دعاوی جمعی و دعوای جمعی در نظام حقوقی ایران

دعاوی جمعی  – دعوای جمعی

مقدمه    1

بخش نخست: شناسایی دعاوی جمعی    7

گفتار نخست: بررسی پیشینه و مفهوم دعاوی جمعی  8

گفتار دوم: مزایا و معایب و قلمرو طرح دعاوی جمعی        25

بخش سوم: امکان طرح دعاوی جمعی در حقوق ایران       86

گفتار نخست: امکان پذیرش نهاد دعوای جمعی در حقوق ایران 88

گفتار دوم: راهکارهای مشابه طرح دعاوی به صورت جمعی  در حقوق ایران      97

فهرست اجمالی

بخش نخست: شناسایی دعاوی جمعی    7

گفتار نخست: بررسی پیشینه و مفهوم دعاوی جمعی         8

بندنخست: تاریخچه 8

بنددوم: تعریف دعاوی جمعی          12

بندسوم: تأسیسهای مشابه طرح دعوا به صورت جمعی   18

1-­ دعاوی گروهی       18

2-­ دعاوی به نمایندگی   19

3-­ دعاوی نمونه         20

4-­ دعاوی مشتق         21

5-­ دعاوی اشتراکی      22

6-­ اجتماع ادعاها/اجتماع افراد    23

7-­ دعاوی ورود ثالث    23

8-­ ادغام دعاوی مجزا   24

گفتار دوم: مزایا و معایب و قلمرو طرح دعاوی جمعی     25

بندنخست: مزایای دعاوی جمعی        25

1-­ ماهیت بازدارندگی   26

2-­ تسهیل اقامه دعاوی جبران خسارت      27

3-­کارآیی قضایی و صرفه‌جویی در اقتصاد قضایی   27

بنددوم: معایب دعاوی جمعی 28

1-­ سلب حق اعضای گروه برای اقامه دعوای فردی 29

2-­ تعارض منافع اعضا و وکلای گروه     29

3-­ امکان طرح دعاوی واهی      30

بندسوم: قلمرو دعاوی جمعی 30

1-­ حوزه دعاوی مصرف          31

2-­ حوزه کارگری استخدامی      33

3-­ حوزه اوراق بهادار  34

4-­ حوزه ضدتراست     35

5-­ حوزه زیست محیطی 36

6-­ دعاوی جمعی کیفری

بخش سوم: امکان طرح دعاوی جمعی در حقوق ایران       86

گفتار نخست: امکان پذیرش نهاد دعوای جمعی در حقوق ایران       86

بندنخست: پذیرش مفاهیم اساسی در دعاوی جمعی         88

1-­ مفهوم حق در دعاوی جمعی   88

2-­ مفهوم نمایندگی در دعاوی جمعی        91

بنددوم: مبانی پذیرش دعاوی جمعی در نظام آیین دادرسی ایران    94

گفتار دوم: راهکارهای مشابه طرح دعاوی به صورت جمعی  در حقوق ایران 97

بندنخست: طرح دعوا به نمایندگی      98

1-­ دعاوی مربوط به حوزه حقوق مصرف‌کنندگان   98

1-1- سازمان حمایت مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان        101

1-2- انجمن حمایت از مصرف‌کنندگان    107

1-3- هیأت‌های حل اختلاف دعاوی مصرف‌کنندگان خودرو  112

1-4- سازمان‌های قانونی حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان در قانون تجارت الکترونیکی  116

2-­ دعاوی مربوط به حوزه حقوق محیط زیست       118

3-­ دعاوی مربوط به حوزه حقوق کار      121

بنددوم: دعاوی مشتق         125

بندسوم: دعاوی نمونه         128

بندچهارم: سایر طرق اجتماع دعاوی

منابع

تعریف دعاوی جمعی

قبل از تعریف این مفهوم باید خاطرنشان کرد که در نظام حقوقی هرکشوری با تعریف صحیح ازدعاوی فردی و آیین دادرسی کلاسیک آن می­توان مفهوم دعاوی جمعی را نیز به درستی آشکار نمود، به عبارت دیگر حقوق دعاوی جمعی در یک کشور باید با توجه به آیین دادرسی راجع به دعاوی انفرادی معمول درک شود.

