زندان و آثار آن

زندان

فصل اول: تعریف و تاریخچه مجازات زندان                 8

مبحث اول: تعریف زندان           8

مبحث دوم: مشروعیت زندان از نظر اسلام                  11

بند 1) مشروعیت زندان در قرآن کریم                       12

بند 2) مشروعیت زندان از نظر سنت                         13

بند 3) مشروعیت زندان از نظر عقلی                          14

بند 4) مشروعیت زندان از نظر اجماع                        15

مبحث سوم: تاریخچه پیدایش زندان                         16

بند 1) حبس قبل از اسلام                        17

بند 2) زندان در ایران باستان                    19

بند 3) حبس پس از ظهور اسلام                20

بند 4) حبس در قانون مجازات عمومی                      23

بند 5) حبس در قانون مجازات اسلامی                      24

مبحث چهارم: سیستم­های متداول اجرای مجازات زندان                            27

بند 1) سیستم­های خارجی اجرای مجازات زندان                       27

بند 2) سیستم­های داخلی اجرای مجازات زندان                         29

فصل دوم: مفهوم جرم و تکرار جرم                            33

بخش دوم: آثار زندان

فصل اول: آثار مثبت مجازات زندان                           42

فصل دوم: آثار منفی مجازات زندان                           50

مبحث اول: آثار شخصی                            53

بند 1) مشکلات خانوادگی                        54

بند 2) بازماندن از کار و فعالیت                 55

بند 3) طرد اجتماعی و دارا شدن سوءپیشینه                            58

بند 4) پذیرش ارزش­های اجتماعی                            60

بند 5) فاسد شدن تدریجی                       61

بند 6) ابتلا به بیماری­های روانی و جسمی                  61

مبحث دوم: آثار اجتماعی                          62

فصل سوم: زندان و تکرار جرم                   65

مبحث اول: چگونگی اثرگذاری زندان در ارتکاب مجدد جرم                        65

مبحث دوم: علل تأثیر زندان در تکرار جرم                  86

منابع

تعریف زندان

از نظر لغوی آنچه که از واژه «زندان» به ذهن متبادر می­شود در درجه اول مکانی است که افراد مجرم در آنجا نگهداری می­شوند اما لفظ زندان در مقام ترادف با واژه «حبس» بعنوان کیفر نیز بکار می­رود هرچند که در اکثریت قریب به اتفاق مواد قانونی واژه حبس درخصوص این مجازات سالب آزادی بکار می­رود لکن از آنجا که در عرف این دو لغت مترادف با یکدیگر کاربرد دارند لذا استعمال هردو ممکن و صحیح است.

بطور کلی در فرهنگ­های مختلف فارسی حبس به معنای زندانی کردن، بازداشت کردن، بازداشتن (ابد، تأدیبی، با اعمال شاقه)[1]، بند کردن، قید کردن، بستن، توقیف، زندان، بند، مقابل اطلاق و وقف[2] آمده است و از واژه زندان نیز به محبس، حبسگاه جایی که متهمان و محکومان را در آن نگاه دارند، بندیخانه، قیدخانه[3] و سجن[4]تعبیر شده است.

«در این مفهوم اصطلاحا زندان یکی از مجازات­های کیفری می­باشد که حسب آن براساس تصمیم مراجع قضایی مطابق قوانین و مقررات موضوعه آزادی فرد برای مدت محدود یا نامعین سلب می­گردد به همین دلیل زندان را به عنوان مجازات سالب آزادی تعبیر نموده­اند البته منظور از سلب آزادی همان محرومیت است و محرومیت از آزادی عبارت است از محرومیت از پرداختن به حرفه، ممنوعیت از سکونت در محل اقامت خود، دوری از خانواده و ممنوعیت­های دیگر که مهم­ترین آن رفت و آمد است.»[5]

