دین از دیدگاه دوركیم و كاركردهای اجتماعی آن

دین از دیدگاه دوركیم

دین و كاركردهای اجتماعی آن

دین از دیدگاه دوركیم

دین از دیدگاه دوركیم ، دين و كاركردهاي اجتماعي آن از ديدگاه دوركيم – دین از دیدگاه دوركیم  ..

بخش اول: كلياتي درباره دوركيم.

1- زندگي و آثار دوركيم..

2- زمينه فكري و انديشه­هاي اصلي دوركيم..

3- رويكرد روش شناسي دوركيم در دين پژوهي..

4- هستي شناسي دوركيم..

5- انسان شناسي دوركيم..

بخش دوم: كاركردهاي اجتماعي دين از نظر دوركيم، دین از دیدگاه دوركیم

1- دين و ابعاد آن..

1-1- دوركيم و بعد مناسكي دين..

2- دين و خصوصيات آن در جوامع مختلف از نظر دوركيم، دین از دیدگاه دوركیم..

1-2- دين و خصوصيات آن در جوامع ابتدايي..

2-2- دين و خصوصيات آن در جوامع صنعتي امروزي..

3- دوركيم و تبيين كاركردي دين..

4- دين به مثابه نهاد اجتماعي و كاركردهاي آن از نظر دوركيم..

5- نقد نظريه دين دوركيم – دین از دیدگاه دوركیم ..

1-5- انتقادات روش شناسانه.

2-5- انتقادات مردم نگارانه و تجربي..

3-5- انتقادات نظري..

منابع دین از دیدگاه دوركیم

دین از دیدگاه دوركیم

بخش اول: كلياتي درباره دوركيم

زندگی و آثار دوركیم

اميل دوركيم جامعه شناس معروف فرانسوي، در15آوريل 1858در شهر اپينال واقع در لورن پاريس متولد شد[1].او از تبار فقيهان ريشه دار كليمي بود، در آغاز تصميم گرفته بود به پيروي از سنت خانوادگي اش در آينده يك فقيه كليمي گردد . دوركيم جوان ضمن گذراندن دروس معمولي اش در مدارس غير مذهبي، زبان عبري، عهد عتيق و تالمود را نيز فرا گرفت.

دوركيم چندي پس از تأييديه سنتي كليمي در سن سيزده سالگي، تحت تأثير يك زن كاتوليك، كوته زماني دچار حالت­هاي عارفانه شده بود و بر اثر آن، به كاتوليسيسم علاقه پيدا كرده بود . اما ديري نپاييد كه او از هر گونه تعلق مذهبي دست كشيد و يك لاادري[2]گشت، هرچند كه علاقه به بررسي پديده­هاي مذهبي را همچنان براي خود نگهداشته بود.[3]

شخصيت او سخت متاثر از پرورش اوليه و زندگي دقيق و منضبط خانوادگي باقي ماند، ژرژ داوي در يكي از بررسي­هاي معدود و معتبري كه از زندگي اوليه دوركيم انجام شده، خاطر نشان مي­كند «محيط خانه كه در آن بيشتر قناعت به چشم مي­خورد تاگشاده دستي، ودر آن رعايت قانون، هم فريضه اخلاقي بودو هم نمونه عمل، در لورني(دوركيم)جوان چند صفت غيرقابل تغيير به وجود آورد: تحقير كساني كه از تلاش و كوشش روي گردانند، پست شمردن موفقيتي كه بدون كوشش به دست آمده باشدو ترس از هرآنچه بر بنيادي قابل اعتماد استوار نباشد…»

دوركيم در سن هجده سالگي به پاريس رفت تا براي ورود به دانشسراي عالي درس بخواند.[4] در دانشسرا در زمره گروهي از روشنفكران برجسته اي بود كه تني چند از آنها بعدها نفوذ عظيمي برزندگي فرهنگي و سياسي فرانسه گذاشتند.[5]در ميان استادان موردعلاقه دوركيم در دانشسرا ميتوان از تاريخ نگاربزرگ، فوستل دوكولانژ نويسنده «شهر باستان» نام برد و همچنين اميل برترو فيلسوف.[6]