به­طور معمول هرگاه قواعد ماهوی توسط افراد زیر پا گذاشته می شود، شخصی که از این نقض قواعد زیان می­بینید با استفاده از ابزارهای قوانین شکلی برای احیا و جبران حقوق از دست رفته خود دادخواهی می کند و با توسل به اصول و شیوه­های تعیین شده، خوانده را مجبور به اطاعت از قواعد ماهوی می نماید.

دادخواهی مستقیم و انفرادی حتی در مواردی که تعداد خواهان یا خوانده از یک نفر نیز بیشتر است تا حدودی می تواند جوابگوی نیاز افراد باشد، اما آیا استفاده از روش های سنتی در آیین دادرسی برای تعداد بسیار زیادی از افراد که توسط عمل یک نفر متضرر می­شوند نیز می­تواندکافی­و­کارآمد باشد؟ در این حالت طرح دعاوی مجزا و جداگانه از سوی هریک از این افراد هزینه های متعددی به دنبال دارد و به خصوص زمانی که خواسته خواهان ارزش زیادی نداشته باشد، این امر موجب بی­انگیزگی وی در اقامه دعوی خواهد شد.

از این گذشته به فرض طرح کلیه این دعاوی به صورت مجزا و جداگانه، امکان صدور آراء متعارض و متفاوت متصور می­شود و همین امر جدا از معایبی نظیر اتلاف منابع عمومی، منجر به کاهش احترام و اعتماد افراد به دستگاه قضایی خواهد بود، از اینرو نهادی همچون دعاوی جمعی در تسهیل این گونه دعاوی نقش به سزایی ایفا می­کند.

تعریف ذیل یکی از تعاریفی است که می توان از این نهاد ارائه نمود:

دعوای جمعی یک روند دادرسی قانونی است که قادر می سازد ادعاها یا بخشی از ادعاهای تعدادی از اشخاص علیه خوانده واحد دریک دادرسی و دادخواهی تعیین گردد[1].

به عبارتی در دعوای جمعی یک یا بیشتر از یک نفر (که به وی خواهان نماینده[2] یا در ترجمه ای دقیق­تر خواهان نمایانگر ادعا گفته می شود) از طرف خود و نیز به نمایندگی تعدادی اشخاص دیگر (دسته یا گروه[3]) که ادعای خسارت برای یک عمل غیر قانونی یکسان دارند ( دعوای مشترک[4]) طرح دعوا می نماید. در این دعاوی فقط خواهان یا خواهان­های نماینده طرف دعوی می باشند و اعضای گروه معمولاً به عنوان طرف دعوی شناخته نمی شوند بلکه دسته یا گروه صرفاً توصیف میگردد.

البته باید دقت نمود که تعریفی که در بالا از دعوای جمعی ذکر گردید مربوط به دعاوی جمعی خواهان[5] می­باشد، یعنی دعاوی که از سوی تعداد زیادی از افراد علیه یک یا چند خوانده مطرح می گردد. دعاوی جمعی ممکن است از نوع دعاوی جمعی خوانده[6] باشد، در این دسته از دعاوی که به ندرت اتفاق می افتد، یک خواهان علیه گروهی از خواندگان که نماینده دادخواهی هستند اقامه دعوی می­نماید­ و در صورتی که خواهان در یک دعوای جمعی علیه خواندگان متعدد پیروز گردد، دادگاه تمامی خواندگانی را که در قلمرو گروه می­گنجند مشمول حکم خود قرار می­دهد و بدین وسیله حقوق اساسی و مدنی افراد در سطح وسیع خود تامین می­گردد[7]. اما همان طور که ذکر شد به علت کثرت دعاوی گروهی خواهان­ها، این گونه دعاوی جمعی بیشتر مورد توجه بوده و لذا دراکثر کتب و مقالات، دعوای جمعی به طور مطلق به معنای دعوای جمعی خواهان مورد استفاده قرار گرفته است.

