وقف

ادبیات وقف

ادبیات و پیشینه تحقیق وقف

وقف چیست

وقف…………………………………………………………………………………………………………………………………

1-1-1-وقف در لغت و اصطلاح………………………………………………………………………………………………

1-1-1-1-وقف در لغت……………………………………………………………………………………………………..

1-1-1-2-وقف اصطلاح…………………………………………………………………………………………………….

1-1-1-3- تقسیم بندی وقف ……………………………………………………………………………………………..

1-1-2-تاریخچه…………………………………………………………………………………………………………………….

1-1-2-1- وقف در قبل از اسلام ……………………………………………………………………………………….

1-1-2-2- وقف در اسلام…………………………………………………………………………………………………..

1-1-2-3- وقف در قران……………………………………………………………………………………………………

1-1-2-4- وقف در سنت…………………………………………………………………………………………………..

1-1-2-5- وقف در ايران……………………………………………………………………………………………………

1-1-3-خصوصیات وقف………………………………………………………………………………………………………..

1-1-4-ارکان وقف…………………………………………………………………………………………………………………

1-1-4-1-صيغه وقف………………………………………………………………………………………………………..

1-1-4-2-واقف………………………………………………………………………………………………………………..

1-1-4-3- موقوفه………………………………………………………………………………………………………….

1-1-4-4-موقوف عليه…………………………………………………………………………………………………….

1-1-5-شرايط مال موقوفه…………………………………………………………………………………………………….

1-1-5-1-ملک بودن……………………………………………………………………………………………………….

1-1-5-2-معلوم بودن مال موقوفه……………………………………………………………………………………..

1-1-5-3-معين بودن……………………………………………………………………………………………………….

1-1-5-4-قابليت نقل و انتقال…………………………………………………………………………………………..

1-1-5-5-داشتن منفعت عقلايي ومشروع…………………………………………………………………………..

1-1-5-6-مقدور التسليم بودن…………………………………………………………………………………………..

1-1-5-7-ماليت داشتن ……………………………………………………………………………………………………

1-1-5-8-قابليت بقاء……………………………………………………………………………………………………..

منبع

وقف

وقف در لغت و اصطلاح

وقف در لغت

در فرهنگ معین “وقف” به معنای ایستادن و درنگ کردن می باشد.[1] در فرهنگ عمید چیزی می داند که از ثروت خود جدا کند تا در کار های عام المنفعه از آن استفاده کنند.[2] “وقف” در لغت به معناي حبس و منع کردن مي باشد. مرحوم علامه دهخدا نيز در لغت نامه خود “وقف” را«ايستادن ،نگهداشتن،توقف، به حالت ايستاده ماندن و آرام  گرفتن و حبس کردن و منحصر کردن چيزي براي استفاده کسي »معنا مي کند.[3]

وقف اصطلاح

الف-شيخ طوسي (ره): «فالوقف تحبيس الاصل و تسبيل المنفعت».[4]  يعني وقف نگهداشتن اصل و جاري ساختن منفعت آن است. در این نظر دیده می شود که وقف از دو قسمت جداگانه تشکیل شده اولین قسمت آن این است که مال بایستی حبس گردد یعنی اصل مال از نقل و انتقال مصون گردد. در بخش دوم شیخ طوسی از لزوم تسبیل ثمره یاد می کنند. تسبیل ثمره یعنی صرف در راه خدا می باشد.

ب- محقق حلي (ره): «الوقف عقد ثمرته تحبس الاصل و اطلاق المنفعه».[5]  يعني وقف عقدي است که نتيجه آن نگهداشتن اصل و رها گذاردن منفعت آن است. در این تعریف محقق حلی وقف را عقدی می داند که ثمره این عقد نگهداشتن یا همان حبس مال و رها کردن ثمره و منافع مال می باشد. در این نظر        آنچه جلب توجه می نماید این است که محقق حلی وقف را عقد می داند. اگر وقف را عقد بدانیم پس بایستی گفت که ایجاب و قبول در وقف نقش مهمی ایفا می کند. گرچه این نظر همانگونه که در مباحث بعدی به آن می پردازیم خالی از اشکال نخواهد بود زیرا لااقل در مواردی می توان گفت که وقف از قواعد عقد پیروی نمی کند، آنجایی که در وقف بر مصالح عامه حتی قبول حاکم نیز شرط نمی باشد.