دوركيم پس از فارغ التحصيل شدن در سال1882 تاسال1887در چندمدرسه ولايتي به تدريس فلسفه پرداخت و در اين ميان سال تحصيلي 6-1885رادر آلمان سپري كرد وبه مطالعه تحولات معاصر در فلسفه اجتماعي و «روان شناسي جمعي»در آن كشور پرداخت. در بازگشت دو مقاله بلند نوشت و در آنها به چهره­هاي بارز تفكر اجتماعي در آلمان پرداخت اين مقالات به وي كمك كرد تا در سال 1887 مقامي در دانشگاه بوردو به دست آورد، اين مقام كه« دانشياري علوم اجتماعي و آموزش »بود، خاص وي به وجود آمد.[7]

سال­هاي بوردو براي دوركيم يك دوره فعاليت بس آفرينشگرانه بود.او در اين سال­ها يك رشته مقالات انتقادي مهم از جمله نقد كتاب جامعه سنتي و جامعه نوين فرديناند تونيس را منتشر ساخته و سخنراني­هاي افتتاحيه درس هايش را به صورت يك رشته مقالات به چاپ رساند.در سال 1893او از رساله دكترايش به زبان فرانسوي تحت عنوان تقسيم كار و نيز از رساله لاتيني خود كه درباره منتسكيو نوشته بود، دفاع كرد.دوركيم دركتاب درباره تقسيم كار، كاركردهاي اجتماعي تقسيم كار را تحليل مي­كندو در صددنشان دادن اين بر مي­آيد كه چگونه در جوامع جديد، بر خلاف جوامع ابتدايي، تقسيم كار منبع اصلي هماهنگي و همبستگي اجتماعي است.[8]

ادامه دین از دیدگاه دوركیم

كتاب قواعد روش جامعه شناسي از بسياري جهات، مرجع برجسته اين علم جديد است.اينكه بايد امور اجتماعي را همچون اشياء بررسي كردو اهميتي كه نويسنده بر عينيت و تحليل امور اجتماعي باعلل اجتماعي و خصوصاً تأكيدي كه بر روش­هاي گونه شناسي (با احتياطي كه بايد در اين جهت رعايت كرد)قائل است قابل توجه است.[9]

خودكشي يكي ديگر از آثار مشهور دوركيم است و ضمناً اولين تحقيق علمي منظمي است كه در زمينه جامعه شناسي انجام گرفته است.دوركيم از اين تحقيق نتيجه مي­گيرد كه خودكشي يك پديده اجتماعي است و با عوامل روان شناختي قابل توجيه نيست بلكه خودكشي را بايد با عوامل اجتماعي ديگر تبيين كرد[10].او مسئله خودكشي را با متغير­هاي اجتماعي از قبيل سن، جنس، اعتقادات مذهبي(تفاوت ميزان خودكشي­ها بين پروتستان­ها و كاتوليك ها)وضعيت تاهل، تعداد فرزندان، در ارتباط قرار ميدهدودرجه همبستگي و پيوند اجتماعي فرد با جامعه را به عنوان محور اصلي مطالعات تلقي مي­نمايد.[11]

با اين سه اثر عمده، دوركيم در صف مقدم جهان دانشگاهي جاي گرفت.[12]دوركيم براي جامعه شناسي وجهه و مقبوليتي دانشگاهي كسب كرد، و آثارش سرانجام در تحول جامعه شناسي وعلي الخصوص در نظريه جامعه شناسي نقش عمده اي ايفا كرد.[13]

دوركيم در چند سال آخر اقامتش در بوردو، به بررسي پديده­هاي مذهبي علاقمند شده بود. او تا اندازه اي تحت تاثير رابرتسون اسميت و مكتب انسان شناسي انگليسي، به بررسي دقيق دين ابتدايي روي آورده بود.دوركيم پس ار انتشار چندين مقاله مقدماتي در اين زمينه، سرانجام، آخرين اثر عمده اش را در سال 1912با عنوان «صورت­هاي ابتدايي زندگي ديني» منتشر ساخت.[14]

سه نوع بررسي در كتاب صورت­هاي ابتدايي زندگي ديني جمع شده است:يكي از آنها توصيف و تحليل تفصيلي دستگاه­هاي كلاني[15]وتوتمي برخي قبايل استراليايي همراه با اشاره اي به قبايل آمريكايي است.بررسي ديگر شامل نظريه اي است درباره ذات دين بر اساس مطالعه توتم پرستي در استراليا. بالاخره، بررسي نوع سوم، طرحي است از نوعي تعبير جامعه شناختي صور انديشه بشري، يعني مقدمه اي است بر جامعه شناسي شناخت.از بين سه مايه فكري مذكور، مطالعه توصيفي نظام كلان­ها و توتم پرستي جاي بيشتري را مي­گيرد .

