اثر جهل و اشتباه در احکام فقهی و بررسی مبانی آن  

اثر جهل و اشتباه در احکام فقهی و بررسی مبانی آن  

اثر جهل و اشتباه در احکام فقهی و بررسی مبانی آن  

اشتباه در احکام فقهی

1 – 3 – بخش اول

عذر جهل در فقه اسلام و شرط علم

1 – 1 – 3 – گفتار اول – بررسی و تحلیل معنای عذر

2 – 1 – 3 – گفتار دوم – مفهوم احکام تکلیفی و وضعی و رابطه آن دو

3 – 1 – 3 – گفتار سوم – شرایط علم در مورد قوانین و احکام شرعیه

4 – 1 – 3 – گفتار چهارم – بررسی تفاوت شرط علم در احکام تکلیفی و وضعی

2 – 3 – بخش دوم

مستندات معذوریت جاهل در علم اصول و روایات فقهی

1 – 2 – 3 – گفتار اول – حدیث رفع از ادله برائت

2 – 2 – 3 – گفتار دوم – سیری در روایات خاص

3 – 3 – بخش سوم

مستندات عدم معذوریت جاهل از دیدگاه علم اصول و روایات فقهی

1 – 3 – 3 – گفتار اول – قاعده اشتراک احکام میان عالم و جاهل

2 – 3 – 3 – گفتار دوم – قاعده وجوب تعلم احکام

3 – 3 – 3 – گفتار سوم – روایات [ فرض آگاهی عموم ]

4 – 3 – 3 – گفتار چهارم – داوری میان 2 دسته از ادله و نتیجه گیری

4 – 3 – بخش چهارم

موارد جهل در احکام فقهی و قوانین و معذوریت آن

1 – 4 – 3 – گفتار اول – استقرای موارد معذوریت جاهل

2 – 4 – 3 – گفتار دوم – جهل در عبادات

3 – 4 – 3 – گفتار سوم – جهل به خیار و فوریت آن

4 – 4 – 3 – گفتار چهارم – جهل شفیع در اعمال حق شفعه

5 – 4 – 3 – گفتار پنجم – جهل به حرمت ربا و انجام معامله ربوی

6 – 4 – 3 – گفتار ششم – حرمت ازدواج در عده

7 – 4 – 3 – گفتار هفتم – جهل در ایفاء ناروا

8 – 4 – 3 – گفتار هشتم – جهل در عمل به وصیت

9 – 4 – 3 – گفتار نهم – جهل در طلاق

10 – 4 – 3 – گفتار دهم – جهل در ابراء

11 – 4 – 3 – نتیجه گیری فصل سوم :

منابع عربی

منابع فارسی

منابع انگلیسی

کلید واژه ها : جهل ، اشتباه ، احکام [ تکلیفی ، وضعی ] ، جهل [ تقصیری ، قصوری ] ، شبهه ، مسئولیت [ کیفری – مدنی ]

اشتباه در احکام فقهی

بررسی و تحلیل معنای عذر

وجود نظام حقوقی در مکتب اسلامی امری مسلم و قطعی است و دارای ویژگی های منحصر به فرد است که آن را از سایر مکاتب و سیستم های حقوقی متمایز می سازد و مهم ترین آن ویژگی ها ، ابتنای این نظام حقوقی بر اصولی الهی و انسانی است که در همه زوایای زندگی و روابط بین انسان ها و مشکلات جامعه با تیزبینی و دقت خاص خود ، اجرای عدالت را هدف اصلی خود قرار داده است و بر اساس حفظ کرامت انسانی ، حقوق فرمانروایان بر رعایا را درست برابر با حقوق رعایا بر فرمانروایان قلمداد کرده است.[1]

واین حقیقت تردید ناپذیر را بسیاری از مستشرقان هم اذعان نموده اند.

این نظام حقوقی در قالب « فقه اسلامی » طرح ریزی و گسترش یافته و با مرور در متون فقهی اسلام به ویژه « فقه امامیه » به عظمت ، باریک بینی و گستردگی دامنه فقه و حقوق اسلامی می توان پی برد و با مجاهدت های طاقت فرسا و خالصانه فقیهان روشن ضمیر آشنایی پیدا کرد ، اندیشمندانی که باتلاش های مداوم خویش برای شیعه ، ذخایری عظیم و برای فقه منابعی غنی در قالب صدها جلد کتب ارزشمند به یادگار گذارده اند.

[1] – شریف الرضی ، محمد بن حسین ، نهج البلاغه ، خطبه 216

مفهوم احکام تکلیفی و وضعی و رابطه آن دو

پذیرش عذر جهل به قانون و موضوعات در احکام تکلیفی و وضعی مورد اختلاف است ، به ویژه مطابق مبنایی که حکم تکلیفی و وضعی را جدای از یکدیگر نمی دانند.

برای بهتر فهمیدن این مطلب لازم است به طور مختصر به مفهوم حکم تکلیفی و وضعی و رابطه آن دو اشاره داشته باشیم.