[1] – معین، م.، بی تا، “فرهنگ معین.(1392/04/3) “. www.vajehyab.com/?q=%d9%88%82%d9%81 availab:. Online.  www.vajehyab.com/

2- عمید، حسن، فرهنگ عمید، ج2، امیر کبیر، تهران،1381، ص1100

[3] -دهخدا، ع.، بی تا، “لغت نامه دهخدا.(1392/04/3) “.وقف/www.vajehyab.com/dehkhoda . availab: www.vajehyab.com/  .Online

[4]– ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی(شيخ طوسي) ،المبسوط، ،قم ،نشر جامعه مدرسین ،1385 ،ج3، ص286

[5]-ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن ( محقق حلي)، شرایع الاسلام فی مسایل الحلال و الحرام ، بنياد معارف اسلامي قم ،1420 قمري ،ج2،ص211

تقسیم بندی وقف

 تقسيم وقف به اعتبار موقوف عليهم

وقف خاص

وقف عام

وقف موبد(الي الابد)

وقف موقت

وقف اموال غيرمنقول

وقف اموال منقول

وقف صحيح

وقف غیر صحيح

وقف انتفاع

وقف منفعت

….

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های حقوق کلیک کنید

تاریخچه وقف

 وقف در قبل از اسلام 

در مورد تاریخچه وقف تاریخی دقیق نمی شود ارایه کرد زیرا مشخص نیست که دقیقا در چه زمانی این نهاد به وجود آمده است اما به نظر می رسد از زمانی که انسان با واژه پرستش آشنا شده است وقف برای خالق مورد پرستش از طرف مومنان به آن ایین صورت می گرفته. و دلیل این گفته نیز این است که امروزه دانشمندان و تاریخ شناسان همواره در حال کشف مکان های پرستش و همچنین شیوه های اهدای نذورات اقوام و ملل از بین رفته پیش از ما در خرابه های به جا مانده از آنها هستند.

از جمله در مورد پیشکش ها به بت کده ها و همچنین آتش کده های باستانی که امروزه نیز آثار آن ها را می توان در ایران و سایر نقاط جهان به وضوح دید. پس می توان گفت که وقف از ابتدای تاریخ پرستش موجود برتر در میان آدمی رواج داشته است البته به گونه ها و سنت های مختلف. و در طول تاریخ نیز همواره این گونه نذورات منبعی بوده برای ادامه حیاط آن دین یا مذهب زیرا یکی از منابع پا برجا بودن و پا برجا ماندن این ادیان و همچنین امرار معاش کردن بزرگان آن دین و همچنین بست دهندگان آن و موبدان آن دین همین منبع بوده است. این گونه وقف به منبعی پایدار تبدیل شده بود برای دوام و پایندگی آن دین یا مذهب.

وقف در اسلام

اسلام دینی است که بر پایه دستگیری و کمک به فقرا بنا شده است و پیامبر اسلام نیز به عنوان مرجع نخستین مسلمانان به این امر الهی توجهی ویژه داشته اند و یکی از مهمترین کارکرد هایی که در این مورد می توان بیان نمود توجه ویژه ایشان به وقف به عنوان عامل تعادل بخش در جامعه می باشد. در روزگاری که پیامبر اسلام با پیروان روز افزون خویش در حال بسط و گسترش دین اسلام بودند ایشان برای اینکه مستمندان جامعه را نوید دینی پر برکت و تعالی بخش دهند نیاز به شناساندن یک حکم دینی به تمام مسلمانان بود که با از خود گذشتگی برای رفع نیاز های قشر فقیر جامعه دست به کار شوند علاوه بر جهاد تن به تن در جبهه های علیه مشرکان در امور اقتصادی نیز به جهاد مالی بپردازند و اینگونه علاوه بر جانهای خویش اموال خویش را نیز با برادران مسلمان خویش و همچنین مستمندان که سالها مورد بی توجهی قشر مرفه قرار گرفته اند به اشتراک گذارندو ندای دین اسلام را به تمام مستمندان برسانند.

وقف در قران

در این ربطه بایستی بیان نمود که درقران آيه اي وجود ندارد که بتوان از آن موضوع وقف را استخراج نمود و این مورد از آن دسته مواردی نیست که در قران کریم بر آن صراحت لفظی وجود داشته باشد از این روی بایستی با نگاه دقیق تر به آیات قران کریم به دنبال نشانه هایی از اشارات کلام الله مجید  باشیم عدم بیان و تعیین مصداق درمورد وقف را نمی توان نشانه بی توجهی قران به این امر دانست زیرا قران با توجه به بیان کلیات در مورد نیکی کردن و دستگیری از یکدیگر و لزوم دادن صدقه و تعاون درکارو اینکه وقف نیز در کلیت شامل دستورات الهی برای دستگیری از مستمندان می باشد و همینطور به نوعی قصد قربت الهی در این  امر موج می زند می توانیم جواز این امر را استنباط کنیم.