و اما در کتاب ارزشمند ترمینولوژی حقوقی واژه حبس در حقوق جزا چنین تعریف شده است: «سلب آزادي و اختيار نفس در مدت معين يا نامحدود بطوريکه در زمان آن، حالت انتظار ترخيص وجود نداشته باشد و اگر حالت انتظار وجود داشته باشد آنرا توقيف گويند نه حبس (ماده 108-114 قانون ثبت و ماده 59 قانون تسريع محاکمات)»[6]  و در آیین دادرسی مدنی حبس عبارت است از «سلب آزادي تن محکوم‌عليه که در مدت‌هاي قانوني پس از ابلاغ حکم (يا ابلاغ اجراييه ثبتي) طوعا آنرا اجرا ننموده و در موعد قانوني عرضحال اعسار به دادگاه صلاحيتدار تقديم ننموده است. اين نوع حبس در قانون اسلام هم وجود دارد: لي الواجد يحل عقوبته و عرضه (حديث)»[7]

«در حقوق اسلامی مفهوم زندان در لغت با الفاظ متعدد ازقبیل حبس، وقف، اثبات وسایر کلماتی که حاوی ممنوعیت هستند بیان شده است»[8] البته متداول­ترین آنها واژه­های حبس و سجن است که در قرآن مجید مکررا آمده است که «هردو دارای یک معنی کلی است و آن ممانعت از دخل و تصرف آزاد و جلوگیری از انجام اعمال آزادانه است.»[9]

در ماده 3 آیین­نامه «سازمان زندان­های ایران»[10] نیز زندان چنین تعریف شده است: «زندان محلی است که در آن محکومانی که حکم آنان قطعی شده است با معرفی مقامات صلاحیتدار قضایی و قانونی برای مدت معین یا بطور دایم به منظور تحمل کیفر، با هدف حرفه­آموزی، بازپروری و بازسازگاری نگهداری می­شوند.» که البته این تعریف کاملا منطبق با ماده 27 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 است که بموجب آن «مدت حبس­ از روزی آغاز می­شود که محکوم به موجب حکم قطعی لازم­الاجرا حبس می­گردد.»

در ماده 3 آیین­نامه، چهار هدف تحمل کیفر، حرفه­آموزی، بازپروری و بازسازگاری را درنظرگرفته ولی بنظر می­رسد درحال حاضر و در زندان­های امروزی صرفا بحث تحمل کیفر ملاک است و به بازپروی و بازسازگاری نه تنها توجهی نمی­شود بلکه زندان اثر معکوس داشته و موجب تکرار جرم اعم از جرم قبلی یا جرایم جدیدتر با شدت و ضعف متفاوت نسبت به قبل می­شود که بحث پایان­نامه حاضر را تشکیل می­دهد و در ادامه بطور مفصل به آن پرداخته می­شود.

همچنین در ماده 4 آیین­نامه درکنار تعریف زندان، به تعریف بازداشتگاه پرداخته شده است که بموجب آن «بازداشتگاه محل نگهداری متهمانی است که با قرار کتبی مقام­های صلاحیتدار قضایی تا اتخاذ تصمیم نهایی به آنجا معرفی می­شوند.» بنابراین بنظر می­رسد بموجب آیین­نامه مزبور، تفکیکی بین محل نگهداری مجرمین و متهمین بازداشت به قرار وثیقه صورت گرفته است که همانگونه که در ادامه خواهیم دید از نکات مهم درخصوص تأثیر زندان در تکرار جرم است.

برای حبس در قوانین و کتب مختلف حقوقی انواع گوناگونی ذکر شده است که بطورکلی عبارتند از حبس مجرد، حبس موقت، حبس دایم(ابد)، حبس تکدیری، حبس انضباطی و حبس با کار.[11]

مشروعیت زندان ازنظر اسلام

گفته شده که مجازات باید قانونی و مشروع باشد یعنی علاوه بر اینکه نوع و میزان آن درخصوص یک جرم خاص توسط قانونگذار در قانون تعیین شده باشد، ازنظر احکام الهی و علمای شرع نیز تایید شده و در منابع فقه اسلامی تجویز شده باشد. زندان ازجمله مجازات­هایی است که در شرع مقدس اسلام به انحای گوناگون کاربرد داشته و در زمان پیامبر اکرم (ص) و دیگر ائمه (ع) بکار می­رفته است. می­توان گفت بطور کلی موارد و موجبات زندان در اسلام بشرح ذیل است:

• الف- زندان در جرایم ضدامنیتی: همچون حبس باغی(باغی کسی را گویند که بر امام عادل خروج کند، پیمان خود را با وی بشکند و از فرامین و دستوراتش سرپیچی کند.) حبس راهزنان(قطاع الطریق) و حبس اسرای جنگی.
• ب- زندان در جرایم ضد نفس: مانند متهم به قتل، آمر به قتل، حبس قاتل تا تکمیل شرایط، حبس قاتل پس از عفو اولیای مقتول.
• ج- زندان در جرایم مربوط به دین: ازجمله حبس زانی، حبس زن مرتد، حبس ایلاکننده، حبس زن حامل برای اقامه حد.
• د- زندان در جرایم مربوط به مال: بعنوان مثال حبس عامل خیانتکار، حبس سارق، حبس مفلس، حبس ممتنع از ادای دین، حبس تارک نفقه، حبس کفیل.
• ه- زندان در شهادت: حبس شهود، حبس شاهد دروغگو.[12]

همچنین «در اسلام علاوه بر مجازات اصلی زندان، مواردی نیز به عنوان مجازات تکمیلی پذیرفته شده و بدان تصریح شده است:1- تأدیب و تعزیر، 2- تازیانه، 3- جریمه نقدی، 4- در فشار قرار دادن، 5- تنکیل، 6- تشهیر، 7- قید و زنجیر، 8- منع طعام و شراب.»[13]

اما آنچه که ذکرش در اینجا لازم است و علمای شیعه و حقوقدانان نیز به آن قائلند اینست که «حبس در شریعت اسلامی نگه داشتن انسان در جای تنگ نیست بلکه تعویق شخص و جلوگیری از تصرف آزادانه وی است که می­بایست از هرگونه شکنجه و آزار بدور باشد.»[14] بنابراین همانگونه که مشاهده می­شود در دین مبین اسلام برای حبس همان هدف اصلی یعنی ارعاب و ترهیب و بازپروری اجتماعی درنظر گرفته شده آنهم با شرایطی که کاملا ارزش­های انسانی حفظ شده و به شخصیت و هویت فرد زندانی خدشه­ای وارد نشود. در ذیل مشروعیت مجازات زندان را از منظر منابع چهارگانه فقهی یعنی قرآن، سنت، اجماع و عقل بیان می­کنیم:….

سیستم ­های داخلی اجرای مجازات زندان

به استناد ماده 5 آیین­نامه سازمان زندان­ها مصوب 20/9/1384، «زندان­ها به زندان بسته، مرکز حرفه­آموزی و اشتغال که خود شامل مؤسسه­های حرفه­آموزی و کاردرمانی (اردوگاه) است، تقسیم می­شوند.» که مطابق ماده 6  این آیین­نامه «زندان بسته، زندانی است محصور که با برج­های دیده­بانی در پوشش داخلی و خارجی دارای حفاظت کامل می­باشد.» و در ماده 7 در تعریف مراکز حرفه­آموزی و اشتغال آمده است: «مراکز حرفه­آموزی و اشتغال مکانی است که می­تواند محصور و در پوشش خارجی دارای حفاظت مناسب یا نامحصور و بدون حفاظت و مأمور انتظامی و یا درحالتی بینابین باشد که در آن محکومان بطور گروهی بکار اعزام می­گردند و پس از خاتمه کار دوباره به آسایشگاه­های خود بازگشت داده می­شوند.» همچنین در ماده 17 آیین­نامه مذکور دسته دیگری از زندان تحت عنوان «کانون اصلاح و تربیت» مطرح شده که مطابق آن اطفال و نوجوانان بزهکار کمتر از 18 سال تمام در آنجا برای اصلاح، تربیت و آموزش نگهداری می­شوند.

ذکر این نکته خالی از فایده نیست که در ماده 5 آیین­نامه اجرایی سازمان زندان­ها (مصوب26/4/80) زندان­ها به سه نوع زندان بسته، نیمه­باز ، باز و مجتمع­های حرفه­آموزی و کاردرمانی (اردوگاه) تقسیم می­شدند که در سیستم فعلی تقسیم­بندی، زندان­های نیمه­باز و باز جایگاهی ندارند. البته بنظر می­رسد اجرای سیستم­های زندان نیمه­باز و باز در عمل با موانع و مشکلات فراوانی روبرو باشد. بعنوان مثال وجود مأمور مراقب بدون اسلحه درخصوص زندان نیمه­باز و نیز عدم وجود حفاظ و مأمور در زندان باز مواردی است که موجبات فرار بسیاری از مجرمین را فراهم می­نماید و امکان کنترل و نظارت بر آن را مشکل می­نماید و حذف آن صرفنظر از فواید عملی آن، با انجام مطالعات دقیق فنی و علمی صورت گرفته است.

