توبه از منظر قرآن کریم و تحلیل عرفانی توبه

توبه از منظر قرآن کریم و تحلیل عرفانی آن

 

توبه از منظر قرآن کریم

 تحلیل عرفانی توبه

در این فایل 105 صفحه خدمت شما عزیزان مباحث و تعاریف و…. توبه را ارائه می دهیم.

فصل دوم: توبه از منظر قرآن کریم واحادیث معصو مین(ع)

درآمد…………………………………………………………………………………….. 16

2ـ 1 توبه در قرآن و تفاسیر…………………………………………………. 16

2ـ 1ـ 1 اولین توبه کننده…………………………………………………….. 17

2ـ 1ـ 2 توبه وعلم………………………………………………………………… 17

2ـ 1ـ 3 توبه وزمان………………………………………………………………. 17

2ـ 1ـ 4توبه و اصلاح…………………………………………………………….. 18

2ـ 1ـ 5توبه از کفر،شرک ونفاق…………………………………………… 19

2ـ 2  ا نواع توبه از دیدگاه قرآن کریم وتفا سیر………………….. 20

2ـ 2ـ1 توبه از کتمان…………………………………………………………… 20

2ـ 2ـ 2 توبه از ظلم به نفس……………………………………………….. 21

2ـ 2ـ 3 توبه از محاربۀ با خدا ورسول…………………………………. 21

2ـ 2ـ 4 تو بۀ سا رق…………………………………………………………….. 21

2ـ 2ـ5 توبه از ضایع کردن نماز وپیروی از شهوات…………….. 21

2ـ 2ـ6 توبه از قذف (نسبت زنا به زن مسلمان دادن)…………. 22

2ـ 3 آثار توبه از دیدگاه قرآن کریم وتفاسیر……………………….. 22

2ـ  3ـ1  توبه و پاکی……………………………………………………………. 22

2ـ 3-2 توبه و آسایش………………………………………………………….. 22

2ـ 3-3 توبه و فراوانی نعمت ها ………………………………………….. 22

2ـ 3-4 توبه وبهشت…………………………………………………………….. 23

2ـ 3-5 توبه و استقامت……………………………………………………….. 23

2ـ 4توبه در احادیث معصومین(ع)………………………………………. 24

2ـ 4-1 توبه و پذیرش الهی…………………………………………………. 24

2ـ 4-2 شرایط پذیرش توبه…………………………………………………. 24

2ـ 4-3 توبة و ابلیس……………………………………………………………. 25

2ـ 4-3ـ1 تأخیر در توبه………………………………………………………. 25

2ـ 4-3-2 کوچک دانستن گناه ………………………………………….. 25

2ـ 4-3-3تو به وتوجیه گناهان……………………………………………. 25

2ـ 4-4 آسان تر بودن ترک گناه…………………………………………. 26

2ـ 4ـ 1 زمان توبه………………………………………………………………… 26

2ـ 5  مراتب توبه از منظر احادیث معصومین(ع)…………………. 27

عنوان                                                                                                                                     صفحه