از جمله اياتي که به طور عموم بر انجام خيرات و تشويق وتحريض انها دلالت دارد،ايه 92 ازسوره ال عمران که مي فرماي:« لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْ‌ءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيم ».

وقف در سنت

از آنجایی که وقف به صورت آشکار و واضح واژه ان در قران نیامده است واز آنجایی که پیامبر اسلام به عنوان نخستین مفسر قران کریم در بیان و تبیین احکام وقف نقش گسترده ای دارند و از آنجایی که سنت بعد از قران کریم دومین منبع دینی مسلمانان می باشد می توان گفت که وقف در این مورد بسیار قدرتمند مورد تاکید و همچنین اقدام قرار گرفته است. درحديث مشهوري از رسول اکرم (ص)امده است که         مي فرمايند:«هرگاه فرزند آدم بميرد عمل از او قطع مي شود مگراز سه چيز ،صدقه جاريه (که از آن در متون فقهی به عنوان وقف نام برده شده )عملي که از آن سود برده مي شود و فرزند صالحي که براي او دعا کند» . از نظر عملي نيز پيامبر اسلام در اين امر پیش قدم بودند.

چنانچه در تاريخ آمده است: پيغمبر اکرم (ص)زميني را وقف کرد و منافع آن را براي ابن سبيل صدقه قرار دادند. همچنين مردي يهودي به نام «مخيرق» که در جنگ احد مسلمان شده بود و در همان جنگ به شهادت رسيد وصيت کرد اگر من مردم هفت قطعه زمين و باغهاي من مال رسول الله (ص)باشد. مخيرق در همان جنگ کشته شد و اموال او به ملک رسول خدا (ص) درامد تا هفت سال گذشت تا اينکه پيامبر در اين سال باغ ها را وقف حضرت زهرا کردند.

صيغه وقف

منظور از آن”وقف کردم” و يا هر لفظي که دلالت بر وقف نمايد است که از اين لفظ قصد و نيت را بيان مي کند.

بر اساس مواد 191 و192 و 193 و 248و239وبرخي ديگر از مواد قانون مدني درايجاب و قبول لفظ شرط نيست وهرلفظ يا فعلي که دلالت برقصد کند منشاء اثر حقوق است. در ماده 56 قانون مدني اعلام شده «وقف واقع مي شود به ايجاب از طرف واقف  به هر لفظي که صراحتا دلالت بر معني آن کند و قبول طبقه اول از موقوف عليهم يا قائم مقام قانوني آنها در صورتي که محصور باشند مثل وقف بر اولاد و اگر موقوف عليهم غير محصور يا وقف بر مصالح عامه باشد در اين صورت قبول حاکم شرط است».

ظاهرماده اين است که ايجاب وقف مي بايست با لفظ باشد ليکن اداي صيغه مخصوص وقف لازم نيست[1] و هر لفظي که دلالت بر معنا کند کفايت مي کند اما همانطور که در ماده 56 قانون مدنی اشاره شده است  مي توان نتيجه گرفت که هرلفظ يا فعلي که بدون هيچ ابهامي دلالت بر وقف کند کافي براي ايجاد عقد وقف است.

حال دراينجا اين بحث پيش مي آيد که در اين حالت جهت وقف يا موقوف عليهم و همچنين تکليف توليت چگونه بدون اداءالفاظ روشن مي شود؟ شايد به همين جهت قانون گذار درماده 56 ق .م به وجود لفظ جهت ايجاد عقد وقف تصريح کرده است. در اینجا بایستی به این نکته اشاره کرد که صرف اینکه فرد به غیر لفظ چیزی را وقف می کند دلیل نمی شود که او لزوماٌ متولی و جهت وقف را مشخص نکرده است. اولا گاهی از اوضاع و احوال وقف می توان فهمید که منظور واقف از وقف چیست و در ضمن به فرض اینکه واقف بدون  لفظ چیزی را وقف کرده باشد آیا با همان مورد که وقف کرده نمی تواند منظور خویش را از وقف خویش بیان کند؟ مگر می شود کسی نظر خویش را به شیوه ای از وقف بیان کند و باز نتواند ازهمان شیوه برای بیان مورد مصرف وقف بیان کند؟ بنا بر این می توان گفت که این مورد خارج از فرض عملی می باشد و دلیلی برای یافتن مصداقی در خارج از جهان ذهن برایش وجود ندارد.