با دقت در تعریف ارائه شده در ماده 6 مشخص می­شود که این نوع زندان شباهت کامل با رژیم عمومی یا دسته­جمعی دارد. ازطرفی بنظر می­رسد سیستم عمده اجرای مجازات در کل دنیا در درجه اول برهمین روش استوار است و بدیهی است که در ایران نیز همین­گونه پایه­ریزی شده باشد.

براساس ماده 8 آیین­نامه مذکور «کلیه محکومان باتوجه به نوع و میزان محکومیت، پیشینه کیفری، شخصیت، اخلاق و رفتار، براساس تصمیم شورای طبقه­بندی حسب مورد در زندان­های بسته یا مراکز حرفه­آموزی و اشتغال نگهداری می­شوند مگر آنکه مقام قضایی صادرکننده حکم در رأی صادره محل خاصی را برای نگهداری محکوم تعیین نموده باشد.»

همانطور که مشاهده می­شود تشخیص اینکه زندانیان باید در کجا نگهداری شوند در درجه اول در صلاحیت قاضی صادرکننده رأی و پس از آن شورای طبقه­بندی و آنهم براساس وجود آیتم­هایی ازقبیل نوع و میزان محکومیت، پیشینه کیفری و غیره است. حال آنکه در آیین­نامه سابق در مواد 8 و 10 به ترتیب مجرمانی که باید در زندان نیمه­باز و باز نگهداری می­شدند طبقه­بندی شده بودند. بموجب این مواد:

ماده 8 : «زندانیان زیر در زندان نیمه­باز نگهداری می­شوند:

الف: محکومین جرایم عمدی.

ب: محکومین به جزای نقدی که به لحاظ عجز از پرداخت جزای نقدی تحمل کیفر حبس می­کنند.

ج: محکومین مالی موضوع ماده 2 قانون نحوه اجرای محکومیت­های مالی.

د: محکومین به حبس در جرایم عمدی با شرایط زیر:

• محکومین به حبس تعزیری تا دو سال.
• محکومین به حبس بیش از دو سال تا 15 سال به شرط تحمل 110 روز از مدت محکومیت در زندان بسته.
• محکومین به حبس بیش از 15 سال و حبس ابد به شرط تحمل دو سال ازمدت محکومیت در زندان بسته.»

همچنین مطابق ماده 10 : «زندانیان زیر در زندان باز نگهداری می­شوند:

الف: محکومین جرایم غیرعمدی.

ب: محکومین به جزای نقدی که به لحاظ عجز از پرداخت جزای نقدی تحمل کیفر حبس می­کنند.

ج: محکومین مالی موضوع ماده 2 قانون نحوه اجرای محکومیت­های مالی.

د: محکومین به حبس در جرایم عمدی با شرایط زیر:

• محکومین به حبس­های تعزیری تا دو سال پس از گذراندن 14 روز از مدت محکومیت در یکی از زندان­های بسته یا نیمه­باز.
• محکومین به حبس بیش از دو سال تا 15 سال به شرط تحمل 15 ماه از مدت محکومیت در یکی از زندان­های بسته یا نیمه­باز.
• محکومین به حبس بیش از 15 سال و حبس ابد به شرط تحمل 4 سال ازمدت محکومیت در یکی از زندان­های بسته یا نیمه­باز.

نکته جالب دیگر درخصوص آیین­نامه جاری این است که وفق ماده 12 آن متهمان و محکومان جرایم مواد مخدر و اعتیاد در مؤسسات کاردرمانی (اردوگاه­ها) نگهداری می­شوند که همچنان که خواهیم دید از نکات مثبت این آیین­نامه بشمار می­آید.

آثار زندان

همانگونه که قبلا بیان کردیم، درطول سالیان متمادی پس از پیدایش و ظهور زندان، این مجازات دارای اهدافی بود که درطول زمان تغییر کرده است. زمانی هدف از آن ارعاب مجرم و جلوگیری از ارتکاب بزه توسط وی بوده و جنبه بازدارنده به خود می­گرفته و در دوره­ای از زمان جهت ارعاب عمومی بکار می­رفته، در برخی مکاتب صرفا جنبه انتقامی داشته و زمانی هدف از آن برقراری عدالت در جامعه بوده و رویکرد نوین و ایده­آل نسبت به آن نیز اصلاح و تربیت مجرمین است.

