پایداری کشاورزی – ادبیات و مبانی نظری

پایداری کشاورزی

2-1- مقدمه

2-2- مطالعات مربوط به توسعه پایدار کشاورزی

2-2-1- مفهوم پایداری

2-2-2- ابعاد پایداری درکشاورزی

2-2-3- تفاوت در اطلاق واژه­ها در رابطه با پایداری

2-2-4- اهداف پایداری و راهبردهای لازم جهت دستیابی به یک نظام پایدار کشاورزی..

2-2-5- روش­های ارزیابی و سنجش میزان پایداری کشاورزی

2-2-5-1- تعریف شاخص­های پایداری کشاورزی

2-2-5-2- مطالعات مربوط به شاخص­های پایداری کشاورزی

2-2-5-3- روش­های ترکیب شاخص­های پایداری کشاورزی

2-3- مطالعات مربوط به محاسبه و روش­های اندازه­گیری کارایی

2-3-1- مقایسه دو روش تحلیل فراگیر داده-ها ((DEA و تابع مرزی تصادفی ((SF

2-3-2- روش تابع تولید فرامرزی

2-4- ارزیابی مطالعات صورت گرفته

فصل سوم: تئوری و روش تحقیق پایداری کشاورزی  

3-1- مقدمه پایداری کشاورزی

3-2- مدل پایداری کشاورزی

3-2-1- شاخص­های اندازه­گیری پایداری کشاورزی  

3-2-1-1- شاخص خاک­ورزی حفاظتی

3-2-1-2- شاخص هدایت الکتریکی (EC)

3-2-1-3- شاخص ماده آلی خاک

3-2-1-4- شاخص مصرف کود و سموم در واحد سطح

3-2-1-5- شاخص غلظت نیترات در آبهای زیرزمینی

3-2-1-6- شاخص درجه تنوع گیاهان زراعی

3-2-1-7- شاخص سیستم­های کارآمد آبیاری

3-2-1-8- شاخص بیلان آب

3-2-1-9- شاخص­های اقتصادی- اجتماعی

3-2-2- روش برنامه­ریزی توافقی

منابع پایداری کشاورزی

مطالعات مربوط به توسعه پایدار کشاورزی

توسعه مفهوم پیچیده و گسترده­ای است که از ابتدای یکجانشینی بشر با او همراه بوده و در طول تاریخ تغییراتي در جهت تکامل داشته است (منصورآباری، 1383). این مفهوم امروزه به سرعت در حال پیشرفت می­باشد و به اشکال و طرق مختلف مشاهده می­شود. در دهه­های 1950 و 1960 تعاریف و تئوری­های گوناگونی در زمینه توسعه مطرح شد تا اینکه در دهه

1980 یکی از تئوری­های توسعه به نام توسعه پایدار[1] به سرعت بسط و گسترش یافت و توانست دیدگا­های خرد و کلان را با هم ترکیب کند (بل و مورس[2]، 1385).

ابعاد پایداری در کشاورزی

آن چه توجه مجامع علمي را به توسعه پایدار جلب کرده است، عوارض زیست محیطی ناشی از اجرای برنامه­های توسعه کشاورزی مبتنی بر تکنولوژی انقلاب سبز بود. این عوارض، بیابان­زایی در مناطق خشک و نیمه­خشک، شور شدن آب و فرو نشست آبخوان­های زیرزمینی، آلودگی آب­های سطحی و فرسایش خاکهای زراعی و مانند این­هاست که بیشتر ناشی از اثر استفاده از ارقام پر محصول همراه با مصرف بیشتر آب، کود شیمیایی، سموم دفع آفات و گسترش کشاورزی به زمین­های حاشیه­ای است (سلطاني، 1376؛ پرتی[1]، 1381).