در تعریف دیگری از این نهاد می توان گفت:” دعوای جمعی، دعوایی است که توسط خواهان به نمایندگی از جمع[8] درجهت حفاظت از حقی که به یک جمع تعلق دارد[9]­ ، طرح می شود و حکم صادره تمامی گروه را شامل خواهد شد. پس عناصر اساسی دعوای جمعی وجود یک خواهان به نمایندگی از جمع، حفظ حقوق یک گروه به عنوان موضوع دعوی و تاثیر فراگیر بودن رای صادره نسبت به کل گروه می باشد[10].”

ادامه تعریف دعاوی جمعی

بنابراین دعاوی جمعی زمانی واقع می­گردد که یک شخص خساراتی هرچند کوچک به هریک از افراد یک گروه بزرگ وارد می­کند. در چنین حالتی بدون وجود چنین مکانیزمی هر فرد باید هزینه­ای ولو بیشتر از خسارات خود صرف نماید تا دعوا را اقامه و در نهایت در آن پیروز گردد، در حالیکه دعاوی جمعی این امر را ممکن می­سازد که ادعاهای همه زیان دیده ها و قربانی ها با هم جمع و در نتیجه هزینه های طرح دعوی از قبیل هزینه های تحقیق، بررسی مدارک و مستندات ، استخدام وکیل و … بین همه اعضای گروه پخش گردد. البته باید ذکر کرد این تعریف که در نظر اول ساده می­نماید دارای پیچیدگی­ها و نکات بسیار زیادی می­باشد و همین پیچیدگی موجب عدم وجود این نهاد در بسیاری از نظام های حقوقی شده است.

با توجه به مطالب مذکور، توسط مکانیزم دعاوی جمعی، حل و فصل ادعاهای تعدادی از اشخاص علیه خوانده واحد در قالب یک دعوا میسر می گردد. در­حقیقت دعوای جمعی وسیله است که به موجب آن یک یا چند نفر می­توانند به عنوان نماینده از جانب تعداد دیگری که در همان مسئله ذی نفع هستند ( گروه )، بدون نیاز به شرکت مستقیم گروه و همراهی آن اقامه دعوی نمایند. پس باید به این نکته توجه نمود که احقاق حق تعداد زیادی از افراد طی یک دادرسی، بوسیله نمایندگی تعدادی از آن­ها از سایر اعضای گروه صورت می­گیرد و نه فقط با جمع شدن تعدادی از افراد برای اقامه دعوی در دادگاه، لذا شناخت مفهوم نمایندگی در ماهیت اینگونه دعاوی بسیار حائز اهمیت می­باشد.

به عبارت دیگر می­توان گفت مهمترین دستاورد این تاسیس عمل به نمایندگی است بدون آنکه نمایندگی شخصی و متداولی وجود داشته باشد. در واقع این نوع نمایندگی، نمایندگی قانونی است که در برخی کشورها با ظرافت خاص و تنها در موارد معین و با نظارت دادگاهها اعمال می گردد[11]. بنابراین دعاوی جمعی بیشتر از اینکه یک ابزار طرح دعاوی به صورت جمعی به شمار آید، یک ابزار برای طرح دعوی به نمایندگی می­باشد. برای الزام تمام گروه باید عنصر نمایندگی تامین گردد و در واقع همین نمایندگی است که امکان بار شدن نتیجه دادرسی را بر اعضای غایب گروه فراهم میکند[12].

برخی اندیشمندان حقوق اینگونه استدلال می­کنند که تفاوت دعاوی جمعی با دعاوی سازمانی[13] و دعاوی مدنی که توسط مقامات دولتی مطرح می شود[14] ، این است که دعاوی جمعی توسط اعضا طبقه مطرح می شود اما دو دسته دعاوی دیگر همان طورکه از نام آن ها پیداست توسط مقامات دولتی و انجمن ها اقامه می­گردند و به همین علت معتقدند که دعاوی جمعی در اروپا وجود ندارد چراکه به فرض وجود مکانیزم مشابه دعاوی جمعی در این کشورها، این انجمن ها هستند که به عنوان  نماینده از منافع گروه حمایت می کنند و نه اعضا یک طبقه.

