ماهیّت، پیشینه و مبانی معاونت در جرم در حقوق

معاونت در جرم

منابع

ماهيت معاونت در جرم

فردي كه به فكر ارتكاب جرم مي افتد، ممكن است آن اندازه از جسار ت برخوردار باشد كه بتواند به تنهايي و بدون واسطه ديگري، جرم مورد نظر را درخارج محقق سازد و يا اينكه به هر دليلي خودش درصحنه جرم حاضر شود، ولي چون خواهان وقوع آن جرم بوده از پس پرده بر كار مباشر جرم نظارت، هم فكري و همكاري مي كند و در پي اين همكاري جرم مورد نظر نيز واقع مي شود و چنين فردي­ را كه به صورت فرعي و تبعي مجرم را ياري­مي­رساند ولي در عمليات سازنده يا عنصر مادي جرم دخالت مستقيم ندارد، معاون و چنين عملي را معاونت در جرم مي گويند.

تعريف معاونت در جرم

يكي از اشكال ارتكاب جرم معاونت درجرم به صورت همكاري و مشاركت با ساير بزهكاران است. چنانچه همكاري و مشاركت بدون تفاهم و تباني قبلي در ارتكاب جرم باشد، با فقدان نص قانوني خاص، هريك از مشاركت كنندگان به ميزان مسئوليت كيفري ناشي از رفتار مجرمانه­ي خود راساً و شخصاً قابل تعقيب و محاكمه مي­باشد. به طور مثال درجرايمي چون سرقت دزدي و غارت اموال ويا ضرب و جرحي كه در نتيجه ي خشم اتفاقي و تصادفي دسته و جمعيتي بدون برنامه و نقشه قبلي وصرفاً بر اثر تحريك و تاثير ناشي ازتقليد گروهي رخ دهد. چنانچه ارتكاب اعمال مجرمانه مزبور توسط افراد معيني از دسته و جمعيت ثابت شده باشد. هريك از آن افراد مسئول رفتار مجرمانه­ي خود بوده و مستوجب كيفر جرم يا جرايمي است كه شخصاً مرتكب شده است. 1

«اين همان مفهوم موسع از معاونت است كه شامل هرگونه مداخله و مشاركت در ارتكاب جرم و از آن جمله شامل اصطلاح خاص و حقوقي«معاونت در جرم» مي­باشد معاونت در اين مفهوم اطلاق داشته و شامل تمام افرادي است كه به نحوي از انحاء اعم از مباشرت، شركت و معاونت سهمي در تحقيق جرم دارند، مي­گردد».²¹

ولي گاهي پديده جزايي مسبوق به تباني قبلي و نتيجه فعاليت گروهي است كه براي ارتكاب جرم تشكيل يافته است. از اين قبيل است اجتماع و تباني براي ارتكاب جرايم موضوع ماده 610 ق.م.ا كه طبق آن «هرگاه دو نفر يا بيشتر اجتماع و تباني نمايند كه جرايمي برضد امنيت. داخلي يا خارجي كشورمرتكب شوند يا وسايل ارتكاب آن را فراهم نمايند، درصورتي كه عنوان محارب بر آن صادق نباشد به دو تا پنج سال حبس محكوم خواهند شد»(م. 61 ق.م.ا) همينطور ماده 512 ق.م.ا «در مورد اغواء و تحريك به جنگ و كشتار با يكديگر به قصد بر هم زدن امنيت درچنين مواردي مشاركت در پديده جزايي بعد از تباني يا تفاهم است. ولي در اينجا جرايم خاص و كيفرهاي معيني مطرح است.³ 2

ولي­در بعضي موارد مشاركت جزايي شامل تباني و تفاهم آني بين دو يا چند شخص براي ارتكاب يك جرم معيني است.اين همان مفهوم مضيق معاونت است كه نوع خاص و معيني از همكاري در ارتكاب جرم است و شامل كساني است كه رفتار شان تنها جنبه­ي كمك به مباشر يا شركاي جرم در تدارك يا ارتكاب مادي جرم داشته است. بطوري كه مجرم راساً هيچ گونه مداخله اي در عمليات اجرايي سازنده ي جرم نداشته و نقش او فرعي و تبعي بوده و تنها در اطراف جرم محدود و منحصر به اموري چون تهيه مقدّمات جرم يا تشويق و ترغيب مرتكب مي باشد».⁴ 1

برای تبیین بیشتر مفهوم معاونت در جرم در ابتدا آن را از نظر لغوی تعریف نموده و سپس به تعریف حقوقی معاونت در جرم خواهیم پرداخت.

 تعريف لغوي معاونت در جرم

واژه معاونت (به­ضم ميم و فتح واو و نون) واژه بر گرفته از زبان عربي است كه ريشه آن «عون» مي باشد.اين واژه اصولاً به شكل تاء مربوطه نوشته مي­شود­(معاونه)وئ مصدرثلاثي­مزيد ازباب­مفاعله ميباشد.