اما از ديد گاه ريمون آرون، دومين مايه فكري دوركيم يعني نظريه عمومي اديان بر اساس مطالعه توتم پرستي اهميت بيشتري دارد . روش دوركيم در اين كتاب مانند روش او در كتاب­هاي پيشين است، نخست نمود مورد مطالعه را تعريف ميكند.  آنگاه به نقد تحقيقي و رد نظريه­هاي ديگر مي­پردازد.سرانجام، درمرحله سوم، طبيعت اساسا اجتماعي اديان را اثبات مي­كند.[16]او سرانجام در 15نوامبر سال1917در سن 59سالگي درگذشت.

بخش عمده آثار دوركيم كه بيشتر شامل جزواتي است كه وي براي درس­هاي متعدد نوشته بود، بعد­ها به چاپ رسيد.مهمترين اين آثار عبارتند از : دو مطالعه درباره آموزش (آموزش اخلاقي و درس وي در سوربن درباره تاريخ نظام آموزشي فرانسه كه در دو جلد به نام تحول تعليم و تربيت در فرانسه چاپ شده است )درسهاي بوردو و درباره سوسياليسم بحثي در سياست مدني و دولت(كه تحت عنوان اخلاق حرفه اي و اخلاق مدني چاپ شد)و بالاخره تحليل فلسفه عمل گرايي كه از يادداشت­هاي دانشجويان گرد آوري شده است(عمل گرايي و جامعه شناسي).[17]

جهت مشاهده و دانلود دین از دیدگاه علامه طباطبایی و كاركردهای اجتماعی آن کلیک کنید

رویكرد روش شناسی دوركیم در دین پژوهی (دین از دیدگاه دوركیم)

پديده­هاي انساني و اجتماعي به جهت ويژگيها و وجوه متعددشان، موضوع مطالعه و بررسي علوم گوناگون بوده­اند.اين مساله در مورد دين صورت گسترده تري را اقتضامي كند ؛زيرا كه دين علاوه بر دارا بودن ابعاد مختلف از حيث دروني، به مسائل متعددي نيز در بيرون از خود دامن زده است. [1]

آنگاه كه موضوع مطالعه خود دين است و هيچ گونه التزام پيشيني نسبت به نتايج حاصل از كاوش­هاي عالمانه و پژوهش­هاي محققانه وجود ندارد ومنابع و ابزار كسب معرفت، جز با حجيت­هاي معرفت شناسانه محدود نمي گردد، مابا نوعي از معرفت مواجهيم كه با نظر به همين خصوصيات آن را برون ديني دانسته­اند.[2]

تاريخ انتقادي و تطبيقي، مردم شناسي، روان شناسي، جامعه شناسي و فلسفه از جمله علومي هستند كه با همين نگاه و بي اعتناءبه فحوا و مدعاي دين، آن را به مثابه يك پديده موضوع مطالعه خويش قرار داده اندو به بررسي ماهيت و چيستي و منشاء و ريشه دين در مقام تعريف و بازشناسي تحولات و تغييرات آن در طي زمان و درموقعيت­هاي مختلف، تعاملاتش با ديگر پديده­ها و پيامدهاي رواني اجتماعي آن در مقام تحقق پرداخته­اند.[3]

رويكرد برون ديني با مدل­هاي مختلفي ارائه شده است.يكي از مدل­هاي رويكرد برون ديني، روش كاركرد گرايي است كه به طور عمده در روان شناسي دين و جامعه شناسي دين مورد استفاده فرار مي­گيرد.اين روش بي توجه به صدق و حقانيت گزاره­هاي ديني به بيان فوائد و آثار و كاركرد­هاي باور­هاي ديني مي پردازد.ولي اين نگرش جديد در پژوهش تمام عرصه­هاي دين ناتوان است ؛زيرا چه بسا آثار برخي از باورهاي ديني علي رغم حقانيت آنها، بر مؤمنان كشف نشده باشد[4].