2ـ 5-1باز نگشتن به گناه…………………………………………………….. 27

2ـ 5 -2 توبه از خا طرات نامناسب……………………………………… 27

2ـ 5-3توبۀ راستین………………………………………………………………. 27

2ـ 6 آثار توبه از منظر احادیث معصومین(ع)………………………. 28

2ـ 6-1توبة ورحمت خدا………………………………………………………. 28

2ـ 6-2توبة وامید………………………………………………………………….. 28

2ـ 6-3توبه وشفاعت…………………………………………………………….. 28

2ـ 6-4توبه و بخشش…………………………………………………………… 28

2ـ 6ـ 5توبة ومحبّت خدا……………………………………………………… 28

2ـ 6ـ 6 توبه و سعادت…………………………………………………………. 29

2ـ 6ـ 7 توبة وپاکی از گناه………………………………………………….. 29

2ـ 6ـ 8توبه و عطر آن………………………………………………………….. 29

2ـ 6ـ 9 توبه و شادی خداوند………………………………………………. 29

2ـ 6ـ 10 توبۀ پیوسته………………………………………………………….. 30

2ـ 6ـ 11توبه وعفو خدا……………………………………………………….. 30

2ـ 6ـ 12 توبه و نعم الهی…………………………………………………….. 30

2ـ 6ـ 13توبة و سعۀ رحمت………………………………………………… 30

2ـ 6-14……………………………………………………………………………….. 31

2ـ 7 توبه ودرمان سر گذشت توبه کنندگان در قرآن کریم… 31

2ـ 7ـ 1 توبۀ انبیاء (ع)…………………………………………………………. 31

2ـ 7-1-1 توبه آدم (ع)………………………………………………………… 31

2ـ 7-1-2توبۀ یونس(ع)………………………………………………………. 32

2ـ 7-2توبۀجوانان………………………………………………………………… 32

2-7-2-1توبۀ بهلول…………………………………………………………….. 33

2-7-3توبۀ متخلّفان ……………………………………………………………. 33

2-7-4سرگذشت توبه کنندگان دراحادیث معصومین(ع)……. 33

2-7-4-1توبۀ راهزن…………………………………………………………….. 33

عنوان                                                                                                                                     صفحه

2-7-4-2توبۀ مرد گنهکار……………………………………………………. 34

فصل سوم: تحلیل عرفانی توبه

درآمد…………………………………………………………………………………….. 36

3ـ 1 تعریف توبه …………………………………………………………………….. 36

3ـ 1ـ 1 توبه در لغت ……………………………………………………………. 36

3ـ 1ـ 2تعریف توبه از دیدگاه بزرگان…………………………………… 37

3ـ 1ـ 2ـ 1 تعریف توبه از دیدگاه معصومین (ع)………………… 37

3ـ 1ـ 2ـ 2تعریف توبه از دیدگاه عارفان……………………………… 37

3-1-2- 2ـ 1 میبدی…………………………………………………………… 37

3ـ 1ـ 2ـ 2ـ 2 هجویری………………………………………………………. 38

3ـ 1ـ 2ـ 2ـ 3 مستملی بخاری…………………………………………… 38

3ـ 1ـ  2ـ 2ـ 4 کلابادی………………………………………………………. 39

3ـ 1ـ 2ـ 2ـ 5 غزالی……………………………………………………………. 39

3ـ 1ـ 2ـ 2ـ 6 مکّی…………………………………………………………….. 39

3ـ 1ـ 2ـ 2ـ 7  احمد جام…………………………………………………… 39

3ـ 1-2-2-8  ابن عطا    …………………………………………………….. 40

3ـ 1ـ 2ـ 2- 9شیخ ابوالفتوح رازی    ………………………………… 40

3ـ 2 وجوب توبه …………………………………………………………………… 41

3ـ 2ـ 1 دلایل وجوب توبة از دیدگاه عرفا…………………………… 41

3ـ 2ـ 1ـ 1 مکی………………………………………………………………….. 41

3ـ 2ـ 1ـ 2غزالی………………………………………………………………….. 41

3ـ 2ـ 1ـ 3میبدی………………………………………………………………… 42

3ـ 2ـ 1ـ 4طبرسی………………………………………………………………. 43

3ـ 2-1-5مستملّی بخاری……………………………………………………. 43

3ـ 2-1- 6   احمد جام………………………………………………………… 43

3ـ 3    موضوع توبه………………………………………………………………. 44

3ـ 3ـ 1 منشأ گناهان…………………………………………………………… 44

عنوان                                                                                                                                     صفحه