تمامي علماي شيعه اماميه و مذاهب اربعه[2] بر اين مطلب اتفاق نظر دارند که وقف با لفظ وقفيت تحقق پيدا مي کند واين لفظ صراحت در وقف دارد و به هيچ قرينه لغوي شرعي وعرفي احتياج ندارد.[3]  باز بایستی گفت که  قصد وقف بایستی با قرینه ای مشخص شود در غیر این صورت وقفی صورت نمی گیرد.

اگر این امر را درست بدانیم بایستی بیان کنیم که  قرینه در تمامی عقود می تواند جاری باشد و در تمامی عقود اینگونه است که لزوماً لفظ خاصی بیان نمی شود و قرینه هایی که عرفاً در بین مردم جایز است دلالت بر این عقود می کند. به طور مثال؛ در وقف مسجد و مقبره احتياج به صيغه نيست يعني اگر کسي مسجد بنا کند و به مردم اجازه اقامه نماز را بدهد و يا قطعه زميني را جهت دفن اموات اختصاص دهد و اجازه دفن را بدهد اين عمل به تنهايي درتحقق وقف کفايت نموده و احتياجي به گفتن لفظ وقفيت نيست. [4]  این همان وقف عملی است که بدون بیان مقصود از وقف چنانچه فقط به وقف عمل نماید در این گونه امور می توان گقت که او مالش را وقف کرده است.

[1] – ماده 56 ق م

[2]– کبيسي محمد عبيد ،احکام وقف در شريعت اسلام،ترجمه ونگارش احمد صادقی گلدره ،اداره اوقاف مازندران،1364، ج1،ص122

[3] – همان،ص122

[4] – موسوی خويي ابواقاسم ،منهاج الصالحين،ج2،ص262. مساله 1113-1112

نمونه ای از منابع

• قانون مدنی
• امينيان، محمد، وقف از ديدگاه حقوق و قوانين، چاپ اول، بنياد پژوهش هاس اسلامي استان قدس رضوي و سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني ، تهران،1381
• امامي، سيد حسن، حقوق مدني، چاپ يازدهم، انتشارات کتابفروشي اسلاميه ، تهران،1374
• النرشخي، محمد بن جعفر، تاريخ بخارا، تصحيح مدرس، رضوي، چاپ سوم، انتشارات توس، تهران، 1387
• جعفري لنگرودي ، محمد جعفر، حقوق اموال، چاپ چهارم، گنج دانش تهران، 1376
• جعفري لنگرودي، محمد جعفر، مبسوط در ترمينولوژي حقوق، چاپ دوم ، کتابخانه گنج دانش، 1382
• دادمرزی سید مهدی، فقه استدلالی ترجمه تحریر الروضه فی شرح اللمعه، چاپ هفتم، موسسه فرهنگی طه، تهران، 1383
• دريايي تورج، شاهنشاهي ساساني، ترجمه مرتضی ثاقب فر، چاپ اول ،انتشارات ققنوس، تهران، 1381
• همدانی، فضل الله ، سوانح الافکار رشيدي، به کوشش محمد تقي دانش پژوه، چاپ اول، انتشارات دانشگاه تهران،1358
• سپنتا عبدالحسین، تاريخچه اوقاف اصفهان، منتشر شده از طرف سازمان میراث فرهنگی، بیجا بی تا
• شهبازي محمد حسين، مباني لزوم و جواز اعمال حقوقي، چاپ اول، نشر میزان، تهران، 1385
• شهبازی حسین، کتاب تست حقوق مدنی،چاپ نهم، نشر میزان، تهران، 1391
• شهيدي، مهدي، تشکيل قراردادها و تعهدات، چاپ اول، نشر حقوقدانان، تهران، 1377
• شهیدی مهدی، حقوق مدنی 6عقود معین، چاپ پانزدهم، انتشارات مجد، تهران، 1391
• شهابی، علی اکبر، تاریخچه وقف در اسلام، چاپ اول، تهران، دانشگاه تهران، 1343
• …
• …