ماهیت جنایت و مسوولیت کیفری شخص خواب – جرم در خواب!!!

مسوولیت کیفری شخص خواب

در این مقاله قصد داریم تمامی مصادیق ماهیت جنایت و مسوولیت کیفری شخص خواب را خدمت شما عزیزان در 99 صفحه ارائه دهیم . دقت داشته باشید که این نوشته تماما همراه با منابع لاتین و فارسی بوده است. امید است که شما عزیزان را در راستای ارتقای علمی کمک رسانده باشیم .

مبحث اول – علل حرکت در خواب.. 7

بند اول – کژخوابی‌ها 9

بند دوم – بد خوابی‌ها 11

گفتار دوم – خوابگردی (سومنامبولیسم) 12

بند اول – انواع خوابگردی.. 13

الف – خوابگردی طبیعی.. 13

ب – خوابگردی مصنوعی.. 16

بند دوم – ملاک های تشخیص خوابگردی.. 18

ب – ملاک تشخیص DSM-IV-TR برای اختلال خوابگردی.. 20

مبحث دوم – اراده، اختیار و قصد در خواب.. 21

گفتار اول – اراده و اختیار در خواب.. 21

بند دوم – جایگاه اراده و اختیار در خواب.. 26

گفتار دوم – قصد در خواب.. 30

بند اول – ماهیت قصد. 30

بند دوم – جایگاه قصد در خواب.. 33

مبحث سوم – جرایم ارتکابی شخص خواب.. 34

گفتار اول – جرایم ارتکابی شخص خواب از حیث رکن مادی جرم. 35

بند اول – رکن مادی جرایم شخص خواب.. 35

بند دوم – انواع رفتار مجرمانه شخص خواب از حیث رکن مادی.. 36

گفتار دوم – جرایم ارتکابی شخص خواب از حیث رکن روانی جرم. 38

بند اول- جرايم غيرعمدي شخص خواب.. 39

بند دوم- جرايم عمدي شخص خواب.. 40

گفتار سوم- جرايم ارتكابي شخص خواب از حيث ركن قانونی.. 43

بند اول- جرايم شخص خواب در نگاه قانونگذار 44

بند دوم – مقايسه تحليلي ماده 153 با مواد 225 و 323 قانون مجازات اسلامي سابق.. 46

مبحث اوّل – شرايط تحقّق مسؤوليّت كيفري شخص خواب.. 51

گفتار اوّل: وجود عمل مجرمانه و قابليت اسناد مسؤوليّت كيفري به شخص خواب.. 52

بند اول – وجود عمل مجرمانه. 53

بند دوم- قابليت اسناد مسؤوليّت كيفري به شخص خواب.. 58

گفتار دوم- فقدان موانع تحقّق مسؤوليّت كيفري شخص خواب.. 60

بند اوّل – عوامل سالب مسؤوليّت كيفري.. 61

الف – عوامل موجهه جرم. 63

ب – عوامل رافع مسؤوليّت كيفري.. 65

بند دوم- ارتباط خواب با عوامل سالب مسؤوليّت كيفري.. 67

مبحث دوم- آثار مسؤوليّت كيفري شخص خواب.. 70

گفتار اوّل – مجازات شخص خواب.. 71

بند اول- مجازات شخص خواب از ديدگاه فقهاي اماميّه. 71

بند دوم – مجازات شخص خواب در حقوق كيفري ايران.. 74

گفتار دوم- جبران ضرر و زيان ناشي از جرم شخص خواب.. 80

بند اوّل- جبران ضرر و زيان مادي.. 81

بند دوم- جبران ضرر و زيان معنوي.. 84

بند سوم- جبران زيان منافع ممكن الحصول.. 87

فهرست منابع و مآخذ

 علل حرکت در خواب

هنگام خواب ریتم فعالیت مغز کاملا دگرگون می‌شود. دانشمندان در جریان پژوهش، بیشتر تمرکز خود را روی دو شبکه عصبی مغز قرار دادند که فعالیتشان به طور فشرده‌ای با هم گره خورده و بخش‌های مختلف مغز را با هم مرتبط می‌کند. این دو شبکه عصبی همچنین مسئول کنترل روند تمرکز درمغزهستند.
یکی از این شبکه‌ها به نام DMN روند تمرکز روی عکس‌العمل بدن به محرک‌های خارجی را هدایت می‌کند و دیگری ،  ACN مسئول دریافت این محرک‌ها و پیام‌ها از محیط اطراف انسان است.این دو شبکه همکاری تنگاتنگی با هم دارند و میزان فعالیت‌شان به هم وابسته است، به این معنی که وقتی یک شبکه در حال فعالیت زیاد است، فعالیت دیگری کاهش می‌یابد و بر عکس. اندازه‌گیری فعالیت این دو شبکه هنگام خواب نشان داده که همکاری تناوبی بین آن دو در مراحل مختلف خواب کاملا تغییر می‌کند و به طور چشمگیری کاهش می‌یابد.[1]