3ـ 3ـ 2  گناهان صغیره و گناهان کبیره…………………………….. 44

3ـ 3-3    ا صرار بر گناه………………………………………………………. 45

3ـ3-4 کوچک شمردن گناه………………………………………………… 45

3ـ 4 مراتب توبه……………………………………………………………………. 46

3ـ 4ـ1 توبۀ با بصیرت………………………………………………………….. 46

3ـ 4ـ 2 توبۀ عوام…………………………………………………………………. 47

3ـ 4ـ 3تأخیر در توبه…………………………………………………………… 47

3ـ 4ـ 4 توبة از امیدهای دروغین………………………………………… 47

3ـ 4ـ 5 کوچک شمردن گناه………………………………………………. 47

3ـ 4ـ 6 توبة کاذب………………………………………………………………. 47

3ـ 4ـ 7 توبه از لذت یاد آوری گناه……………………………………… 48

3ـ 4ـ 8 توبۀ مداوم………………………………………………………………. 48

3ـ 4ـ 9 توبه از اسباب گناه………………………………………………….. 49

3ـ 4ـ 10 توبه از اخلاص نداشتن………………………………………… 49

3ـ 4ـ 11 توبه ازخود پسندی………………………………………………. 50

3ـ 4ـ 12 توبۀ ناقص…………………………………………………………….. 51

3ـ 4ـ 13 توبه از کوتاهی در عمل به وظیفه……………………….. 51

3ـ 4ـ 14 مراتب توبه از دیدگاه ابوطالب مکی…………………….. 51

3ـ 4ـ 14-1 گروه های چهارگانه مردم……………………………….. 51

3ـ 4-15توبه از هر عملی بدون بدون توجه به خدا…………….. 52

3ـ 5 حقیقت توبه…………………………………………………………………. 53

3ـ 5ـ1فراموشی گناه……………………………………………………………. 53

3ـ 5ـ 2توبه وبازگشت………………………………………………………….. 54

3ـ 5ـ 3پشیمانی وحسرت……………………………………………………. 54

3ـ 6 اسرار توبه ……………………………………………………………………… 54

3ـ 7 لطائف اسرار توبه………………………………………………………….. 54

3ـ 8 انواع توبه ………………………………………………………………………. 55

عنوان                                                                                                                                     صفحه

3ـ 8- 1عوام و صوفیه…………………………………………………………… 55

3ـ 8ـ 2توبه گروه های مختلف مردم…………………………………… 56

3ـ 8ـ 3توبۀ از غفلت……………………………………………………………. 57

3ـ 8ـ 4توبۀ مقرّبین……………………………………………………………… 57

3ـ 8ـ 5توبۀ خالص……………………………………………………………….. 57

3ـ 8ـ 6 توبۀ انابت واستجابت………………………………………………. 57

3ـ 8ـ 7توبۀ عام ،خاص وخاص الخاص………………………………… 58

3ـ 9 دیدگاه های عرفا دربارة انواع توبه……………………………….. 59

3ـ 9-1امام صادق (ع)………………………………………………………….. 59

3ـ 9-2غزالی…………………………………………………………………………. 59

3ـ 9ـ3هجویری……………………………………………………………………. 59

3ـ 9ـ 3ـ 1ـ توبه مؤمنان، اولیاء و انبیا………………………………… 59

3ـ 9ـ 4سراج طوسی……………………………………………………………. 60

3ـ 9ـ 5 خواجه عبدالله…………………………………………………………. 60

3ـ 9ـ 6 میبدی…………………………………………………………………….. 60

3ـ 9ـ 7 قشیری……………………………………………………………………. 61

3ـ 10شرایط توبه…………………………………………………………………. 61

3ـ 10-1توبه وندامت……………………………………………………………. 62

3ـ 10-2توبه ،سکوت واندوه………………………………………………… 62

3ـ 10-3توبه،مخالفت با هوای نفس…………………………………….. 62

3ـ 10-4توبه ومحاسبۀ نفس………………………………………………… 62

3ـ 10-5توبه ودوری از گناه  وگناهکاران……………………………. 62

3ـ 10ـ6توبه،استفادۀ از حلال………………………………………………. 63

3ـ 10ـ 7توبه،عمل به وظایف بندگی…………………………………… 63

3ـ 10ـ 8توبه،محو سنت های باطل…………………………………….. 64

3ـ 10ـ 9توبه وترک شهوات………………………………………………… 65

3ـ 10ـ 10توبه ودوری از خاطره های گناه…………………………. 65

عنوان                                                                                                                                     صفحه

3ـ 10ـ 11توبه واصلاح اعمال……………………………………………… 65

3ـ 10ـ12توبه وحسن ظنّ به خدا……………………………………….. 66

3ـ 11شروط توبه از منظر کمّل اولیاء………………………………….. 66

3ـ 11-1هجویری…………………………………………………………………. 66

3ـ 11-1-1پذیرش توبه در ایّام گذشته………………………………. 67

3ـ 11-2سراج طوسی…………………………………………………………… 67

3ـ 11-3مستملّی بخاری……………………………………………………… 67

3ـ 11ـ 4قشیری…………………………………………………………………… 68

3ـ 11ـ 5 غزالی……………………………………………………………………. 68

3ـ 11ـ 6 میبدی………………………………………………………………….. 68

3ـ 11ـ7 طبرسی………………………………………………………………….. 69

3ـ 11-7-1 کیفیت توبه………………………………………………………. 69

3ـ 11ـ7-2زمان توبه……………………………………………………………. 70

3ـ 11ـ8  احمد جام…………………………………………………………….. 70

3-11-8-1توبه وامید…………………………………………………………… 70

3-11-9سلمی………………………………………………………………………. 70

3ـ 11-10مکّی……………………………………………………………………… 71

3ـ 11ـ 11 شیخ ابوالفتوح رازی…………………………………………… 71

3ـ 12اسباب توبه ………………………………………………………………… 72

3ـ 12-1اسباب توبه کردن…………………………………………………… 72

3ـ 12-2اسباب عدم توبه……………………………………………………… 72

3ـ 12-2-1علاج توبه نکردن……………………………………………….. 73

3ـ 12-2-1-1ایمان به آخرت و نا پایداری عمر………………….. 73

3ـ 12-2-1- 2   امید معقول……………………………………………… 73

3ـ 13آثار توبه………………………………………………………………………. 73

3ـ 13-1ظهور ایمان…………………………………………………………….. 73

3ـ 13-2نورانیِّت قلب…………………………………………………………… 74

عنوان                                                                                                                                     صفحه