از منظر حقوق جزا و علم جرم­شناسی، مرحله اجرای مجازات، مهم­ترین و حساس­ترین مرحله بازسازی مجرم، بازگرداندن وی به جامعه و پیشگیری از تکرار جرم در آینده است. چرا که مجازات صرف­نظر از بعد تنبیهی آن در واقع وسیله­ای برای اصلاح و درمان مجرم است و باید تحت نظر و مراقبت مستمر مقامات قضایی اجرا شود. «وقتی فردی به مجازات محکوم می­شود تردیدی نیست که در کنار هدف تأدیب و تنبیه، اصلاح و بازاجتماعی شدن او نیز مورد توجه جامعه است. جامعه توقع دارد که دوران محکومیت در زندان موجب شناخت بیشتر و آشنایی با مشکلات روانی و اجتماعی او شود تا با اتخاذ شیوه­های درست، عملی و منطقی بتوان در خلال دوران محکومیت، بزهکار را درمان، تمایل به تکرارجرم را در او کاهش و او را به جامعه بازگرداند[1].»

همزمان با ظهور این آثار در طول حیات زندان، دیدگاه­های مختلفی درخصوص آن بیان شده و مخالفان و موافقان دلایل متعددی را در راستای نظرات خود اقامه نموده­اند. هرچند زندان از دیدگاه مخالفان آن دارای آثار منفی زیادی بوده و پایان­نامه حاضر نیز به یکی از آثار منفی مجازات زندان یعنی «تأثیر آن در تکرار جرم» می­پردازد لکن عدم توجه به جنبه­ های مثبت این مجازات به دور از انصاف است. بنابراین در ابتدا به بررسی جنبه­های مثبت مجازات زندان و بیان دیدگاه­های موافقان درخصوص آن می­پردازیم:

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

نمونه ای از فهرست منابع

• آخوندی، محمود، آیین دادرسی کیفری، 1377، جلد 3، چاپ چهارم، تهران، انتشارات وزارت ارشاد.
• آنسل، مارک، دفاع اجتماعی، 1375، ترجمه محمد آشوری و علی حسین نجفی ابرندآبادی، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران.
• آشوری، محمد، جایگاه زندان درسیاست کیفری جهان معاصر (مجموعه مقالات همایش راهکارهای کاهش جمعیت کیفری زندان)، 1386، تهران، انتشارات میزان.
• اردبیلی، محمدعلی، حقوق جزای عمومی، 1377، جلد 2، تهران، نشر میزان.
• بولک، برنارد، کیفرشناسی، 1377، ترجمه علی­حسین نجفی ابرندآبادی ، تهران، نشر مجد.
• پیکا، ژرژ، جرم­شناسی، 1370، ترجمه علی­حسین نجفی ابرندآبادی ، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
• جعفري لنگرودي، محمدجعفر ، ترمينولوژي حقوق، 1383، چاپ چهاردهم، تهران، انتشارات کتابخانه گنج دانش.
• دانش، تاج­الزمان، حقوق زندانیان و علم زندان­ها، 1372، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،
• دهخدا، علی­اکبر، لغت­نامه، دوره 50جلدی، 1330، جلد 16 (ج)، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،
• دهخدا، علی­اکبر، لغت­نامه، دوره 50جلدی، 1330، جلد 27 ( ژ- ز)، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،
• سپهری، محمد، زندان از دیدگاه اسلام (بررسی مشروعیت، موارد و احکام زندان)، 1382، تهران، انتشارات امید دانش.
• شمس، علی، زندان­ها در هزاره سوم، 1386، تهران، انتشارات راه تربیت.
• صفاری، علی، کیفرشناسی(تحولات، مبانی و اجرای کیفر سالب آزادی)، 1388، چاپ ششم، تهران، انتشارت جنگل.
• عباسی، مصطفی، افق­های نوین عدالت ترمیمی و میانجیگری کیفری، 1382، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشور.
• …
• …