اما برخی حقوقدانان در پاسخ به این امر متذکر شده­اند که نوع نمایندگی خواهان در دعاوی جمعی، تنها تاثیر ضمنی و اندکی بر کیفیت دعاوی جمعی دارد و آنچه دعاوی جمعی را از دعاوی فردی متمایز می کند، کاربرد آن در جهت حمایت از حق یک گروه به عنوان خواسته دعوی است و از همین روی معتقدند دعاوی صنفی یا انجمنی که در اروپا مطرح شده به همان اندازه به دعاوی جمعی که در آمریکا مطرح می باشد شبیه هستند و تنها تفاوت، در محدودیت بر نوع کنترل طرفی می باشد که به عنوان نماینده گروه وارد دعوی شده است[15].

بنابراین همان طور که ذکر شد، عنصر نمایندگی و شناخت آن در این دعاوی بسیار مهم و حائز اهمیت می­باشد اما طبق استدلال ذکر شده کاربرد این نمایندگی است که دعاوی جمعی را متمایز می کند و نه لزوماً نوع آن، البته به نظر نگارنده نوع نمایندگی نیز از جمله مسائلی است که شناخت آن در فهم دعاوی جمعی تاثیر به سزایی دارد و زیاد برجسته کردن این استدلال که نوع نمایندگی در مرحله دوم نسبت به کاربرد آن باید مورد توجه قرار گیرد باعث خلط مفهوم دعوای جمعی به طور خاص، با سایر دعاوی مانند دعوا به نمایندگی[16] خواهد شد لذا برای درک درستی از این نهاد باید به تفاوت در نوع نمایندگی آن هم دقت کافی مبذول داشت.

مضاف بر تعاریف ذکر شده، در قانون کافا مصوب 2005، دعوای جمعی به صورت ذیل تعریف گردیده است:

” دعوای گروهی با فراهم آوردن امکان تجمیع ادعاهای افراد متعدد در یک دعوی واحد علیه خوانده­ای که ظاهراً موجب ضرر شده، به عنوان بخش مهم و ارزشمند سیستم قضایی مورد توجه قرار می گیرد.”

در این قانون مفهوم گروه به تمام اعضایی که در یک دعوای جمعی حضور دارند اطلاق شده است، همچنین مفهوم دعوای جمعی به معنای هر دعوای مدنی که طبق ماده 23 قانون آیین دادرسی فدرال آمریکا در دادگاه ناحیه مطرح می­شود و یا هر دعوای مدنی که ابتدائاً طبق یک قانون ایالتی یا رویه قضایی که امکان طرح دعوا از سوی یک یا چند نماینده به عنوان دعوای جمعی را فراهم آورده، اقامه و به دادگاه بخش برده شود اطلاق شده است. اعضای گروه نیز به معنای افرادی دانسته شده که به صورت مشخص یا نامشخص مشمول مفهوم گروه پیشنهاد شده یا تصدیق شده در دعوای گروهی محسوب می شوند[17].

حال با توجه به تعریف این نهاد، خالی از فایده نخواهد بود که اندکی هم به اصطلاحات و معانی که برای این نهاد متصور است بپردازیم. در حقوق آمریکا (که با توضیحات آمده مهد استفاده از چنین مکانیزمی شناخته می­شود) اصطلاح”Class Action”( دعوای گروه یا طبقه که برای سهولت در بیان آن را دعوای جمعی نیز نامیده اند) جای­خود را برای روشن کردن این مفهوم باز کرده است و بنابراین بهترین ترجمه انگلیسی برای این اصطلاح نیز شناخته می­شود، اما تعدادی از حقوق دانان بر این عقیده هستند که اصطلاح دیگری با عنوان “CollectiveAction”(دعاوی اشتراکی) به علت اینکه بر ماهیت جمعی دعوی و حقوق درگیر تاکید بیشتری نشان می­دهد و نه صرفاً بر این حقیقت که گروه یا طبقه ای به عنوان طرف دعوی در آن درگیر هستند، اصطلاح صحیح تری می­باشد، لذا معتقدند در کشورهای تابع حقوق مدنی این عبارت که اغلب در حقوق ایتالیا[18] هم بکار می رود[19] باید پذیرفته و گسترش داده شود[20].

