آیین حکومت و مملکت داری در آثار سعدی شیرازی

 مملکت داری در آثار سعدی شیرازی

آیین حکومت و مملکت داری در آثار سعدی شیرازی

آیین حکومت و مملکت داری در آثار سعدی

مدخل…………………

بخش اول: خصوصیات ومشخصات کلی حاکم و پادشاه از دیدگاه سعدی

3-1-1 : به کارگیری دیانت و هوش و درایت در اداره ی کشور

3-1-2 : بیم داشتن از پروردگار و سوق یافتن به دادگری

3-1-3 : پاس داشتن خاطر درویشان و درماندگان

3-1-4: خردمندی و بخشندگی

3-1-5: دور اندیشی و عاقبت نگری

3-1-6: سپردن سلطنت به جانشین

3-1-7: گرامی داشت علما و عالمان دین

3-1-8: مردم نوازی

3-1-9: مطیع کردگار بودن و پیروی از حق

3-1-10 : آداب و رسوم مجلس و انتخاب هم نشین

3-1-11: نرم خویی و شکیبایی

3-1-12 : نکوداشتن خردمندان

بخش دوم: آیین حکومت و مملکت داری در آثار سعدی در حوزه سیاسی، امنیتی

3-2-1: آیین صلح و آشتی

3-2-2 : امنیت اجتماعی

3-2-3: پذیرش صلح و نپذیرفتن بند دشمن

3-2-4: دادگری در مورد زیردستان

3-2-5 : دروغ مصلحت آمیز

3-2-6: درنگ کردن در کشتن اسیران جنگ

3-2-7: رازداری در مسائل سیاسی

3-2-8: رسیدگی به امور سپاهیان

3-2-9: رعایت احتیاط در برخورد با دشمن

3-2-10: رعایت عدالت و دادگری

3-2-11: رفتار سیاسی

3-2-12: سازمان های اداری کشور

3-2-13: سازمان لشکری

3-2-14: قدرت شخص و قدرت پست و مقام

3-2-15: مصلحت اندیشی سعدی در سیاست

3-2-16: مجازات خرابکاران و مفسدان

3-2-17: ناپسند داشتن گزند دیگران

3-2-18 نگنجیدن دو پادشاه در یک مملکت (وحدت حکومت)

بخش سوم: آیین حکومت و مملکت داری از دیدگاه سعدی در حوزه برنامه ریزی و اقتصادی

3-3-1: اصل برنامه ریزی

3-3-2: سخت کوشی و پشتکار

3-3-3 گرامی داشتن مسافران و بازرگانان

3-3-4 خراج

بخش چهارم: آیین حکومت و مملکت داری از دیدگاه سعدی در حوزه عمران و آبادی

3-4-1 آباد کردن مملکت

بخش پنجم: آیین حکومت و مملکت داری در آثار سعدی در حوزه توسعه مدیریت منابع انسانی

3-5-1 : انتصاب افراد

3-5-2: انتظار حداکثر از زیردستان

3-5-3: انتقادپذیری

3-5-4: بازنشستگی

3-5-5: تاکید بر منابع انسانی

3-5-6: تحمل سختیها

3-5-7: تعدیل و شکل دادن به رفتار زیردستان

3-5-8: خطای هاله ای

3-5-9: رفاه رعیت و مردم

3-5-10: سپردن امور به سیرچشمان

3-5-11: شایسته سالاری

3-5-12: علم و هنر بودن حاکمیت و پادشاهی

3-5-13 : نقش الگویی حاکم و پادشاه

فصل چهارم: نتیجه گیری و منابع و مآخذ

1-4 : نتیجه گیری

2-4 : منابع و مآخذ مملکت داری در آثار سعدی

آیین حکومت و مملکت داری

در آثار سعدی

الف. مدخل:

«گنجینه ی ادب فارسی، مجموعه ی گرانبها و کم‌نظیری است که اگر با دیدگاه تأمّل و تفحّص به آن نگریسته شود، بسیاری از آنچه در علوم گوناگون به ویژه علوم انسانی امروزه مطرح است و مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد، در آن یافت می‌شود. امروزه صاحب‌نظران بسیاری درباره ی چگونگی اداره ی جامعه و سازمان‌ها اظهارنظرهای متفاوتی کرده‌اند و هر یک برای پیشرفت کار تدابیری را پیشنهاد نموده اند. این موضوع، یعنی «آیین حکومت و مملکت داری»، از دیرباز مورد توجه خردمندان و دانشمندان بوده است و در ادب فارسی نیز، دربارة آن، با عنوان سیاست مدن در موضوع حکمت عملی، سخن بسیار گفته شده است[1]».