3ـ 13-3ستّاریّت خداوند……………………………………………………… 74

3ـ 13-4 آگاهی از غیب……………………………………………………….. 74

3ـ 13-5 طهارت روح…………………………………………………………… 75

3ـ 13-6  ا فزایش قدرت وعزّت…………………………………………… 75

3ـ 13- 7  لطف الهی…………………………………………………………… 76

3ـ 13-8شادی خداوند…………………………………………………………. 76

3ـ 13-9  محبوب آسمان وزمین شدن……………………………….. 76

3ـ 13ـ 10 ورود به بهشت…………………………………………………… 77

3ـ 14آثار توبه نکردن…………………………………………………………… 77

3ـ 14-1 از دست دادن نعمت ها………………………………………… 77

3ـ 14-2 همّ وغم…………………………………………………………………. 77

3ـ 14-3شادی از دنیا واز دست دادن آخرت………………………. 78

3ـ 14-4استدراج………………………………………………………………….. 78

3ـ 14-5 جلب نقمت…………………………………………………………… 78

3ـ 14-6 هلاکت…………………………………………………………………… 78

3ـ 14ـ 7 توبه و سعة رحمت الهی………………………………………. 79

3ـ 14-8 تیره گی روح…………………………………………………………. 79

3ـ 15  سرگذشت ها وحکایت ها ی توبه کننده گان………….. 79

3ـ 15-1  نکاتی در بارۀ داستان وحکایت……………………………. 79

3ـ 15-1-1  توبۀ حسن بصری……………………………………………. 80

3ـ 15-1-2توبۀ دوست خدا…………………………………………………. 82

3ـ 15-1-3  توبۀعتبه بن الغلام………………………………………….. 82

3ـ 15-1-4 توبۀ خرما فروش………………………………………………. 82

3ـ 15-1-5  توبۀ مست……………………………………………………….. 83

3ـ 15-1-6  توبۀ بشر حافی………………………………………………… 83

3ـ 15-1-7 توبۀ ابرا هیم ادهم……………………………………………. 83

3ـ 15-1-8 توبۀ فضیل بن عیاض……………………………………….. 83

3ـ 15-1-9 توبۀ اهل دیه…………………………………………………….. 84

3ـ15-1-10 توبۀ جوان گنهکار…………………………………………… 84

منابع

 

توبه ازمنظر قرآن کریم و احادیث معصومین(ع)

درآمد

قرآن سرچشمه عرفان زلالی است که از طریق وحی بر قلب پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده است؛ از آن جائی که درقرآن کریم توجه خاصی به توبه شده  ، در بیش از هشتاد آیه، توبه و مشتقات آن آمده وسوره ای در قرآن کریم به همین نام آمده است ؛به نقش بسیار مهمّ آن درسلوک عرفانی وجایگاه آن درآثار ادبی واقف می شویم. در این فصل تفاسیر مهمی مانند المیزان و تفسیر ابوالفتوح رازی بررسی و نکات مهم آن مانند زمان، انواع ، آثار توبه با توجه به سخنان ائمه علیهم السلام، مفسرین و عارفان بیان شده است.

 

توبه در قرآن کریم و تفاسیر

درابتدا خداوند بارحمت نامتناهی خود بنده را توفیق توبه می دهد .

 

اولین توبه کننده  

«فتلقی آدم من ربه کلمات فتاب علیه» (بقره، 37)؛پس آدم از پروردگارش کلماتی دریافت داشت(وبا آن هاتوبه کرد)وخداوند توبه او را پدیرفت. «خدا توبه آدم را پذیرفت و او را توفیق توبه داد» (طبرسی، 1351، ج1، ص 140)؛خداوند بندگانش راموفق  به توبه می کند؛اولین تائب، خداوند سبحان است

«از حضرت امام محمدباقر(ع) نقل شده است: بخدا قسم خداوند، آدم را برای دنیا آفریده بود و او را در بهشت ساکن کرده بود تا معصیت او کند و او را به جایی که برای آن آفریده بود برگرداند». (طباطبایی، 1366، ج1، ص 199).     