برخی دیگر از مفسرین ترجیح می دهند تا اصطلاح“Group Action”  (دعوای گروهی) را در مورد این نهاد استفاده کنند. این اصطلاح در ذات خود خیلی متفاوت از اصطلاح “Class Action” نیست چراکه به صراحت به وجود یک گروه اشاره دارد اما تاکید کافی بر ماهیت اجتماعی و اشتراکی این دعوی ندارد و صحیح تر است که بگوییم این اصطلاح در معنای وسیع خود چتری است که شامل دسته ای از ابزارهای آیین دادرسی مدنی فردی مانند ادغام[21] ،انتقال[22]،دعاوی نمونه[23]،اجتماع دعاوی[24] و اجتماع افراد[25]  می شود[26].

در قانون فدرال استرالیا و نیز قانون انگلستان اصطلاح  “Representative Action“(دعاوی به نمایندگی) نیز استفاده می­گردد اما جانشین مناسبی برای دعاویclass  یا collective به شمار نمی رود، چرا که وسیع بوده و شامل شرایط بی شماری می شود که در دعاوی فردی نیز این نمایندگی به چشم می خورد.

اصطلاح “Multi-party Action” ( دعاوی چندطرفه ) هم که در برخی از کشورهای تابع حقوق عرفی به عنوان مترادف دعاوی جمعی استفاده شده، اصطلاح کاملی نمی باشد به این علت که اولاً ممکن است فقط یک نفر به عنوان خواهان نماینده در دعاوی جمعی حضور داشته باشد(هرچند به همه اعضای غایب به عنوان خواهان های بالقوه توجه می گردد)، ثانیاً هر گونه دعاوی فردی که تحت شرایطی با هم جمع می شوند نیز می­توانند تحت اصطلاح دعاوی “Multi-party” شناخته شوند[27].

مزایا و معایب و قلمرو طرح دعاوی جمعی

فلسفه وجودی دعوای جمعی را می­توان درکارآمدتر بودن این مکانیزم جهت استیفای حقوق و جبران خسارت تعداد زیادی از افراد زیان دیده خلاصه نمود، افرادی که با توجه به هزینه های اقامه دعوا به طور فردی غالباً از دادخواهی چشم پوشی می نمایند.

هرچند ممکن است با توسل به دعوای جمعی هریک از افراد زیان­دیده فقط مقدار کمی ازجبران خسارات را دارا شوند اما نفع عمومی این موضوع بسیار اساسی می­باشد[1]. با این وجود باید توجه نمود که هر مکانیزمی به موازات نقاط قوتی که دارد می­تواند نقاط ضعفی نیز داشته باشد. نهاد دعوای جمعی نیز از این واقعیت دور نیست و حتی روند تغییرات سیستم قضایی وقانونی کشوری چون آمریکا در مورد این مکانیزم، می­تواند بیانگر معایبی باشد که در این روش دادخواهی وجود دارد. در مقدمه قانون کافا نیز هدف از تدوین این قانون، اصلاح رویه­هایی که منجر به سوء استفاده از این نهاد شده دانسته­شده و لذا تضمین نتایج منصفانه تر چه برای اعضای گروه و چه برای خواندگان از جمله اهداف وضع این مقررات شمرده شده است.

نکته دیگری که می­توان به آن توجه داشت این است که هر چند آثار نظری متعددی در مورد مزایا و معایب دعاوی جمعی در دسترس قرار دارد اما متأسفانه اطلاعات عملی اندکی موجود می­باشد. فقدان داده های تجربی تا حد زیادی ناشی از مشکل مطالعه دعاوی جمعی است و به همین علت بیشتر مباحث مربوط به­ مزایا و معایب دعاوی جمعی تا حد زیادی محدود به حوزه نظریه­های گوناگونی است که حقوق­دانان در این زمینه ارائه داده­اند.