(حسینی ، حسین آقا ،  1378)

دانشمندان ما را در مملکت داری و اخلاق چند روش است:

1- راه استدلال عقلی برپایه ی مبانی ومبادی آزمایشی یاعقلی،باآوردن برهان چنانکه در نگارش های افلاطون و ارسطو و دیگران می خوانیم.

2- راه آزمایش فردی و اجتماعی و گرایش به نمونه ها و گواه های تاریخی، یا عبرت گیری از پدیده های گذشته که در سر گذشتها و اخبار و داستانها و افسانه ها و مثلها آمده است ، و به کار بردن اصل نمونه آوری و همانند سازی، یا تمثیل وتشبیه وتنظیم بیشتر آنچه ازایران و هند در روزگاران پیش به ما رسیده است، به این روش است که نزدیک تر به ذهن مردم است و در همگان اثر می بخشد. پندنامه ها و دستورهای سیاسی که ازاین دو سرزمین داریم بیشتر به این روش است.

3- راه آیین و دین که مسائل سیاسی و اخلاقی را برخاسته از جهان مینوی پندارند و مردم خاکی را وادارند که بدانها بگروند، و آنها را پاک و مقدّس و پایدار بدانند. در اینجا راه آموزش و انگیزش یا تعلیم و تلقین گرفته میشود و پیروان خواه و ناخواه ازدل و جان آنها را می پذیرند و خیال سر پیچی ازآنها را هیچگاه به درون دل خویش راه نمی دهند. این روش را خریداران بسیار است و در گروهی ازمردم هم بسیار اثرمیبخشد»(حسینی ، حسین آقا ،  1378)

که ادیبان و نویسندگان با توجه به مخاطبان و شرایط زمان روشی از روشهای فوق را انتخاب و به بیان نظرّیات و دیدگاه های خود اعم از درخواست، پند و نصیحت و … پرداخته اند .بسیاری از ادیبان زیرک و هوشیار با تألیف یا ترجمهی کتابهایی و یا از زبان حیوانات سعی کرده‌اند به حاکمان روزگار خویش، به گونه‌ای غیرمستقیم، چگونگی مدیریت را بیاموزند. کتابهایی مانند کلیله و دمنه و مرزبان‌نامه به همین منظور تألیف شده است و برخی مستقیماً درصدد نصیحت‌گویی حاکمان برآمده‌اند و به آنان شیوه‌های کارآمد مدیرّیت و زندگی بهتر و سایر موارد را گوشزد کرده‌اند.

از میان این نویسندگان ، سعدی این استاد مسلّم سخن که سالها اندوخته سفر حکمت آمیز آمیخته با تجربیات شخصی دارد آثار گرانبها ی خود را در نصیحت به حاکمان وقت خویش، یعنی اتابکان فارس که در موقعیت خطرناکی توانسته بودند، سرزمین فارس را از فتنهی مغول در امان بدارند، تألیف کرد و نصایح سودمندی را در آداب مملکت داری و آیین حکومت و مدیریت نموده است که بسیاری از آنها امروز در نظریّه‌های صاحب نظران مدیریت بحث و بررسی شده و به عنوان مبنایی نسبتاً محکم مورد پذیرش بسیاری قرار گرفته است.

آثارسعدی شامل شمولیّت وهمه جانبه نگری مثال زدنی است و از کوچکترین موارد و حساس ترین مورد مانند انتصاب و به کارگیری عامل تا نحوه ی برخورد با دشمن و سیاست خارجی و چگونگی برخورد یا گرامیداشت بازرگان تا معامله با دهقان و … را بسیار استادانه – که بدون شک از اختصاصات نثر و نظم سعدی است – بیان نموده است.

در کار تحقیقی حاضر تلاش گردیده با جمع بندی و دسته بندی موارد مربوط در قالب و چهارچوب های امروزین نظریات و عقاید سعدی را در 5 بخش  به  شرح ذیل تقسیم بندی نموده و شواهد شعری و یا متون نثر سعدی را به عنوان شاهد مثال آورد.