اما ارتباط بین این دو شبکه به طور کامل قطع نمی‌شود، به همین دلیل مغز هنگام خواب همچنان توانایی دریافت پیام‌های هشداردهنده را دارد. در حقیقت فعالیت مغز هنگام خواب متوقف نمی‌شود، بلکه تنها سبک فعالیتش تغییر می‌کند. به همین دلیل است که وقتی شخص روی یک پهلو می‌خوابد، به دلیل وارد آمدن فشار به یک قسمت از بدن، گردش خون در لایه‌های سطحی پوست مختل می‌گردد. در نتیجه، اکسیژن در این بافت‌ها مستهلک شده و میزان گاز کربنیک افزایش می‌یابد. بنابراین با پیام هشدار از قسمتهای فعال مذکور به طور طبیعی حرکت در خواب (غلتیدن) برای رفع این مسمومیت از بدن صورت می‌پذیرد.[2]

در این زمینه خداوند در قرآن کریم آمده به داستان اصحاب کهف اشاره نموده و میفرماید: اصحاب کهف را زاین دنده به آن دنده و از راست به چپ می‌گرداند.«و (اگر به آنها نگاه می‌کردی) آنها را بیدار می‌پنداشتی، در حالی که در خواب فرو رفته بودند.و ما آنها را به سمت راست و چپ می‌گرداندیم (تا بدنشان سالم بماند)….»[3]

غیر از غلتیدن طبیعی در خواب که در تمامی انسانها به صورت کم و زیاد به وضوح قابل مشاهده است. از دیدگاه روانپزشکی حرکت در خواب از یک سلسله رفتارهای پیچیده تشکیل شده است، که غالباً در ثلث اول شب و ضمن خواب شروع می‌شود. در این حالت ممکن است فرد از بستر برخیزد، بنشیند و گاهی اعمال حرکتی تکراری مانند راه رفتن، لباس پوشیدن، دستشویی رفتن، حرف زدن، فریاد کشیدن و… را انجام دهد. این رفتار به ندرت به بیداری همراه با چند دقیقه کنفوزیون[4] ختم می‌شود.در بیشتر موارد، شخص به رختخواب باز می‌گردد و صبح چیزی از آنچه شب برایش اتفاق افتاده است، به خاطر نمی‌آورد. این نوع حرکات از اختلالات روانی فرد نشأت گرفته، در طبقه‌بندی اختلالات روانی، تحت عنوان اختلالات خواب به صورت جداگانه و مستقل مورد بررسی قرار گرفته است.[5]

جرایم ارتکابی شخص خواب

از انسان هزاران عمل خوب و بد دیگر صادر‌می شود که فقط یکی از آنها جرم نامیده‌می شود و مرتکب را در معرض مجازات یا اقدامات تأمینی قرار‌می دهد. بنابراین باید طریق و روشی انتخاب گردد که به وسیله‌ی آن بتوان جرم را از سایر اعمال انسانی تفکیک نمود. اصولیترین طریقی که برای تفکیک جرم از سایر اعمال انسانی وجود دارد، همان « تعیین مجازات یا اقدامات تامینی » برای جرم است.