                                                                                                                                                 

 توبه و علم

سالک هر چند عالم باشد،اگر به دانش خود عمل نکند نادان است.

«انما التوبه علی الله للذین یعلمون السوء بجهاله«(نساء،17)؛پذیرش توبه از سوی خدا تنها برای کسانی است که کا ر بد را از روی جهالت انجام می دهند «و این جهالت در مقابل عقل نیست، هر که به خدا عاصی شود، آن معصیت وی جهل است اگر      چه مرد ممیز و عاقل بود» (میبدی ،1371،ج2، ص 449)؛ «آن توبه که الله تعالی به فضل خویش پذیرفتن آن برخود واجب کرده است توبت انسان است که به نادانی فراسر گناه شوند» (همان،ص425)

«امام صادق علیه السلام فرمود:«هر عملی که بنده بجا آورد گر چه عالم به آن باشد باز آن هنگامی که اندیشه معصیت در قلب او خطور کرد، جاهل بود» (طباطبایی، 1366، ج4، ص400)

 

 توبه وزمان

انسان مادامی که دردنیاست می تواند توبه کندامّا زمانی که به عالم آخرت رسید وفرشتگان الهی را مشا هده کرد، وقت توبه گذشته است و نمی تواندتوبه کند.

«لیست التوبه للذین یعملون السیئات. حتی اذا حضر احَدَهمُ الموت قال اِنی تبت الآن» (نساء،  18)؛توبۀ کسانی که کارهای بد را انجام می دهندوتا هنگامی که مرگ یکی ازآن ها فرا می رسد،می گوید:«الان توبه کردم»پذیرفته نیست.

«امام صادق علیه السلام فرمودند: «یعنی در موقعی که آن عالم را ببیند»؛«این نزدیک مطلع است بوقت معاینه که چیزی از غیب وی را دیده شود گفته اند معاینه ملک الموت در وقت مرگ از امارات قیامت است و نشان آخرت و در آخرت توبه نپذیرند و ایمان در آن ساعت قبول نکنند. (میبدی، 1371، ج2، ص 450).

«حق تعالی در این آیه بیان کرد که قبول توبه تاکی باشد گفت توبه نباشد آنان را که اصرار کنند بر کفر و معاصی تا آنکه مرگ بایشان حاضر و بدر مرگ رسند و اعلام مرگ پیدا شود ایشان را از معاینه فرشته و جز آن چیزها که ایشان را ملجا کند بتوبه آنگه گویند ما توبه کردیم.» (رازی، 1356، ج3، ص344). «ثم یتوبون من قریب» (نساء، 17)سپس به زودی توبه می کنند.

«آنکه توبه کند زود از مدتی نزدیک و سری و کلبی گفتند: پیش از بیماری و مرگ؛ عکرمه گفت: هر چه پیش از مرگ بود آن نزدیک باشد؛ ابومجلز و ضحاک گفتند پیش از آنکه ملک الموت را ببینند» (رازی، 1356، ج3، ص343).

تا هنگام مرگ، وقت تو به است؛ با مشاهدۀ ملک مقرب پروردگار،دیگر نمی توان توبه کرد؛ «این من قریب» آن است که جایی دیگر گفت: «لم یصروا علی ما فعلوا» یعنی که از گناه زود برگردند و به آن مصر نباشند. (میبدی، 1371، ج2، ص425).

 

 توبه و اصلاح                                                                                                                                  

توبه صرفاً گفتن استغفرالله نیست،آثار بدگناه بایدباکارهای نیک جبران شودمثلاً:حقوق ضایع شدۀ مردم اصلاح شود.

«کتب   ربکم علی نفسه الرحمه انّه من عمل منکم سوءًبجها له ثم تاب من بعده و اصلح» (انعام، 54)؛پرورد گارتان رحمت رابر خود لازم شمر ده است تا هر کس از شما کار بدی از روی نادانی انجام دهد پس تو به و اصلاح (وجبران)نما ید.

«آن که توبه کند از پس آن گناه و مصلح شود آنچه گناه افساد کرده باشد؛ بتوبه اصلاح کند و برگذشته پشیمان شود و بر آینده عزم کند که مانند آن نکند»( رازی،1356،ج3 ،ص 439).