– بخش اوّل: خصوصیات کلی حاکم و پادشاه

– بخش دوّم: آیین حکومت و مملکت داری در حوزه ی سیاسی و امنیّتی

– بخش سوّم: آیین حکومت و مملکت داری در حوزه ی برنامه ریزی و مسائل اقتصادی

بخش چهارم: آیین حکومت و مملکت داری در حوزه ی عمرانی

بخش پنجم: آیین حکومت و مملکت داری در حوزه ی توسعه ی مدیریت منابع انسانی

 بحث و نتایج:

بخش اوّل: خصوصّیات ومشخّصات کلّی حاکم و پادشاه از دیدگاه سعدی:

 به کارگیری دیانت و هوش و درایت در اداره ی کشور:

مملکت داری به دیانت و فرهنگ و هوش نیازمند است. پس پادشاه مست و غافل لیاقت حکمرانی را ندارد زیرا او پاسبان رعیّت و مسؤل حفظ جان و مال مردم است. بنابراین خفتن و غفلت پادشاه به هنگام حراست، شرط مملکت داری نیست.

«آدمی را عقل باید در بدن                                        ورنه جان در کالبد دارد حمار

ملک با نان را نشاید روز و شب                                 گاهی اندر خمر و گاهی در خمار»

(فروغی، 1379،قصاید،ص27 )

تدبیر و چاره اندیشی در اداره مملکت لزوم اجتناب ناپذیر است و تقریبا کلیّه ی اموری که در حفظ کیان و سرزمین به وسیله ی حاکم و یا پادشاه انجام می پذیرد ، می تواند زیرمجموعه ای ازاین بحث بوده باشد و در ذیل این عنوان جای گیرد امّادر جاهایی از آثار سعدی استاد سخن شیخ سعدی شیرازی به صورت آشکار و مصرّح وجود درایت برای اداره کشور را بیان می نماید از آن جمله:

«پادشه صاحب نظر باید، تا در استحقاق همگنان به تأمّل نظر فرماید ؛ پس هر یکی را به قدر خویش دلداری کند، نه گوش بر قول متوقعان، که خزینه تهی ماند و چشم طمع پر نشود، بلکه خداوندان عزّت نفس را خود همّت بر این فرد نیاید که تعریف حال خود کنند یا شفیع انگیزند پس نظر پادشاه را فائده آن است که مستوجب نواخت را بی ذلّ تعریف ،  اسباب فراغ و مؤونت جمعّیت مهیا دارد که بزرگ همّت نخواهد و خواننده بیابد.

« اگر هست مرد از هنر بهره ور                                هنر خود بگوید، نه صاحب هنر  »

(فروغی ،1379، نصیحـة الملوک، ص6)

همچنین سعدی معتقد است قبل از انجام کاری پادشاه باید به عاقبت کار بیندیشد و سرمایه ی مملکت چه از نظر نیروی انسانی و چه مادّی را در اثر تصمیم خام خویش تباه نسازد.

«هر چه در مصالح مملکت در خاطرش آید به عمل نیاورد، نخست اندیشه کند پس مشورت، پس چون غالب ظنّش صواب نماید. ابتدا کند به نام خدای و توکل بر وی فَاِذا عَزَمتَ فَتَوَکَّل عَلَی الله»

(فروغی ،1379، ص 10)

همچنین داشتن هوش و ذکاوت و تیز هوشی پادشاه از جمله خصایص دیگری است که سعدی معتقد است پادشاه بدون داشتن آن نمی تواند به خوبی زیردستان را بشناسد و آنان را به خاطر بسپارد.

«زیردستان خدم را باید که نام و نسبت بداند و به حق المعرفه بشناسد، تا دشمن و جاسوس و فدایی را مجال مداخلت نماید»(فروغی ، 1379 ، ص 11)

سعدی (علیّه الرحمـة) به کنترل عاملان نیز معتقد است و می گوید پادشاه باید زیردستان را نیز توسط عوامل درگیر کنترل نماید « ارکان دولت و اعیان حضرت را باید که یکان یکان مشرف نهانی برگمارد تا نیک و بد هر یک معلوم کند و تخلیطی که رَوَد ، پوشیده نماند »(فروغی ، 1379 ، ص 11)

و نیز دست یازیدن به حرص و مال مردگان را دور از شأن پادشاه می داند. «مال مردگان به یتیمان باز گذارد که دست همّت به مثل آن آلودن لایق قدر پادشاهان نیست و مبارک نباشد»(فروغی ، 1379 ، ص 32).