از آن جا که در ساختار فعلی حقوق ایران، صرفاً قانون حق تعیین مجازات را دارد٬ لذا اولین شرط پدیده‌ی جنایی وجود قانون است.مقنن در ماده ( ۲ ) قانون مجازات اسلامی مقرر داشته: « هررفتاری اعم از فعل یا ترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد، جرم محسوب‌می شود.» که به اصل « قانونی بودن جرایم و مجازات ها » معروف است و هیچ امری را نمی توان جرم دانست مگر آن که به موجب قانون برای آن مجازات یا اقدامات تأمینی یا تربیتی تعیین شده باشد. ولی وجود قانون به تنهایی برای در معرض مجازات قراردادن فرد، کافی نیست ؛

بلکه شخص مرتکب باید عملاً مورد مجازات یا اقدامات تأمینی قرار گیرد در اینجا ارتکاب مادی٬ عملی ممنوع است٬ نه داشتن مقاصد و افکار مجرمانه ؛ لذا شرط دوم تحقق پدیده‌ی جنایی همان بروز و ظهور افکار مجرمانه و ارتکاب مادی عملی ممنوع است. این شرط دوم را علما « عنصر مادی جرم » نامیده اند. مجموع دو عنصر قانونی و مادی کافی نیست که شخص مرتکب را در معرض مجازات قرار دهد بلکه شرط دیگری هم ضروری است و آن این که مرتکب با میل و اراده، عمل ممنوعه را انجام داده باشد یا حداقل در ارتکاب آن مرتکب بی احتیاطی یا بی مبالاتی شده باشد.این شرط سوم را دانشمندان « عنصر روانی جرم » نامیده مجموع شریط فوق الذکر را « عناصر سه گانه‌ی جرم » نامیده اند.

از طرفی نیز گفتیم خواب حالت یا پدیده ای است که در آن چشمها بسته‌می باشد و تا زمان پایان خواب کلیه ارتباط هوشیاری با محیط واقع قطع گردیده است. مردمک چشم کوچکتر و… و در این حال آدمی ارتباط خود را با محیط اطراف از نظر هوشیاری از دست داده است لکن با کما و بیهوشی و مرگ متفاوت‌می باشد و درواقع نقطه مخالف بیداری و هوشیاری است.

با این حال، عالم خواب، همواره با آرامش و سکون همراه نیست و برخی از مردم به طور طبیعی در خواب حرکت‌می کنند و عده ای نیز بدنبال اختلالات روانی، ناخودآگاه در خواب راه‌می روند و چه بسا در این حال (خوابگردی) مرتکب جنایت شوند.

حال با توجه به اینکه مسئولیت و یا عدم مسوولیت شخص خواب، نسبت به جرم ارتکابی اش در حین خوابگردی، در حیطه‌ی حقوق کیفری است. بنابراین برای شناخت انواع جرایم ارتکابی شخص خواب به بررسی و تبیین ارتکاب جرم نائم از نقطه نظر ارکان عمومی جرم در مباحث پیش رو میپردازیم.

جرایم ارتکابی شخص خواب از حیث رکن روانی جرم

رفتار انسانی هنگامی قابل سرزنش و مجازات است که توأم به قصد مجرمانه یا تقصیر جزایی باشد؛رفتار بدون قصد یا تقصیر، قابل سرزنش نمی‏باشد، تحمیل مجازات بر انسان نیز بدون تقصیر از نظر منطقی و بنای عقلا، امری زشت و قبیح است، البته میزان مجازات بر حسب وجود قصد مجرمانه و یا تقصیر جزایی می‏بایست متفاوت باشد، گرچه ممکن است وقوع جرم عمدی یا غیرعمدی از نتایج یکسان برخوردار باشد. بطور مثال نتیجه قتل اعم از عمدی یا غیرعمدی عبارت است از”سلب حیات از انسان زنده”؛ولیکن امروزه در کلیه نظامهای حقوقی مجازات قتل بر حسب عنصر روانی متفاوت است و همچنین میدانیم که وجود یک عمل مادی که قانون آن را جرم شناخته است، برای احراز مجرمیت بزهکار کافی نیست بلکه بزهکار باید از نظر روانی، یا بر ارتکاب جرم انجام یافته قصد مجرمانه داشته باشد و یا در اجرای عمل به نحوی از انحاء و بی آنکه قصد منجزی بر ارتکاب جرم از او سر بزند، خطایی انجام دهد که بتوان وی را مستحق مجازات بدانیم.[1]

اندیشمندان حقوقی در مورد تعریف و اجزاء سازنده عنصر روانی جرم نظریات مختلفی را بیان نموده‏اند. دکتر صانعی در خصوص”عنصر روانی”چنین می‏نویسد:«برای آنکه عنصر روانی تحقق پیدا کند وجود دو عامل ضرورت دارد:یکی اراده ارتکاب و دیگری قصد مجرمانه یا خطای جزایی».