اميل دوركيم كه يكي از ستون هاي اصلي جامعه شناسي دين به شمار مي­رود. [5] رويكرد برون ديني نسبت به دين دارد.مطالعه دوركيم در باب دين، به اين دليل است كه به نظر او دين« نهاد اجتماعي» و «امر اجتماعي» است.[6]

تاكيد دوركيم بر ساخت­هاي كلان اجتماعي، تحت تاثير نگاه اندام واره اي به جامعه و همچنين بر وظيفه و كاركرد اجزاي اجتماعي براي حفظ آن از جهت گيري­هاي مهمي است كه در جهت دهي به منظر مطالعه جامعه شناسان بعداز خود بسيار مؤثر افتاد. بنابر اين جريان دوركيمي در جامعه شناسي دين منتسب به جامعه شناساني است كه اولا كلان نگرند و بر مطالعه نقش و جايگاه دين در ساخت اجتماعي بيش از رفتارها و عقايد ديني در سطح خرد اهتمام دارند؛ ثانياً به بررسي كاركرد­هاي دين در جهت حفظ انسجام اجتماعي و همچنين بحث­هاي مربوط به تحولات پديد آمده در صورت­هاي ديني بسيار علاقمندند، و ثالثاً تلاش مي­نمايند تا فاصله ممكن از موضوع خويش را چنان حفظ نمايند كه كمترين لطمه اي به اصل بي طرفي در شناسايي و داوري وارد نيايد.[7]

جهت مشاهده و دانلود  دیدگاه های اساسی درباره كاركرد های دین کلیک کنید .

بخش دوم: كاركردهای اجتماعی دین از دیدگاه دوركیم

دین از دیدگاه دوركیم

دين و ابعاد آن

همانطور كه اشاره كرديم ، اهميت دين در مطالعات دوركيم به دليل قابليت لمس آن درحكم نهادي اجتماعي و جايگاهش به مثابه «واقعيت اجتماعي» بود. موجوديت پايدار دين در حيات اجتماعي نمي توانست مقدور باشد مگر آنكه در حكم نوعي « بازتاب واقعيت » باشد و نه در حكم يك توهم كه اثبات گرايان طبيعت گرا اعلام مي­داشتند. كتاب صور ابتدايي حيات ديني از بسياري جهات، حمله اي است عليه اثبات گرايي طبيعت گرا، كه دوركيم آن را جرياني منتهي به دو نوع اصلي تئوري دين ارزيابي ميكرد: «آنميسم»(جاندارانگاري) و«طبيعت گرايي». هردو اديان را توهم و بيان ماقبل علمي پديده­هاي طبيعي يا روان شناختي ميدانستند، كه دوركيم باطرح مقوله «امر اجتماعي» نظرش را در برابر آنهاتبيين كرد.[1]

دوركيم در كتاب صور بنياني حيات ديني برا ي ارائه نظريه ديني خود در وهله نخست، دو نظريه معروف آن زمان را رد مي­كند:

وي در رد اين ديد گاه كه دين اساساً شناخت امور فوق طبيعي است، باور دارد كه انسان­هاي ابتدايي به طور متعارف دو جهان مختلف يعني جهان طبيعت و جهان فوق طبيعي را نمي فهمد. انسان­هاي ابتدايي، تمام پديده­ها را غير عادي و معجزه مي­دانند. تقسيم جهان به طبيعي و فوق طبيعي به انسان­هاي متمدن و فضاي فكري بشر كنوني مربوط مي­شود؛زيرا اين انسان­ها از قوانين علوم طبيعي متاثرند.

در رد نظريه دوم، دوركيم معتقد است كه حقيقت دين اعتقاد به وجود خدايي برتر و فوق طبيعي نيست، زيرا ادياني وجود دارند كه در آنها اعتقاد به خدا نيست. به عنوان مثال در بوديسم اعتقاد به خدا وجود ندارد.  [2]

دوركيم مي­گويد:

«چيزي كه به نظر مي­رسد، به راستي ويژگي عقايد و آيين­هاي ديني است، نه عنصر فوق طبيعي، [بلكه]مفهوم مقدس است. واين مفهوم با فوق طبيعي كاملا متفاوت است».[3]

ذات دين به نظر دوركيم عبارت است از تقسيم جهان به دو دسته نمود­هاي مقدس و غير مقدس.[4]اين تقسيم جهان و تمايز شي مقدس از نامقدس ويژگي خاص تفكر ديني است كه در جامعه اتفاق مي­افتد، و در واقع اساس دين را تشكيل مي­دهد.اشياي مقدس، هميشه برتر، قدرتمند، داراي ممنوعيت براي تماس معمول و شايسته احترام فراوان دانسته مي­شوند.اشياي غير مقدس و دنيايي بر خلاف امور مقدس ، به زندگي معمولي و عملي روز مره مربوط مي­شوند[5]. ريشه اشياي مقدس قبل از هرچيز به نيروي جمعي كه تصوري از جامعه است، مربوط مي­شود. به زعم دوركيم، مفهوم مقدس دوچيز« ذاتا متناقض» رادر خود دارد:

«تقدس به يك معنا منع شدگي است، آستاني است كه كسي را دليري تجاوز بدان نيست؛ ونيز به معناي دوست داشتني و گرامي است».[6]

ازنظر دوركيم در حقيقت مهمترين خصيصه امر مقدس توانايي آن در ايجادخوف است و از اينجاست نيروي وادارنده آن در مورد رفتار انساني، و تقويتي كه ارزشهاي اخلاقي گروه پرستنده را مي­كند.[7]

«مفهوم مقدس جدا از هراس، يا لااقل حرمتي كه ما را از آن دور ميكند وميان ما و آن فاصله مي­اندازد، الهام بخش ماست، متعلق عشق و آرزوي ماست و ما متمايل بدان و در جستجويش هستيم. پس ايندو همان احساس دو گانه اي است كه متناقض مي­نمايد».[8]

از تعريف دوركيم از دين مي­توان در يافت كه تفاوت ميان اشياي مقدس و نامقدس و ارتقادادن برخي از وجوه زندگي اجتماعي به سطح امر مقدس، براي تعريف دين شرط لازم است ولي كافي نيست، بلكه سه شرط ديگر ضروري است :

1.بايد يك سري باورهاي ديني توسعه يابد. اين اعتقادات، تصاويري هستند كه نشان دهنده ي طبيعت امور مقدس و استمرار دهنده روابطي است كه با يكديگر و حتي با امور نامقدس دارند؛

2.يكسري آداب ديني لازم است. قواعدي وجود دارد كه افراد چگونه بايد در محضر امور مقدس رفتار كنند؛

3.دين نياز به كليسايي دارد كه در آن، اجتماع مؤمنان به وجود آيد.[9]

بنابر اين در تعريفي كه دوركيم از دين ارائه مي دهد و در فصل اول آن را بيان كرديم روابط دروني ميان امور مقدس، اعتقادات، اعمال و كليسا وجود دارد.ايشان اولين عنصر دين را امر مقدس مي داند.

جهت مشاهده و دانلود تضاد دین و عرفان در دیوان حافظ کلیک کنید .

دین از دیدگاه دوركیم

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های علوم اجتماعی کلیک کنید.

نمونه ای از فهرست منابع جهت مطالعه بیشتر دین از دیدگاه دوركیم

* قرآن کریم.

الف) کتابها

1. آرون، ريمون، مراحل اساسي انديشه در جامعه شناسي، ترجمه باقر پرهام، جلد دوم، چاپ اول، تهران:سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي، 1363.
2. ابوالحسن تنهايي، حسين ،13 جستار در تاريخ جامعه شناسي ،بي جا:انتشارات فتح ،1373
3.  ، حسين، تاريخ انديشه و نظريات جامعه شناسي از ابتدا تا كنون جامعه شناسي در اديان، چاپ دوم، تهران، انتشارات بهاباد، 1373.
4.  ، درآمدی بر مکاتب و نظریه‌های جامعه‌شناسی، چاپ دوم، گناباد. نشر مرندیز، 1374.
5. اخوان نبوي، قاسم، فطرت و خرد:سيري در زندگي و افكار علامه طباطبايي، چاپ اول، تهران:كانون انديشه جوان، 1387.
6. اشرف، احمد، مفهوم­ها و مكتبها: فونكسيوناليسم، نامه علوم اجتماعي، شماره1، 1347.
7. اميل دوركيم، در باره تقسيم كار اجتماعي، ترجمه باقر پرهام، چاپ دوم، تهران، نشر مركز، 1384.
8. ـــــــــــ ، صور بنياني حيات ديني، ترجمه باقر پرهام، چاپ اول، تهران، نشر مركز، 1383.
9. ايازي، سيد محمد علي، جامعيت قرآن، چاپ اول، رشت، انتشارات كتاب مبين، 1378.
10. باتامور، تي، بي، جامعه شناسي، ترجمه سيد حسن منصور و سيد حسن حسيني كلجاهي، چاپ دوم، تهران :شركت سهامي كتابهاي جيبي با همكاري انتشارات فرانكلين، 2536.
11. …
12. …

دین از دیدگاه دوركیم

https://ro.uow.edu.au/thss/