«فمن تاب من بعد ظلمه و اصلح فان الله یتوب علیه» (مائده، 39)؛وهر کس که پس ازستم کردن،توبه وجبران نماید،خداوند توبۀ او رامی پذیرد.« و من تاب و عمل صالحا فانه یتوب الی الله متابا» (فرقان، 71)؛وکسی که توبه کند و عمل صالح انجام دهد به سو ی خدا باز گشت می کند«در این آیه یتوب الی الله به معنای بازگشت به سوی خدا بعد از مردن است» (میبدی،1371ج7، ص67).

توبه سبب آمرزش گناه است انه من عمل منکم سوء بجهاله ثم تاب من بعده و اصلح فانه غفور رحیم. (انعام، 54)؛هر کس از شما کار بدی از روی نادانی کند سپس توبه واصلاح(وجبران)نماید،(مشمول رحمت خدا میشودچرا که)او آمرزنده ومهربان است.

«آنکه توبة کند و اصلاح نماید اصلاً توبه یک قیام اصلاحی است و غیر از این چیزی نیست» (مطهری، 1364، ص 158).

«الا الذین تابوا من بعد ذلک و اصلحوا…» (آل عمران، 89)مگرکسانی که پس از آن تو به کنندواصلاح نمایند.

«در قرآن هر جای که ذکر توبت کرد. بیشتر آن است که ذکر اصلاح قرین آن ساخت از بهر آنکه حقیقت توبت دو چیز است تصفیت اعتقاد و اصلاح اعمال؛ پس هر دو مجتمع باید تا توبت درست آید». (میبدی، 1371، ج2، ص606).

سالک تائب باید گذشتۀخود را اصلاح کند؛« الا من تاب و آمن و عمل صالحا فاولیک یبدبل الله سیئاتهم حسنات» (فرقان، 70)؛مگر کسانی که توبة کنند و ایمان آورند وعمل صا لح انجام دهندکه خداوند گناهان آنان را به حسنا ت مبدل می کند

 

توبه از کفر، شرک ونفاق                                                                           

توبه دربعضی از آیات مبارک ، تفسیر به  توبه از شرک ، کفرویا نفاق شده است.

والذینعملوالسیئات ثم تابوا من بعدها» (اعراف، 153)؛وکسانی که گناه کردندو بعد از آن توبه نمودند.

«سیئات شرک است» (میبدی، 1371، ج2، ص747).

«فان تبتم خیرّ لکم» (توبه، 3)؛اگر توبه کنید برای شما بهتر است.

«اگر از کفر بازگشتید و توحید خالص داشتید آن برای شما بهتر است»(میبدی،1371 ، ج4، ص92).

یتوب الله علی من یشاء (توبه، 15)؛خداوند توبۀ هر کس را که بخواهد (وشایسته ببیند)می پذیرد.

«خداوند با نظر رحمت به مشرکینی که بخواهد توجه میکند. » (میبدی،1371،ج4 ،ص98)

«ان الله هو التواب الرحیم» (توبه، 104)؛ خداوند توبه پذیر ومهر بان است

«خداوند با مغفرت و رحمت به کسی که به سوی او بازگردد بازگشت می کند». (میبدی،1371،ج4، ص208)

«ثم لا یتوبون» (توبه، 126)؛باز نه توبه می کنند «یعنی از نفاق توبه نمی کنند» (میبدی، 1371ج4، ص238).

«انی لغفار لمن تاب  و آمن و عمل صالحا…» (طه، 82) ؛و من هر که را توبه کند وایمان آوردوعمل صالح انجام دهد،سپس هدایت شود می آمرزم.      امام صادق علیه السلام فرمودند: «خدای تعالی قبول نمی کند مگر عمل صالح را و نیز قبول نمی کند مگر وفای بشرط و عهد را پس هر کس به شرط خدا وفا کند و آنچه را که او در عهد خود قید کرده بکار بندد به آنچه نزد وی است می رسد».

«ای من الشرک» (مکی، ص 382) که تاب به معنای رجوع از شرک است (طباطبایی، 1366، ج14، ص302).

الا من تاب و آمن و عمل صالحا فاولیک یبدبل الله سیئاتهم حسنات» (فرقان، 70)؛ «کسی که از شرک گناهان توبه کند و به خداوند و پیامبر او ایمان آورد و با ایمان خود کار نیک انجام دهد». (میبدی، 1371، ج7، ص65).

«کسی که از شرک گناهان توبه کند و به خداوند و پیامبر او ایمان آورد و با ایمان خود کار نیک انجام دهد». (میبدی، 1371، ج7، ص65).

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «هیچ مردمی به یاد خدا نمی نشینند مگر آنکه یک منادی از آسمان ندا می دهد که برخیزید که خدای تعالی گناهانتان را بحسنات مبدل نموده و هم آنها را بیامرزید. (طباطبايي، 1366، ج15، ص360)».