صرف نظر از ماهیت و جایگاه اراده، رفتار انسان به دو گونه منشاء تقصير مي‌گردد. رفتاري كه انسان به اراده خود و با سوء نيت (به قصد نقض قانون) مرتكب مي‌شود و ديگر افعالي كه شخص در انجام دادن آن به هيچ وجه قصد مخالفت با اوامر و نواهي مقنّن را ندارد، ليكن به علت بي‌احتياطي و يا بي‌مبالاتي و يا عدم رعايت مقررات و نظامات دولتي نتيجه‌اي پديد مي‌آورد، كه خواست قانونگذار نيست.به همين اعتبار، جرايم به دو دسته‌ي جرايم عمدي و جرايم غيرعمدي تقسيم مي‌شوند.

بنا بر آنچه در بالا آمده، جرايم عمدي جرايمي هستند كه ركن معنوي آن، سوء نيت يا قصد مجرمانه است، و جرايم غيرعمدي شامل آن دسته از جرايمي مي‌شود كه ركن معنوي آن تقصير يا خطاي جزايي است. سوء نيت، در جرايم عمدي، عمد مرتكب در ارتكاب فعل يا ترك فعل مجرم با علم و آگاهي به اينكه رفتار به قيد مجازات ممنوع است، تعبير شده و در جرايم غيرعمدي هم انسان بدون آنكه قصد نتيجه داشته باشد؛ به علت بي‌احتياطي، بي‌مبالاتي، غفلت و عدم رعايت مقررات و نظامات دولتي كه خطا جزايي ناميده مي‌شود، مسؤول است.که بر همین مبنا در مبحث پیش روجرایم ارتکابی شخص خواب را بر اساس رکن روانی جرم در دو دسته بررسی مینماییم.

جرايم ارتكابي شخص خواب از حيث ركن قانونی

منظور از عنصر قانونی جرم، شناختن یک عمل به عنوان یکی از جرایم در قانون جزا می‌‌باشد.[1] یکی از اصول اساسی حقوق عمومی که امروزه پذیرفته شده، این است که هیچ عملی نباید مورد دادرسی کیفری واقع شود مگر اینکه قبلا از طرف قانون به صراحت پیش‌بینی شده باشد.[2]

به بیان دیگر مادام که قانون‌گذار فعل یا ترک فعلی را جرم نشناسد و کیفری برای آن تعیین نکند افعال انسان مباح است. بنابراین تحقق جرم و صدور حکم مجازات منوط به نص صریح قانون است و چون بدون وجود قانون جرم محقق نمی‌شود می‌توان گفت قانون رکن لازم جرم است.[3] عنصر قانونی جرایم ریشه در اصل قانونی بودن جرایم و مجازات‌ها داشته و جزئی از آن می‌باشد و به اعتبار اصل قانوني بودن جرايم و مجازات‌ها، مادام كه قانونگذار فعل يا ترك فعلي را جرم نشناسد و كيفري براي آن تعيين ننمايد، افعال انسان مباح است.بنابراين، تحقق جرم و صدور حكم مجازات منوط به نصّ صريح قانون است.

بنا بر این تا زماني كه قانون كاري منع نكرده است، انجام دادن آن نبايد جرم شمرده شود، زيرا هيچ جرم و مجازاتي جز به تصريح قانون جرم و مجازات نخواهد بود.يك فعل يا ترك فعل زماني مي‌تواند علي رغم سوء نيّت و اقدامات مادي شخص، مورد تعقيب قرار گيرد كه قانون‌گذار آن رفتار را به قيد مجازات ممنوع كرده باشد.[4] از طرف ديگر، گاهي عمل مجرمانه‌اي صورت مي‌گيرد، ولي به علت وجود قانون ديگري، صفت مجرمانه بودن را از دست داده و سبب معافيت مرتكب از مجازات قانوني مي‌شود.

به عبارتي، جرم به طور كامل با تجمع سه ركن تشكيل دهنده‌ي آن تحقق مي‌يابد؛ ولي ممكن است، به علت وجود عوامل يا شرايط خاصّ، مرتكب از مجازات اصلي آن جرم معاف گردد.اين معافيت مي‌تواند سبب سلب كامل مسؤوليت جزايي مرتكب شده، يا اينكه ميزان مسؤوليت او را كاهش دهد.معافيتي كه با تصويب قانونگذار اعتبار مي‌يابد و خود نوعي ركن قانوني محسوب مي گردد.