مطالعاتی که در برخی از کشورها نظیر هند انجام گرفته نشان می­دهد که به رغم رشد بالای کشاورزی در سال­های اخیر، امید چندانی به تداوم این رشد در آینده نمی­رود، و هم­اکنون کشاورزی در تعدادی از کشورهای جهان سوم به مرحله کاهش بازده نزدیک شده است. بدین ترتیب تکنولوژی انقلاب سبز، آن­طور که انتظار می­رفت، پایدار نیست (سلطانی،1376).

انتقادات وارد بر انقلاب سبز منجر به معرفی مفهوم پایداری در کشاورزی گردید که این انتقادات شامل نابرابری­های جغرافیایی، نابرابری­های اجتماعی- اقتصادی، نابرابری در اشتغال و دستمزدها، تضادها و اختلافات، بر هم خوردن امنیت غذایی و به خطر افتادن سلامتی انسان­ها و     محیط­زیست بود. تحقیقات متعدد، نگرانی­ نقش منفی کشاورزی انقلاب سبز را بر محیط­زیست گزارش کرده­اند (اگبژ[2] و همکاران، 2001؛ راسل و تاپا [3]، 2003).

به اعتقاد شفرد[4] (1998)، انقلاب سبز به مثابه دومین مرحله توسعه کشاورزی مدرن تلقی می­گردد زیرا از سال 1980 سومین مرحله توسعه کشاورزی جهانی آغاز شده است یعنی مرحله نوینی برای رسیدن به کشاورزی پایدار که در واقع برخاسته از انتقادات همه جانبه و چند بعدی وارد بر انقلاب سبز بود. انقلاب سبز دوم در توسعه پایدار بوجود آمد که به روش­های پایداری چون کشاورزی ارگانیک، حفظ تنوع زیستی، مبارزه با آفات، افزایش تنوع زراعی و اقتصادی، افزایش بازده از طریق استفاده از کود سبز، کمپوست، تناوب زراعی و گسترش سیستم مزرعه خانوادگی و واحدهای کوچک زراعی، برای رسیدن به کشاورزی پایدار با هدف تولید غذای بیشتر و محو فقر می پردازد (دارت[5]، 2000). ناوارو[6] (2006) نیز از انقلاب سبز دوم نام می­برد که ضمن تأکید بر بهره­وری در کشاورزی به استفاده از فناوری­های دوست­دار محیط­زیست مبتنی بر توسعه پایدار توجه دارد.

افراد مختلف بر حسب تخصصشان، معانی مختلفی برای پایداری ذکر کرده­اند. از نظر اکولوژیست­ها، کشاورزی پایدار عبارت است از روش تهیه غذای کافی بدون تخریب منابع طبیعی؛ اقتصاددانان، آن را برابر با استفاده بلندمدت و کارا از منابع دانسته و جامعه­شناسان معتقدند که آن نوع کشاورزی، پایدار خواهد بود که ارزش­های سنتی را حفظ کند (کانوی[7]، 1994).

با توجه به اینکه هر نظام کشاورزی متشکل از عناصري همانند انسان، طبیعت، اقتصاد و غیره است، بایستی برای هر گونه قضاوت در مورد پایداری نظام کشاورزی، به تمامی عناصر آن نظام توجه شود. این امر، زمانی مهمتر جلوه می­کند که بدانیم، تمایل عمومی به کشاورزی پایدار از رابطه میان ابعاد مختلف کشاورزی شامل”کیفیت محیط­زیست”، “سوددهی مزرعه”، “کیفیت زندگی کشاورزان” و “کیفیت و امنیت غذایی مصرف­کنندگان” نشأت گرفته است (کورفماخر[8]، 2000)، به همین خاطر، افراد زیادی در ارایه تعاریف و مفاهیم کشاورزی به این عناصر توجه کرده­اند. به عنوان مثال انجمن آگرونومی آمریکا، تعریف زیر را ارائه کرده است:

« کشاورزی پایدار، آن کشاورزی است که کیفیت محیط و منابع پایه را که کشاورزی به آن وابسته است، در بلندمدت ارتقا دهد؛ نیازهای غذایی انسان را فراهم کند، از نظر اقتصادی پایا باشد و کیفیت زندگی کشاورزان و به طور کلی جامعه را ارتقاء دهد (می ساک[9]، 1996)».