 

حقیقت توبه

از دیدگاه عرفا حقیقت توبه عبارت است از:

فراموشی گناه

هر چیزی حقیقتی دارد و حقیقت توبه نیز یادگناه و یا فراموشی آن است. «حقیقه التوبه ان تنصب ذنبک بین عینیک و قال آخر حقیقه التوبه ان تنسی ذنبک» (مکی،1995، ص368).

حقیقت توبه، بسته به مقامات عرفانی  سالک ، متفاوت است.

بعضی محبوبشان خداست ودر پیشگاه محبوب، یادگناه پسندیده نیست.

«توبه آن باشد که گناه را فراموش کنی از آنچه تائب محب بود و محب اندر مشاهدت بود و اندر مشاهدت ذکر جفا، جفا باشد (هجویری، 1384، ص432).

اگر سالک متوجه افعال وصفات خود باشد، نباید گناه را فراموش کند و اگر توجه به حقّ داشته باشدیاد گناه شرک است.

«آن که تائب را به خود قائم گوید، نسیان ذنب وی را غفلت داند و آن که به حق قائم گوید، ذکر ذنب وی را شرک نماید (همان جا).

«اگر تائب، باقی الصفه باشد عقدة اسرارش حل نگشته باشد و چون فانی الصفه باشد، ذکر صفت و را درست نیاید؛ موسی علیه السلام گفت: «تبت الیک» (اعراف 14) در حال بقای صفت و رسول صلی الله علیه گفت: «لا احصی ثناء علیک» در حال فنای صفت و تائب را باید که از خود خود یاد نیاید ؛گناهش چگونه یاد آید و به حقیقت یاد گناه، گناه بود (همان، ص 433).

نباید گناهان فراموش شود؛ زیراممکن است گناهان راناچیز  بدانیم.

«و نیز شاید که معنی فراموش ناکردن، آن باشد که فراموش کردن، سبک داشتن گناه است و سبک داشتن گناه مخاطرة زوال ایمان بار آرد از بیم زوال ایمان، گناه را فراموش نکند» (مستملی بخاری، ص 1211).

لذت یاد گناه ، خودش گناهی دیگر است.

«فراموش کردن گناه آن باشد که حلاوت آن گناه از دل تو بیرون رود که او را در سر تو اثر نماند تا چنان گردی که گویی هرگز آن گناه نکرده ای(همان جا).

 

دیدگاه های عرفا دربارة انواع توبه        

امام صادق (ع)

انواع توبه از منظر امام صادق علیه السلام چنین است:

«کل فرقه من العباد لهم التوبه»(مجلسی، بی تا، ج 6، ص 31). هر گروه از مردم توبه ای مخصوص به خود دارند و در ادامه می فرمایند:

«توبة انبیاء از اضطراب، اصفیاء از تنفس، اولیاء از تکوین الخطرات، خواص از اشتغال بغیر خداست و توبة عوام از گناهان است»(همان جا).

 

غزالی

مصادیق توبه فراوان است ؛به تعدادی از آن در ذیل اشاره شده است.

«توبة از کفر، توبه از ایمان تقلیدی، توبة از معاصی برون و درون مانند شره طعام و شراب و شره سخن و دوستی مال و جاه و حسد و کبر و ریا و امثال این مهلکات که اصل معاصی است و از وسواس و حدیث نفس و اندیشه های ناکردنی خالی نبود اگر از این نیز خالی شد از غفلت از ذکر حق تعالی در بعضی احوال خالی نبود» (غزالی، 1361، ص 321).

 

هجویری

توبۀ مؤمنان، اولیاء و انبیاء

هجویری در بخشی مراتب توبه را این گونه تبیین می کند..

«توبة، مقام عامة مومنان است و آن از کبیره بود لقوله تعالی: یا ایها الذین آمنوا توبوا الی الله توبه نصوحاً (تحریم، 8) و انابت،مقام اولیاست و مقربان لقوله تعالی من خشی الرحمن بالغیب و جاء بقلب منیب (ق، 33) و اوبت، مقام انبیاست و مرسلان لقوله تعالی «نعم العبدانه اواب (هجویری، 1384، ص430).

ذالنون مصری گوید: «التوبه توبتان: «توبة الانابه و توبة الاستجابه» ؛توبه دو گونه باشد:  یکی توبۀ انابت،ودیگر توبۀ استجابت.