بنابراین یکی از مهم ترین سوالاتی که در این جا به وجود می آید این است که جهل به عنوان یکی از مصادیق عذر چه نوع اثاری را در اعمال انسان اعم از عبادی ، قضایی و حقوقی تحت تأثیر قرار داده و برمی دارد ، احکام تکلیفی یا احکام وضعی و یا هر دو را ساقط می کند ؟

یک ) مفهوم حکم :

فقها حکم را به تکلیفی و وضعی تقسیم کرده اند و پیرامون تعریف « حکم » تعابیر مختلفی دارند ، ولی به طور کلی عده زیادی آورده اند که « آن چیزی که از شارع از آن جهت که شارع است گرفته می شود » مطابق این معنا اختیار ، وضع و رفع حکم به دست شارع مقدس است و به حکم وضعی هم حکم اطلاق می شود. [1]

عده دیگری در تعریف حکم آورده اند : [2] « خطاب خداوند متعلق به افعال مکلفین یا با اقتضاء است یا تخییر و یا به وضع »

در این عبارت مراد از « اقتضا » مطلق طلب است که شامل تمام احکام خمسه تکلیفی به جز « اباحه » می گردد که کلمه « تخییر » هم به آن اشاره دارد و کلمه « وضع » هم ناظر به احکام وضعی از قبیل صحت ، بطلان ، و فساد و … است.

بنابراین در احکام تکلیفی و وضعی ، مفهوم مقسم یعنی « حکم » اجملاً مشخص شد.

[1] – یوخذ من اشارع بما هو شارع / آخوند خراسانی ، ملا محمد کاظم ، کفایة الاصول ، ص 399

[2] – خطاب الله المتعلق بالفعل المکلفین بالاقتضاء اوالتخیر اوالوضع / الامدی ، علی بن محمد ، احکام فی اصول الاحکام ، ص 85

جهت مشاهده و دانلود آثار جهل و اشتباه در قوانین حقوقی و کیفری و بررسی مبانی آن کلیک کنید .

جهت مشاهده و دانلود مبانی نظری جهل و اشتباه کلیک کنید .

سیری در روایات خاص

بسیاری از روایات که پیرامون معذوریت جاهل وارد شده در راستای ادله برائت مورد بحث و بررسی قرار می گیرند که مهم ترین آن ها « حدیث رفع » بود که بحث و تحلیل شد ، برای تکمیل این بحث ، به دو مورد اشاره مختصری می کنیم که یکی مربوط به کل احکام اسلام و جهل به آن هاست و دیگری مربوط به معامله ربوی است.

یک – « روایت صحیحه ای است از محمد بن مسلم که از امام محمد باقر ( ع ) گفت : در خصوص مردی که او را به اسلام دعوت کردیم و او اسلام آورد و به آن اقرار نمود و بعد از آن رفت ، شراب نوشید و زنا کرد و ربا خورد در حالی که او حلال و حرام نمی دانست ، آیا با وجود جاهل بودن ، بر اوحدی را جاری کنیم ؟ »

امام فرمود: خیر ، مگر این که بینه ای اقامه شود که آن مرد حرمت این ها را قبلا ً می دانست. [1]

یا در روایتی دیگر که عبدالصمد بن بشیر از امام صادق ( ع ) نقل می کند که امام فرمود [2] : « یعنی مردی به سبب جهالت مرتکب امری شده است پس چیزی بر او نیست. »

و روایت عبد الاعلی از امام صادق ( ع ) سوال کردم ، « درباره کسی که چیزی از احکام را نمی داند ، آیا چیزی برای او هست ( عقابی برای او هست ) ؟  امام فرمود : خیر. »

این دو روایت اخیر را در باب برائت هم آوردنند که شیخ انصاری دلالت آن ها را بر برائت نمی پذیرند بلکه معتقدند حدیث ظهور در جاهل مرکب و یا غافل دارد ، مثل این که در حدیث اول می فرماید          « بجهالة » یعنی به سبب جهالت مرتکب چیزی شده است مثل این که شراب خورده یا معامله ربوی کرده است.

[1] – محمد بن یعقوب عن بن ابراهیم عن محمد بن عیسی. قال: مسلم بن عبید عن یونس عن ابی ایوب الحر از عن محمد فأقر به ثم الاسلام قلت لا بی جعفر ع رجلا دعوناه الی جملة شرب الخمر و زنی و اکل الربا و لم یتبین له شیء من الحلال و الحرام أقیم علیه الحد اذا جهله قال لا الا ان تقوم علیه بینه انه قد کان اقر بتحریمها / حر عاملی ،محمد بن حسن ، وسایل الشیعه ، ج 18 ، باب 14 ، ص 323

[2] – ای رجل رکب امراً بجهالة فلاشی علیه / حر عاملی ، محمد بن حسن ، وسایل الشیعه ، ج 9 ، باب 45 ، ص 126

اشتباه در احکام فقهی

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های حقوق کلیک کنید.