از سوی دیگر، تعریف چند بعدی کشاورزی پایدار توسط تعداد دیگری از متخصصان چنین بیان می شود:

« نظامی تولید پایدار کشاورزی است که در آن، کشاورز بازدهی مزرعه را در سطحی حفظ یا افزایش می­دهد که همراه با مدیریت کارا در استفاده از منابع و با حداقل آسیب­زدن به سلامت محیط­زیست یا انسان، از نظر فرهنگی مقبول باشد (انجمن پژوهش ملی[10]، 1993)».

واژه کشاورزی پایدار برای افراد و کشورهای مختلف، مفاهیم مختلفی دارد. سه گروه صاحب­نظر در اين زمينه عبارتند از:

– دست­اندارکاران تولید: از نظر این دسته از افراد درآمدهای اقتصادی اولین فاکتوری است که در بحث کشاورزی پایدار دارای اهمیت می­باشد.

– مسئولین نظارت: از نظر این گروه در موضوع کشاورزی پایدار، محیط­زیست مهم­ترین عاملی است که بایستی به آن توجه شود.

– دست­اندارکاران امور اجتماعی: از نظر این گروه، اولین موضوعی که می­باید به آن در بحث کشاورزی پایدار توجه نمود، کیفیت زندگی مردم روستایی است (سنایاک[11]، 1991).

با این توضیحات، شاید ارائه یک تعریف کلی و جامع از کشاورزی پایدار چندان ساده نباشد، اما بر اساس تعاریف و ایده­های ارائه شده از سوی افراد مختلف، سه بعد کلی برای پایداری می توان در نظر گرفت: پایداری اجتماعی، پایداری اقتصادی و پایداری زیست­محیطی (پرتی[12]، 1995؛ ایکرد[13]، 1997؛ پانل و شیلیزی[14]،1999؛ ولز و همکاران[15]، 2000؛ فرشاد و زینک[16]، 2001؛ رائو و روگرز[17]، 2006). این ابعاد در ادبیات توسعه پایدار بدین گونه تعریف شده است:

• بعد اجتماعی پایداری: توزیع عادلانه منابع و کیفیت زندگی و دسترس همه اقشار جوامع به مواهب توسعه.
• بعد اقتصادی پایداری: بر حفظ و بهبود شرایط اقتصادی و بازدهی بهتر سرمایه تأکید دارد. تخصیص مدیریت کارآمد منابع و جریان سرمایه­گذاری­ها تضمین­کننده این بعد خواهد بود.
• بعد اکولوژیکی پایداری: حفظ منابع پایه و ارتقاء ظرفیت، کیفیت و انعطاف اکوسیستم است که با کاهش منابع و انرژی، کاهش حجم ضایعات، آلودگی­ها و بازیافت آن و یافتن فناوری­های مناسب تقویت می­شود (کمیته جهانی توسعه و محیط­زیست، 1987).

البته ابعاد دیگری نیز در زمینه پایداری مطرح است که به نوعی می­توان آنها را در سه بعد مذکور جای داد، از جمله ابعاد نهادی، فرهنگی، سیاسی و فضایی­-­مکانی (زاکس[18]، 1375). به عبارتی آن واحد تولیدی پایدار است که سه بعد مذکور در آن رعایت شود.

(پاورقی پایداری کشاورزی)

[1] – Pertty

[2] – Agbaje et al.

[3] –  Rasul &Thapa

[4] – Sheferd.

[5] – Dart

[6] – Navaro

[7] – Conway,

[8] – Korfmacher

[9] – Micisaac

[10]– US. National Research Council

[11]– Senayake

[12]– Pretty

[13]– Ikerd

[14]– Panell & Schilizzi

[15]– Wells et al.