مزایای دعاوی جمعی

همان طور که بیان شد، وجود مکانیزمی چون دعوای جمعی با کم کردن هزینه­های اقامه دعاوی به صورت فردی، زیان­دیدگان را به دادخواهی و جبران حقوق تضییع شده­شان تشویق می­کند. همچنین دعوای جمعی موجب صرفه جویی در وقت و هزینه دادگاهها شده و همین امر باعث افزایش سرعت در رسیدگی می­گردد.

اثر مهم دیگر این نهاد بازدارندگی و اصلاح رفتار خوانده متخلف می­باشد چراکه متخلفان بالقوه می­دانند در اثر نقض حقوق افراد با مکانیزمی رو به رو خواهند شد که احتمال گرفتن خسارات از آن ها را افزایش می­دهد و این چه از نظر اقتصادی و چه از نظر وجه و حسن شهرت به ضرر آن ها تمام خواهد شد. با توجه به این نکات، مزایای طرح دعاوی به صورت جمعی را می­توان در موارد ذیل بیان نمود:…

معایب دعوای جمعی

علی رغم تمام نکات مثبتی که می­توان برای دعوای جمعی برشمرد، این مکانیزم دارای معایبی نیز می­باشد. طرح اینگونه دعاوی اراده آزاد طرفین و امکان دفاع آنها را مخدوش می­سازد و موجب می­شود حقوق برخی اعضای ذی نفع بدون فرصت دفاع مورد رسیدگی قضایی قرار گیرد. به علاوه اقامه دعوا به صورت جمعی امکان ایجاد دعاوی واهی را افزایش می­دهد و موجبات سوء استفاده افرادی را فراهم می­کند که با طرح دعاوی پوچ، خوانده دعوی را مورد سوء استفاده مالی قرار داده و حتی به شهرت و اعتبار آن­ها صدمه وارد می­کنند.

از دیگر معایب این نهاد می­توان به تعارض منافع اعضای گروه با وکلای دعوی اشاره داشت. به عبارتی وکلای گروه نیز در طرح اینگونه دعاوی به دنبال منافع خود خواهند بود که چه بسا این منافع با منافع گروه کاملاً هماهنگ و همسو نباشد و از آن جایی که وکیل گروه عهده دار پیش­برد روند دادرسی است، همواره این خطر وجود دارد که در صورت تعارض منافع وکیل و گروه، در نهایت منافع بیشتری عاید وکیل گردد تا اعضای گروه.

هرچند با تدوین مقررات جدید و باز بینی در قواعد قدیمی به خصوص در نظام حقوقی کشوری چون آمریکا، همواره سعی در کم کردن کاستی های دعاوی جمعی شده است، اما وجود همین معایب بالقوه موجب عدم پذیرش این نهاد در حقوق بسیاری از کشورها گردیده است.

با توجه به توضیحات فوق معایب دعوای جمعی را می توان در موارد ذیل بررسی نمود:….

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

نمونه ای از فهرست منابع

• آزادی، محمدرضا، حقوق کاربردی مصرف کننده، انتشارات مجد، سال 1391
• حاجیانی، هادی، حقوق نمایندگی، انتشارات دانش نگار، 1386
• زرین قبایی، حسین، ضمانت های کیفری زیست محیطی در نظام حقوقی ایران و انگلستان، انتنشارات خرسندی، چاپ اول، سال 1392
• شمس، عبدالله، آیین دادرسی مدنی، جلد نخست، انتشارات دراک، چاپ دوازدهم، زمستان 1385
• شمس، عبدالله، آیین دادرسی مدنی، جلد دوم، انتشارات دراک، چاپ هفتم، تابستان 1384
• شهیدی، مهدی، شروط ضمن عقد، انتشارات مجد، 1385
• غفاری فارسانی، بهنام، مصرف کننده و حقوق بنیادین او: نگاهی به قانون حمایت از حقوق مصرف کنندگان، موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی، سال 1389
• کاتوزیان، ناصر، قواعد عمومی قراردادها، جلد سوم، شرکت سهامی انتشار،چاپ چهارم، سال 1383
• کاتوزیان، ناصر، مسئولیت ناشی ازعیب تولید، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1384
• کاتوزیان، ناصر، مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، انتشارات شرکت سهامی انتشار، چاپ چهل و پنجم، سال1384
• ….
• ….