر چه تعریفی از اشتباه به دست نمی دهد لیکن از بیان ایشان چنین استنباط می شود که ایشان نیز مانند برخی از اساتید کشور اشتباه را درجاتی می دانند  و به تعبیری آن را مشکک پنداشتند.

« ایشان فرموده اند : اشتباه به اعتبار موارد فرق می کند در بعضی موارد ممکن است به اندازه ای باشد که رضا را معلول می نماید و در بعضی موارد به حدی است که نه موجب فقدان رضا و نه آن را معلول می سازد. [13] »

و نظرات فراوان دیگری که مجالی برای ارائه بیش تر نیست.

ولی در آخر می توان گفت : آنچه از اشتباه به مفهوم حقوقی استنباط می شود این است که اشتباه عبارت است از این که شخص در انتخاب قانون صحیح مرتکب خطا بشود که البته این اشتباه ممکن است در موضوع جرم نیز حادث شود. [14]

پیشینه تاریخی جهل و اشتباه در قانون مدنی ایران

با بررسی سابقه تاریخی و انواع جهل و اشتباه در حقوق روم و فرانسه و صور مختلف آن به عنوان سردمداران نظام حقوقی کلاسیک غرب ، چشم انداز روشنی از بحث تأثیر جهل و اشتباه در اعمال حقوقی به دست می آید و زمینه را برای بررسی تاریخی آن در قانون مدنی ایران را مساعد می کند. قانون گذاران ایرانی بر اساس فقه جعفری و به پیروی از آرای مشهور فقها به تنظیم مواد قانون مدنی ایران پرداخته اند ، پس منبع اصلی مجموعه قوانین مدنی ایران را فقه امامیه تشکیل می دهد ، ولی در بعضی موارد گاه با توجه و گاه دیگر بدون توجه ، به اصول حقوق غرب متمایل شده اند ، مخصوصاً در قسمت تعهدات که با تغییراتی مواد قانون مدنی فرانسه را ترجمه نموده اند و از جمله آن مواد قانون مدنی مربوط به مسئله جهل و اشتباه است ، که آن را با الهام از قانون مدنی فرانسه تنظیم نموده اند کهالبته در این اقتباس ، اصول کلی فقه اسلامی کاملاً لحاظ شده است.

همین دوگانگی باعث برداشت های مختلف از مواد مزبور به نظریه اشتباه هم شده است ، ولی در عین حال قانون مدنی ایران با توجه به آرای فقهای امامیه ، راه مستقلی را طی نموده و این که آثار و احکام تئوری اشتباه در قانون مدنی ایران و فرانسه اختلاف اساسی و کلی دارند ، بنابراین برای رسیدن به درک صحیح از مواد 199 تا 201 ق . م . ایران که مواد عمده در باب مسئله جهل و اشتباه هستند ، مراجعه به سرچشمه های اصلی آن ضروری است.

با تأمل و تدبر در این مقدمه بنابراین می توان گفت : جایگاه و تأثیر جهل و اشتباه در قانون مدنی ایران را نیز می توان به سه دسته تقسیم کرد : 

یک ) جهل و اشتباه موجب بطلان یا عدم نفوذ

دو ) اشتباه و جهل موجب خیار فسخ

سه ) اشتباه های بی تأثیر « تفصیل این سه قسم در فصول آینده خواهد آمد »

جهل به لحاظ متعلق آن

یک ) جهل حکمی :

هرگاه کسی به اصل وجود حکم و قانون آگاهی نداشته باشد و به خاطر ناآگاهی از حکم ، متعلق حکم را مرتکب شود عمل او مشتمل بر جهل حکمی است. بدین ترتیب شک و شبهه در مورد اصل وجود حکم است. [1]

بنابراین به زبان دیگر این طور می توان بیان کرد :

اگر کسی عملی را مرتکب شود یا عقد و ایقاعی را محقق سازد بدون این که تصور ذهنی نسبت به حکم شرعی یا قانونی داشته باشد یا نسبت به حکم شرع و قانون ، شبهه و تردید داشته باشد و یا تصور می کرده عمل او مطابق شرع و قانون است ، در حالی که در واقع خلاف شرع و قانون باشد ، در این صورت جهل  را « جهل  به حکم یا قانون » می گویند.