خواب نمونه‌اي از موارد خاصّ ذكر شده‌ي قانوني است، كه در صورت ارتكاب جرم در حين آن، مسؤوليت شخص، نسبت به حالت عادي ارتكاب جرم، وضعيّت متفاوتي به خود مي‌گيرد.

به طور كلّي، سه دسته از عوامل، يعني عوامل موجهه جرم، عوامل رافع مسؤوليت كيفري و معاذير قانوني مي‌تواند، مانع از مجازات مرتكب جرم شود.اينكه خواب به كدام دسته تعلق دارد، يا اينكه خود وصف مستقلي است، در بخش بعد بيان مي‌گردد.و در این مبحث به بررسی نگاه مقنن وتشریح آن در خصوص جرایم ارتکابی شخص نائم میپردازیم.

شرايط تحقّق مسؤوليّت كيفري شخص خواب

انسان به عنوان موجودی که در بستر اجتماع زندگی‌می کند، در کنار بهره مندی از مجموعه ای از حقوق و امتیازات، متقابلا تکالیفی نیز بر عهده دارد.به تعبیر ارسطو، “طبع انسانی، مدنی است و حق زیستن در کنار دیگر شهروندان را در اجتماع داراست، اما در مقابل، افراد، مکلف به محترم و معتبر دانستن قواعد و قوانین اجتماعی اند تا نیازهای ایشان بر آورده شود و شادکامی و بهروزی که اصل مقصود و غایت مطلوب است، حاصل نمی گردد “این گونه است که ساختارهای قانونگذاری و ترتیبات اخلاقی، شکل‌می پذیرد.

مسئولیت افراد در قبال اعمال خود، در تمامی نظامهای قانونگذاری نوین به طور مسلم پذیرفته شده است و اساسا، قانون تنظیم کننده چارچوب مسئولیت و مبین احکام آن است.

مسئولیت قانونی و لزوم پاسخگویی در قبال افعال و اقوال و نیز تبعات ناشی از آنها از مقتضیات حیات انسانی است، پس انسان در هر کجا که قرار داشته باشد با مسئولیت روبروست، خواه این مسئولیت در قبال خود باشد، یا در قبال دیگران و یا در برابر خداوند متعال و این موضوع به آن معناست که انسان، در هر حال، مسئول است.

در حقوق جزا نیز، لازمه اعمال مجازات نسبت به مجرمین وجود “مسئولیت کیفری ” است.

بر اساس اصل قانونی بودن حقوق جزا که از اصول مقبول در نظامهای مختلف خقوقی است، اعمال و رفتار افراد هر اندازه زننده و غیراخلاقی و مضر به حال فرد یا اجتماع باشد تا زمانی که قانونگذار این اعمال را جرم نشناخته و برای آن قانونا مجازاتی تعیین نکرده باشد، عمل جرم نبوده و مرتکب از دید حقوق جزای اسلامی مسئول عمل خود شناخته نخواهد شد مرتکب جرم باید دارای شرایط و خصوصیاتی باشد تا بتوان وی را مسئول شناخت و عمل مجرمانه را باو نسبت داد.

بنابراین زمانی‌می توان مرتکب را مسئول عمل مجرمانه قلمداد نمود که میان فعل مجرمانه و مجرم یک رابطه علت و معلولی وجود داشته باشد.

در کتب حقوق جزا تعریفی منحصر از مسئولیت دیده نمی شود. لکن در فرهنگ لغات مسئولیت به معنای قابل بازخواست بودن انسان آمده و غالبا به مفهوم تکلیف و وظیفه و آنچه انسان عهده دار و مسئول آن باشد “، تعریف شده است .

در فرهنگ فارسی عمید، مسئولیت عبارتست از آنچه انسان عهده دار و مسئول آن باشد و مسئول به معنی پرسیده شده و خواسته شده آمده است [1].

در فرهنگ فارسی معین، مسئول، چیزی خواهش شده، کسی که فریضه ای بر ذمه دارد که اگر عمل نکند از او بازخواست شود و مسئولیت به معنی مسئول بودن و موظف بودن به انجام امری است.[2]

در کتاب ترمینولوژی حقوق در تعریف مسئولیت آمده است: تعهد قانونی شخص بر رفع ضرری که به دیگری وارد کرده است.خواه این ضرر ناشی از تقصیر خود وی باشد یا ناشی از فعالیت او شده باشد.[3]

و بعضی نیز مسئولیت را چنین تعریف کرده اند ” مسئولیت در لغت به معنای مورد سئوال و مواخذه قرارگرفتن و شامل اخلاقی، مدنی و کیفری است “.