[16]– Frashad & Zinck

[17]– Rao & Rogers

[18]– Zax

روش­های ارزیابی و سنجش میزان پایداری کشاورزی

تعاریف متعددی که از مفهوم پایداری، روش­های دستیابی و اهداف آن از سوی محققان مختلف ارائه گردید، موجب شده که به تبع آن، شاخص­ها، معیار­ها و روش­های متفاوتی نیز جهت سنجش میزان پایداری، پیشنهاد شود. در واقع یکی از مشکلاتی که در حال حاضر در رابطه با پایداری مطرح شده، این است که متخصصان مختلف نه تنها بر روش­ها و تکنیک­های ارزیابی پایداری اتفاق ­نظر ندارند، بلکه گاهی نظرات آنان در تضاد با یکدیگرند  (حیاتی و رضایی­مقدم، 1377). از این رو، به علت نداشتن توافق­نظر در مورد تعیین شاخص­هایی که بتواند در سنجش پایداری مورد استفاده قرار گیرد و همچنین در مورد چگونگی شیوه ارزیابی شاخص­های مذکور، می­بایست بررسی و تحلیل­های دقیق­تری در این رابطه در نظر داشت.

تعریف شاخص­های پایداری کشاورزی

امروزه نیاز به کمی کردن بسیاری از جنبه­های کیفی پایداری کشاورزی احساس می­شود. اما پایداری یک مفهوم است و نمی­توان آن را به طور مستقیم اندازه­گیری کرد( بروتران و زینک[1]، 1997). یک شاخص پایداری[2] کشاورزی مجموعه­ای از سنجه­های پایداری[3] است که پایداری یک نظام کشاورزی را به شکل کمی تعیین می­کند.

سنجه­ی پایداری طبق تعریف به مقدار کمی متغیرهای فیزیکی، شمیایی، زیستی، اجتماعی و اقتصادی گفته می­شود که با کمی کردن و ساده­سازی داده­های انبوه مربوط به روابط پیچیده حاکم بر نظام­ کشاورزی، تفسیر وضعیت اکنونی نظام را ساده و امکان­پذیر می­سازد ( کوچکی، 1382؛ مهدوی دامغانی و همکاران، 1383؛ پانل و شیلیزی[4]، 1999).

بنابراین دو نکته در ارتباط با کمی کردن پایداری وجود دارد: نخست، از آنجا که پایداری ماهیتی چند بعدی دارد ( کوچکی، 1998؛ پانل و شیلیزی، 1999؛ پانل و گلن[5]، 2000؛ دی کوئیجر و همکاران[6]، 2002؛ رائو و روگرز[7]، 2006)، هیچ سنجه­ای به تنهایی نمی­تواند پایداری را کمی کند. دوم، انتخاب سنجه­های مناسب از میان سنجه­های متعددی که برای پایش و اندازه­گیری پایداری وجود دارد، همواره بحث­انگیز و دشوار بوده است (مهدوی دامغانی و همکاران، 1383).

مدل پایداری کشاورزی

در این قسمت به منظور طراحی یک مدل پایداری کشاورزی از تعریف پایداری کشاورزی[1] مطرح شده در فصل قبل و نیز مدل پایداری ارایه شده از سوی فرشاد و زینک[2] (2001) استفاده گردیده است. مدل پایداری کشاورزی در این تحقیق بر اساس چهار پایه یا ستون سلامت زیست­محیطی، بقای اقتصادی، مقبولیت اجتماعی و سازگاری فنی کشاورزی تشکیل شده است. از آنجایی که امکان محاسبه و اندازه­گیری هیچ کدام از ستون­ها بطور مستقیم

نمی­باشد، جهت ارزیابی آنها، شاخص­هایی تدوین شده است (اسمیت و دامانسکی[3]، 1993) و همچنین به دلیل اینکه اغلب در ارزیابی یک یا چند ستون، شاخص­های یکسانی بکار گرفته می­شود، این مدل پایداری در سه سطح، پایه (ستون)، معیارها و شاخص­ها، طراحی شده است. در جدول 3-1 مدل پایداری کشاورزی بکار گرفته شده جهت ارزیابی نظام پایداری کشاورزی استان فارس آورده شده است. در ادامه هر یک از شاخص­های مورد استفاده در مدل پایداری کشاورزی تعریف شده و نیز روش محاسبه آنها ذکر گردیده است.