مثل این که کسی نمی داند قانون گذار اسلام برای زنا حد معین کرده است ، یا از حکم شرب خمر آگاهی ندارد و نمی داند که برای این عمل کیفر مقرر شده است ، مرتکب آن ها می شود.

یا این که کسی با زنی در حال عده عقد نکاح منعقد می کند به تصور این که چنین عقدی شرعاً و قانوناً جایز است یا اصولاً بدون علم و آگاهی اقدام به چنین عقدی می نماید و نمی داند که ازدواج با زن در عده جایز است یا خیر ، یا کسی که جاهل به فوری بودن خیار یا حق شفعه است.

دو ) جهل موضوعی :

جهل موضوعی آن است که موضوع حکم روشن نیست ؛ یعنی یا مفهوم موضوع مجمل و مبهم است و یا قلمرو شمول موضوع روشن نیست ، در حالی که شخص به خود حکم آگاهی دارد. [2]

به عبارت دیگر هرگاه کسی به اصل حکم شرعی و قانون عالم باشد و بداند که در اسلام و قوانین ، حکم ، فلان عمل حقوقی کدام است ، اما نسبت به یک مورد جزئی فرعی که همان موضوع است جهل دارد به سخن دیگر جهل و شبهه شخص نسبت به یک امر خارجی است مثلاً می دانیم ترک نفقه همسر جرم است ، ولی در قلمرو شمول همسر به زنی که طلاق رجعی داده شده شبهه داریم یا مثلاً نمی داند زنی که با او ازدواج می کند در عده است ، و یا چیزی را به گمان این که عتیقه است می خرد ، ولی در واقع شیء جدید است ، و یا در حلیت زنی که با آن ازدواج می کند در تردید و شبهه است.

[1] – فیض ، علی رضا ، مقارن و تطبیق در حقوق جزای عمومی اسلام ، ص 311

[2] – ساریخانی ، عادل ، حقوق جزای عمومی اسلام ، ص 235

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

*******************************************************************************

*******************************************************************************

منابع جهت مطالعه بیشتر

 نمونه ای از منابع عربی

• قرآن
• نهج البلاغه
• نهج الفصاحة
• ابن اثیر ، مبارک بن محمد ، النهایة فی غریب الحدیث والاثر ، محقق : محمود صناحی ، طاهر احمد زاوی ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان ، قم ، 1367 ش.
• ابن ابی الحدید ، عبدالحمید بن هبه الله ، شرح نهج البلاغه ، محقق : محمد ابوالفضل ابراهیم ، گردآورنده : محمد بن حسین شریف الرضی ، [ بی چا ] ، انتشارات کتابخانه آیت ا… مرعشی نجفی ، قم ، [ بی تا ].
• ابن بابویه ، محمد بن علی ، الحضال ، مصحح : علی اکبر غفاری ، [ بی چا ] ، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، قم ، 1362 ش
• ابن شعبه ، حسن بن علی ، تحف العقول عن آل الرسول ، مصحح : علی اکبر غفاری ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه النشر الاسلامی التابعة لجامعه المدرسین قم ، قم ، 1362 ش
• ابن فارس ، ابوالحسین ، معجم مقاییس الغة ، [ بی چا ] ، انتشاراتمکتب الاعلام الاسلامی ، قم ، 1404 ق
• همو ، مجمل اللغة ، چاپ اول ، انتشارات موسسه الرسالة ، بیروت – لبنان ، 1984 م.
• ابن منظور الافریقی مصری ، محمد بن مکرم ، لسان العرب ، چاپ اول ، انتشارات دار الاحیاء التراث العربی ، [ بی جا ] ، 1988 م.
• آخوند خراسانی ، ملا محمد کاظم ، کفایة الاصول ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه آل البیت ( ع ) ، قم ، 1409 ق
• همو ، حاشیه بر رسائل ، [ بی چا ] ، انتشارات ارشاد الاسلامی ، [ بی جا ] ، [ بی تا ].
• آشتیانی ، محمد حسن ، بحرالفوائد ، [ بی چا ] ، [ بی نا ] ، اصفهان ، [ بی تا ].
• امام خمینی (ره) ، روح ا… ، تهذیب الاصول ، [ مقرر شیخ جعفر سبحانی ] ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه نشر الاسلامی ، قم ، 1405 ق
• همو ، کتاب البیع ، [ بی چا ] ، انتشارات وزارت ارشاد الاسلامی ، تهران ، 1365 ش
• …
• …