اینکه پادشاه گونه ای رفتار نماید که ذکر خیرش چه در جمع و چه در غیبت ، زبانزد باشد زیرا معتقد است انسانها به دلیل داشتن طمع یا ترس از جان ازبیان صفات زشت پادشاه در حضور ، خودداری نمایند امّا در غیاب،آنان را به زبان آورند پس چه بهتر پادشاه در اخلاق خویش دقت نماید تا در غیبت وی نیز ذکر خیر و خوبی او را گویند. «آن کن که خیر تو در قفای تو گویند،که در نظر از بیم گویندیا از طمع»

فروغی ، 1379 ، ص 24)

گذراندن امور به بطالت و خوش گذارنی و عدم دقّت در اداره ی کشور از جمله خصایص ناپسند مورد نظر سعدی است. «پادشاهی که به لهو و شراب از مصالح مملکت غافل نشیند و مهمّات امور ملک به نویسندگان باز گذارد ایشان هم به جذب منافع خویش از مهمّات رعیّت فارغ نشینند، بسی بر نیاید که ملک خراب گردد»

(فروغی ، 1379 ، ص 25)

سعدی بر این باور است که پادشاه باید تصمیماتش مقتضی حال باشد و آنجایی که لازم است مهر و عطوفت داشته باشد و جایی که نیاز باشد اقتدار و تندخویی را سر لوحه ی کار قرار دهد.

«جایی که لطف باید کردن، به درشتی سخن مگوی که کمند از برای بهائم سرکش باشد؛ و جایی که قهر باید، به لطافت مگوی­که شکر به جای سقمونیا[2] فایده دهد»(فروغی ، 1379 ، ص 27).

آگاهی و رها نکردن جانب احتیاط از جمله اموری است که پادشاه همیشه باید آن را مدّ نظر داشته باشد.

«پیوسته چنان نشین که گویی دشمن بر در است، تا اگر ناگاهی بدر آید، ناساخته نباشی» .

(فروغی،1379، ص 27)

 بیم داشتن از پروردگار و سوق یافتن به دادگری:

سعدی معتقد است پادشاه باید روز در خدمت خلق و شب هنگام در خدمت خالق باشد. «آورده اند که سلطان محمود سبکتگین( رحمـة الله عَلیه ) همین که شب درآمدی جامه شاهی به در کردی و خرقه ی درویشی در پوشیدی و بدرگاه حق سر بر زمین نهادی و گفتی یا رَبَّ العزة، مُلک، مُلک تو است و بنده، بنده ی تو، به زور بازو و زخم تیغ من حاصل نیامده است. تو بخشیده ای و هم تو قوّت و نصرت بخش که بخشاینده ای» (فروغی،1379، نصیحـة الملک، ص 14).

و نیز

«عمر عبدالعزیز( رحمـة الله عَلیه ) چون از خواب برخاستی، بعد از فریضه ی حق شکر و سپاس نعمت و فضل ربّ العالمین بگفتی و امن و استقامت خلق از خدای درخواستی و گفتی یا ربّ! عهده کاری عظیم به دست این بنده ی ضعیف متعلق است، پیداست که از جهد و کفایت من چه خیزد به آب روی مردان درگاهت و به صدق معامله ی راستان و پاکان، توفیق عدل و احسان و انصاف ده و از جور و عدوان بپرهیز، مرا از شرّ خلق و خلق را از شرّ من نگاه دار؛ روزی ده و روزی مکن که دلی ازمن بیازارد یا دعای مظلومی در حقّ من باشد» .

(فروغی،1379،ص 5)

« به جان زنده دلان سعدیا که ملک وجود            نیزرد آن که وجودی زخود بیازارند »

(خطیب رهبر،1370،ص1047)

سعدی همچنین با اشاره به گذرا بودن جهان هستی و یادآوری فنایی هستی می گوید که این جهان دلبستگی را نشاید: «تو بر جای آنانی که رفتند و کسانی که خواهند آمد، پس وجودی میان دو عدم التفات را نشاید» (فروغی،1379، ص 22)

جهت مشاهده و دانلود نمود جلوه‌های پیوند انسان با خداوند و آفریده‌های او در بوستان سعدی کلیک کنید.

 پاس داشتن خاطر درویشان و درماندگان:

سعدی در داستانی تأکید می کند که:«ملوک از بهر پاس رعیّت اند نه رعیّت از بهر طاعت ملوک.»