لغت نامه­هاي­مختلفي­كه به زبان عربي تدوين شده­اند­معاني­مختلفي را­براي اين واژه ذكر كرده­اند.

«المعاونه؛ الموازره، المساعده» يعني­كسي­كه كمك و ياري كند. در برخي فرهنگ آمده است: «عون تعويناً و عاون معاونه و عواناه علي الشيء، ساعده» و تعاون و اعتون القوم؛ اعان بعضاً بعضا»

و نيز برخي فرهنگ­ها تمامي كلمات «معاونت، اعانه، تعوين و عون» را به يك معاني دانسته­اند: «عونه علي الشيء تعويناً و عاونه معاونه و عواناً و اعانه؛ ساعده» يعني، او را كمك كرد.¹ 3

معاونه به معناي كمك و ياري رساندن و معاون به معناي كمك و ياري دهنده مي باشد.² 4

در فرهنگ­هاي فارسي هم معاني متعددي از معاونت و معاون به چشم مي خورد كه عبارتند از:

معاون به­معناي­ياري­كننده،كمك­كننده ومعاونت­به­معناي­ياري،كمك و­جمع­آن معاونين مي­باشد»³ 5

معاون به معناي «ياري­كننده، كمك­كننده و دستيار»⁴ 6

در ترمينولوژي حقوقي معاونت را اين گونه تعريف نموده: معاونت تحريك عامل اصلي جرم (مباشر فعل­جرم)ويا كمك درتهيه ­مقدّمات و لواحق جرم و معاون به معناي كمك کننده و ياور است.⁵ 1

از ديگر واژه­هايي كه درباب معاونت در جرم به كار مي­رود، واژه «تحريك» است. اين واژه عربي مصدر ثلاثي مزيد از باب تفعيل و از ريشه «حركه» مي­باشد به معناي جنبانيدن، به حركت در آوردن، برانگيختن و وادار كردن آمده است.⁶ 2

واژه «ترغيب» نيز از مصاديق معاونت در جرم مي باشد اين واژه عربي مصدر ثلاثي مزيد باب تفعيل از ريشه رغب بوده و به معناي راغب كردن به رغبت آوردن و خواهان كردن آمده است.⁷³ 1

واژه ديگركه از مصاديق معاونت در جرم محسوب مي­گردد، واژه «تطميع» مي باشد. اين واژه عربي مصدر ثلاثي مزيد از باب تفعيل به معناي به طمع انداختن آزمند ساختن كسي را به طمع آوردن و به كاري وادار كردن مي­باشد.

 تعريف حقوقي

قانونگذاران هیچ یک از دو نظام کیفری ایران و لبنان، تعریف مشخص و کاملی از معاونت در جرم ارائه نکردند و لذا برای ارائه مفهوم دقیق­تری از آن به بیان تعاریف صاحب نظران حقوقی هر دو کشور در خصوص معاونت در جرم می پردازیم:

الف) معاونت درجرم از نظرگاه حقوقدانان ايران

قانونگذار ايران هيچگاه معاونت در جرم را تعريف نكرده و همواره به ذكر مصاديق آن بسنده كرده است، لكن دريكي از آراء صادره از شعبه سوم ديوان عالي كشور مقصود از معاون چنين بيان شده است: «منظورازمعاونان جرم،اشخاصي­هستند­كه­اقدامي دراصل عمل يا شروع آن نكرده باشند،…»⁸⁴

«چون كمك كردن و ياري رساندن داراي مصاديق متعدد است غالباً معاونت تعريف­ نمي شود بلكه قانونگذار با احصاي موارد و نشان دادن مصاديق معاونت، آن را مشخص­كرده­اند»⁵⁴حقوقدانان ايران تعاريفي از معاونت درجرم و معاون جرم بيان نموده اند،كه دراينجا به ذكرچند نمونه از اين تعاريف مي پردازيم:

دكتر محسني معاونت را چنين تعريف نموده: «معاونت در جرم آن است كه شخص بدون آنكه مستقيماً و راساً در عمليات اجرايي جرم شركت نموده باشد، براثر تحريك يا تطميع يا نيرنگ و فريب، ديگري را وادار به ا رتكاب جرم مي­نمايد و يا با علم و اطلاع وسيله ارتكاب جرم را براي مباشر اصلي تهيه و تسهيل مي­نمايد و يا آنكه طريق ارتكاب جرم را به مجرم اصلي ارائه مي دهد.» 1

دكترميرمحمد صادقي معاونت را چنين تعريف مي­كند: «معاونت درجرم عبارت از اين است كه كسي بدون آنكه خودش در­عمليات اجرايي تشكيل دهنده­جرم شركت كند يا اينكه بتوان گفت كه جرم مستند به عمل اوست، به ارتكاب جرم كمك كند».2