جدول3-1- پایه­ها، معیارها و شاخص­های مورد استفاده در سنجش پایداری کشاورزی

شاخص­های اندازه­گیری پایداری کشاورزی

برای مدل­بندی پایداری کشاورزی در استان فارس، ابتدا لازم است که شاخص­های مورد استفاده در این مدل شرح داده شود. در این پژوهش به منظور شناسایی متغیرها و شاخص­های تشکیل­دهنده کشاورزی پایدار، از منابع و تحقیقات انجام گرفته در این زمینه که مندرج در جدول 2-1 می­باشد، استفاده شده است و بر این اساس در قسمت زیر مبانی نظری     شاخص­های مربوط به پایداری کشاورزی ارائه می­گردد

پایداری کشاورزی

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات پایان نامه مهندسی کشاورزی کلیک کنید.

 نمونه ای از منابع پایداری کشاورزی

• 1-آماده، ح. و س.م. صدرالاشرافي. (1380). بهينه سازي بهره برداري تلفيقي از منابع اب هاي سطحي و زيرزميني در كشاورزي. مجله علوم كشاورزي ايران،32(3): 815-823.
• 2- ادواردز، ک. آ. (1379). کشاورزی پایدار. ترجمه: ع. کوچکی، م. حسینی وا.ح. دزفولی. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.
• 3- اسماعیلی، ع.ر. (1385). مطالعه زیست­محیطی و اندازه­گیری نیتروژن باقیمانده از کودهای شیمیایی بر خاک و منابع آبی استان فارس با ارائه راهکارهای عملی کاهش آن. مدیریته­ریزی استان فارس. معاونت آموزش و پژوهش.
• 4- افراز، ع. (1376). توسعه پایدار از مفهوم تا عمل. مجموعه مقالات توسعه پایدار کشاورزی. اقتصاد کشاورزی و توسعه، 4: 13-28.
• 5- امامی میبدی، ع. (1379). اصول اندازه­گیری کارایی و بهره­وری (علیمی و کاربردی). مؤسسه مطالعات پژوهشی بازرگانی. تهران.
• 6- امینی، ع.ر. (1373). تعیین میزان بهینه استفاده از کود شیمیایی در کشت گندم آبی در هر یک از استان­های کشور. پایان­نامه کارشناسی ارشد علوم اقتصادی و سیاسی. دانشگاه شهید بهشتی.
• 7- امور آب وزارت نیرو. (1363). استاندارد کیفیت فیزیکی، شیمیایی و رادیلوژی آب آشامیدنی. شماره استاندارد 1363-6.
• 8- ایروانی، ه. و ع.ر. دربان­آستانه. (1383). اندازه­گیری، تحلیل و تبیین پایداری واحدهای بهره­وری (مطالعه موردی: گندم­کاران استان تهران). مجله علوم کشاورزی ایران، 35(1): 39-52.
• 9- بریم­نژاد، و. و س. م. صدرالاشرافی (1384). مدل­بندی پایداری در منابع آب با استفاده از تکنیک­های تصمیم­گیری چند معیاره. مجله علوم کشاورزی،4: 1-14.
• 10- بریم­نژاد، و. (1385). برنامه­ریزی کسری، ابزاری برای اندازه­گیری شاخص­های کمی پایداری در بخش کشاورزی. اقتصاد کشاورزی و توسعه، 54: 179-196.
• 11-…
• 12-…