همچنانکه مشاهده‌می شود مسئولیت در لغت که متناسب با معنی لغوی آن نیز در اصطلاح حقوقی بکار رفته است حول محور پاسخگویی، مواخذه شدن در قبال رفتار و کردار و تعهد در قبال دیگران بخاطر عملی است از سوی شخصی صادر گردد، ‌می باشد برای استنباط بیشتر مفهوم مسئولیت باید مقدمات و شرایط آن را در نظر داشت.

پيش‌تر، در تعريف مسؤوليّت كيفري و براي تحقق آن بيان گرديد، نخست شخص با برخورداري از نوعي وضعيت و صفت خاصّ، اين قابليّت را پيدا مي‌كند، تا بار تبعات جزايي رفتار مجرمانه خويش را تحمّل مي‌كند.[4]

ارتكاب جرم در خواب يا وضعيّت خاصّ اراده و اختيار شخص و حاكميّت مقررات ويژه در اين خصوص، از جمله خصيصه‌ها و شرايطي است، كه بر مسؤوليّت كيفري مجرم خوابيده سايه افكنده و آن را دستخوض تغييراتي مي‌نمايد. دركليه مواردي كه مسئوليت جزايي باعللي كه زايل كننده آن است زيرسوال قرار مي گيرد مجرم قابل مجازات نخواهدبود وخواب به عنوان يكي از علل نسبي رافع مسئوليت كيفري است كه عبارتست از : « حالت آسايش درانسان وحيوان كه توأم با آرامش وازكار افتادن حواس ظاهري مي باشد».

آنچه در اين بخش مورد نظر است، بيان شرايط تحقّق مسؤوليّت كيفري شخص خواب است، كه عموماً در حدوث مسؤوليّت كيفري مؤثر بوده و آثار مربوط به خويش را داراست. بنابراین مسلم است که به محض ارتكاب جرم نمي توان فاعل آن مسئول دانسته و وی را مجازات كرد.بلكه بايد احراز نمود كه آيا مرتكب آن مسئوليت كيفري دارد يا خير؟ آيا مي توان عمل را به حساب مرتكب گذاشت؟ آيا قابليت استناد دارد؟

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

نمونه ای از فهرست منابع و مآخذ

• اعرابی٬ بیژن٬ 1377 آنسوی اغما (مرگ مغزی) ٬ قم ٬نشر فارس.
• 2)استون٬ سی کیت٬ تشخیص و درمان (اورژانس های کارنت)٬ ترجمه علیرضا منجمی٬ نشر تیمورزاده.
• 3)امین نژاد٬ رضا٬ 1390 ٬رموز امتحانی بیهوشی٬ تهران٬  انتشارات طبیب.
• 4) اکبری٬ علی اصغر٬ اثرات مشروبات الکلی از دیدگاه پزشکی و دانشمندان غرب٬ نشر جهرم.
• 5) اتیکسون٬ ریچارد٬ 1368  ٬زمینه روانشناسی هیلگارد٬ ترجمه محمد تقی براهنی و همکاران٬ تهران٬ انتشارات رشد.
• 6) اردبیلی٬ محمد علی٬ 1391 ٬حقوق جزای عمومی٬ نشر میزان٬ ویرایش اول٬ چاپ بیست و ششم.
• 7) آقایی نیا٬ حسین٬ 1389 ٬حقوق کیفری اختصاصی جرایم علیه اشخاص٬  تهران٬ نشر میزان٬ چاپ چهارم.
• 8) افراسیابی٬ محمد اسماعیل٬ 1378 ٬ حقوق جزای عمومی٬ تهران٬ نشر فردوسی٬جلد اول.
• 9) امین٬ سید حسن٬ 1384 ٬  دایرة المعارف خواب و رویا٬ تهران٬ نشر دایرة المعارف ایران شناسی.
• 10) ادوارد٬ فرانک٬ 1376 ٬ عجیب تر از علم٬ ترجمه شاهرخ فرزاد٬  انتشارات میلا د.
• 11)https://www.migna.ir/
• 12)…
• 13)…