دكترحميدي درتعريف معاونت در جرم نوشته است: «يكي از اشكال شركت و همكاري اين است كه همكاريا همكارآن مجرم به هيچ وجه راساً دخالتي درعمل يا عمليات تشكيل دهنده جرم ندارند بلكه صرفاً مصدراعمال مقدّماتي جرم مورد نظرقرار مي­گيرند، دراين مورد همكاران مجرم اصلي را معاون جرم وفعل منتسب به ايشان را معاونت مي نامند»3

دكترگلدوزيان،درتعريف معاون جرم نوشته است كه: «تمام كساني كه رفتارشان تنها جنبه كمك به مباشر يا شركاي جرم در تدارك يا ارتكاب مادي جرم داشته است و به صورت غير مستقيم يا تبعاً در وقوع جرم مشاركت داشته­اند، معاون جرم به حساب مي آيند.» 4

«درجرم معاونت مرتكب بي­آنكه شخصاً عمليات مادي جرم را انجام داده باشد، با تهيه وسايل يا تحريك وترغيب ديگري و سايراقدامات­ مصرح در­قانون، مباشرجرم معيني را­ياري وكمك مي­كند».5

مؤلف­كتاب ترمينولوژي حقوق، معاونت درجرم را «ياري مباشر از سوي غير مباشر، تحريك او يا تهيه مقدّمات كارمجرم ويا دخالت در لواحق جرم و … مي­داند. 6

درقانون مجازات لبنان به جاي معاونت از واژه­هاي محرّض و­ متدخّل­ استفاده مي­شود. كلمه محرّض­اسم فاعل ثلاثي مزيد«حرض» از باب تفعيل است به معناي«تحريك كرد،برانگيخت» مي­باشد و محرّض  به معناي «محرك،مشوق» مي­باشد ومصدرآن «تحريض» به معناي«تحريك»، برانگيختن» است. كلمه­متدخّل­اسم فاعل­ثلاثي­مزيد«تدخل» از باب­تفعل است به معناي­دخالت كرد و مداخله­كرد ومتدخّل ­به­معناي­«مداخله­كننده،ميانجي» مي­باشد­ومصدرآن­«تدخل»­به­معناي«مداخله­دخالت-­پا­در­مياني» است. 7

«كلمه محرّض­ به­معناي فتنه برانگيز، برانگيزنده،كسي كه منكرات را تشويق­كند.

كلمه متدخّل­ به­معناي­دخالت كننده-«تدخل في الامور» به معناي­خود را درآن­كار دخالت داد، درآن كارها مداخله­كرد»1

مباني مجرميت معاونت در جرم

هرگاه يك يا چند نفر در انجام عمليات مادي جرم معيني مباشرت نداشته باشند، ولي با ارتكاب اعمال و رفتار خود مجرم اصلي را كمك و ياري مي كنند با رعايت شرايطي كه در قانون مقرر است، مجرم و قابل مجازات شناخته مي­شوند. بدين ترتيب نظر به اينكه اصولاً مسئوليت جزايي مباشر جرم شخصي است و ظاهراً معاونت در جرم، كه جرم مستقل و جداگانه اي به حساب نمي آيد، اين پرسش مطرح مي­شود كه ملاك مسئوليت و قابل مجازات بودن معاون جرم چيست؟ يا آيا اعمالي كه معاونت در جرم محسوب مي شوند خود عاري از بار مجرميت خاص هستند؟ يا اينكه معاونت خود به تنهايي جرم قابل مجازات مي تواند باشد؟ در مورد مبناي مجرميت معاون جرم، مباني فقهي كه علماي فقه در كتب و آثارشان تحت عنوان اعانه بر اثم ذكر كرده­اند و نيز مباني حقوقي معاونت به تفكيك مورد بحث و بررسي قرار مي­گيرد.

مباني فقهي

كتاب آسماني ما مسلمانان منبع قواعد و مقرراتي است كه از صدر اسلام تا كنون مورد استناد و اعمال قرار گرفته وخواهدگرفت. احكام و قواعد حقوق كيفري از جمله معاونت در جرم نيز مانند قواعد حقوقي،حكمش درقرآن كريم آمده است. خداوند متعال در آيه 2 سوره مائده مي­فرمايد: «تعاونوا علي البر والتقوي و لا تعاونوا علي الاثم و العدوان» يعني به نيكي و تقوي با يكديگر همكاري كنيد و بر گناه و تجاوز كمك و همكاري نكنيد. گنهكار گاهي با همكاري ديگري يا ديگران گناهي مرتكب مي­گردد و فاعل را درعنصرمادي ياري و كمك مي­نمايد كه به اين عمل فرد يا افراد در فقه اسلامي «اعانه براثم» گفته مي­شود كه به بحث از قاعده حرمت اعانت بر اثم مي پردازيم.

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

نمونه ای از منابع و مأخذ

16-…

17-…

م ع ا و ن ت در ج ر م