«پادشه، پاسبان درویش است                                               گرچه رامش به فرّ دولت اوست

گوسپند از برای چوپان نیست                                     بلکه چوپان برای خدمت اوست»

(دبیرسیاقی،1380،ص62)

و نیز از زبان انوشیروان به سلاطین اندرز می دهد:

«که خاطر نگه دار درویش باش                                 نه در بند آسایش خویش باش

نیاساید اندر دیار تو کس                                           چو آسایش خویش جویی و بس

نیاید به نزدیک دانا پسند                                           شبان خفته و گرگ در گوسفند

برو پاس درویش محتاج دار                                                که شاه از رعیّت بود تاج دار »

(دبیرسیاقی،1380،ص211)

«پادشاهانی که مشفق درویشند،نگهبان ملک ودولت خویشند» (فروغی،1379، ص 4)

«پیران ضعیف و بیوه زنان و یتیمان و محتاجان و غریبان را همه وقت امداد فرمایدکه گفته اند که هر کس که دستگیری نکند،سروری را نشاید ونعمت بر او نپاید»(فروغی،1379، ص 7).

و نیز گفته: «پادشاهان،پدر یتیمانند.باید که بهتر از آن غمخوارگی کند مر یتیم را که پدرش ، تا فرق باشد میان پدر درویش و پدر پادشاه» (فروغی،1379، ص 7).

«کاروان زده وکشتی شکسته و مردم زیان رسیده را تفقّد حال به کمابیش بکند که اعظم مهمّاتست»

(فروغی،1379، ص 12)

و همچنین در داستانی دقّت به آه  مظلوم را واجب می شمرد: «چندانکه از زهر و غدر ومکر و فدایی و شبیخون برحذر است از درون خستگان ودل شکستگان ودعای مظلومان و ناله مجروحان بر حذر باشد.سلطان غزنین گفتی:من از نیزه ی مردان چنان نمیترسم که از دوک زنان و سوز سینه ی ایشان»(فروغی،1379، ص 26).

– حکمت عملی شامل سه موضوع تهذیب اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مدن می شود، برای تفصیل موضوع به لغت نامه دهخدا، زیر عنوان «حکمت» مراجعه شود. سیاست مدن خود به دو قسم است، یکی آن که مربوطبه اداره ی امور جامعه در شهرها است که سیاست نام می گیرد و دیگری آن که مربوط بهشرایع آسمانیو احکام الهی ودستورهای انبیاء و اولیا است که «علم نوامیس» نام گرفته است.

• – سقمونیا: گیاهی است که در طبّ سنّتی با نام های «سقمونیا» و «محموده» آمده است. به هندی آن را «ساک مونیا» می نامند. این گیاه بومی آسیای صغیر است و در مناطق قفقاز تا سوریه، عراق و یونان انتشار دارد. در ایران تا حال دیده نشده است. بی مزّه است و به عنوان مسهل در طبّ هندی کاربرد دارد (سایت عطّاری شفا).

مملکت داری در آثار سعدی

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های زبان و ادبیات فارسی کلیک کنید.

نمونه ای از مآخذ و منابع مملکت داری در آثار سعدی :

• ابراهیم حسن، حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ی پاینده، ابوالقاسم، تهران، آرش، چاپ نهم ، 1376.
• ابن خلدون، مقدّمه ی تاریخ، ترجمه پروین گنابادی، ناشر انتشارات علمی و فکری، تهران، 1363.
• ارسنجانی، حسن، حاکمیّت دولت ها، ناشر شرکت سهامی کتاب های جیبی، تهران، 1342.
• اسماعیل آذر، امیر، سعدی شناسی، چاپ نخست، نشر میترا، تابستان ، 1375.
• اقبال، عباس، تاریخ مغول از حمله ی چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران، امیر کبیر 1364.
• ایزد پرست، نورالله ، بوستان سعدی، چاپ دانش، تهران، 1368.
• بخشی، علی آقا، فرهنگ علوم سیاسی، ناشر مرکز اطّلاعات و مدارک، تهران، 1374.
• بیات، عزیزالله ، تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان (از ماد تا انقراض سلسله پهلوی) تهران، امیرکبیر، 1381.
• بیانی، شیرین (اسلامی ندوشن)، دین و دولت در ایران عهد مغول، سیاست خارجی ایلخانان در جهان اسلام، چاپ اوّل ، 1375.
• جامی، نفحات الانس، ص 548 .
• …
• …

مملکت داری در آثار سعدی