«توبۀ انابت آن بود که بنده توبة کند ازخوف عقوبت خدای-عزوجلّ- وتوبۀاستجابت آن که توبه کند از شرم کرم خدای عزّوجلّ»(همان، ص 437)

 

سراج طوسی

و در لمع نیز به توبه اهل المعرفه و الواجدین و خصوص الخصوص اشاره شده است (سراج طوسی، 1914، ص43). «توبة عوام از گناهان است و توبة خواص از غفلت» (همان جا)

 

خواجه عبدالله

خواجه عبداله نیز در بخشی انواع توبه را این گونه بیان کرده است:

«عوام بر این گما ن اند که طاعت خدا را زیاد به جای آورده اند از این رو پرده پوشی ومهلت دهی خدای را منکرند ، خود را صاحب حق بر خدا می دانندچه گمان می کنند با توبه گناها نشان بخشیده شده وبه دلیل حسناتشان باید حق- تعالی-ثوا بشان دهدخود را بی نیاز می انگارند.

بنابراین عوام باید از گمان فزونی طاعات توبة کنند. مردمی که متوسط اند گناه را کو چک می انگارند واین عین گستاخی و سرکشی وبریدن از خداست پس ایشان باید از  اندک شمر دن گناه توبة کنند و خواص باید از به هدر رفتن وقت ،توبه کنند؛ زیرا  به هدر رفتن وقت آن ها را به وادی نقصان می اندازد ونور مراقبت را خاموش می کند وچشم ان ها را از مشا هدۀ حقّ تیره وتار می سازد»(اوجبی ،1382،ص24).

 

میبدی

خداوند –تبارک وتعالی-نیز اولین تائب است توبة بندة محفوف به دوتوبه از خداست. در ابتدا خداوند با نظر لطف به بنده توجه می کند و به او توفیق توبه را می دهد بعد از آن بنده به سوی خدا بر می گردد و خداوند در مرتبة دوم توبه بنده را می پذیرد.

«عبدی تا من توبه ندادم، تو توبه نکردی تا نخواندم نیامدی؛ توبة دادن از من توبة پذیرفتن بر من (میبدی، 1371، ج9، ص 32).

«توبه کردن تو، به ندم، توبه دادن من به حلم و کرم، توبه کردن تو، به دعا، توبه دادن من به عطا، توبة کردن تو،به سوال، توبه دادن من به نوال، توبة کردن تو، به انابت، توبة دادن من به اجابت (همان جا).

توبة ای که بازگشتی به گناه نباشد، توبة نصوح است. همانطور که شیر به پستان بر نمی گردد توبة کننده نیز نباید به گناه برگردد.

«لا یعود الی الذنب کما لا یعود اللبن الی الضرع»(میبدی، ج10، ص160). توبة نصوح، استغفار با زبان، ندامت قلبی و خودداری از گناه است «التوبه النصوح ان یستغفر باللسان و یندم بالقلب و یمسک بالبدن» (همان جا).

«توبة نصوح توبة پذیرفته شده است که از قبول نشدن آن هراسناک باشد؛ امید به قبول شدن آن داشته باشد و در اطاعت خدا مداومت کند»«توبة نصوح توبه ای خالص است. «الخالص الصادق» (همان جا).                       

 

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های زبان و ادبیات فارسی کلیک کنید.

 

نمونه ای از منابع و مآخذ:

• 1ـ قرآن کریم: (1388). ترجمة آیت الله ناصر مکارم شیرازی،قم،سازمان تبلیغات اسلامی.
• 2ـ ابن الحسین (ع)، علی؛ (1377)، صحیفة سجادیه، حسین انصاریان [ترجمه] تهران، انتشارات پیام آزادی، ج پنجم.
• 3ـ ابن­ابیطالب علی؛ (بی­تا)،نهج البلاغه، علی نقی فیض الاسلام [ترجمه و شرح]، تهران، انتشارات فقیه.
• 4ـ ابن­منور، محمد؛ (1366)، اسرار التوحید، محمد رضا شفیعی کدکنی، (مقدمه، تصحیح و تعلیقات)، تهران، آگاه،چ اول
• 5ـ ابی­الخیر، ابو­سعید؛ (1369)، سخنان منظوم ابوسعید ابوالخیر، سعید نفیسی (تصحیح) ، تهران، کتابخانه سنایی، چ سوم.
• 6ـ امام خمینی؛ (1373) شرح چهل حدیث (اربعین حدیث) مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام­خمینی، چ پنجم.
• 7ـ انصاری، عبدالله؛ (1362)، طبقات الصوفیه، محمد سرور مولایی (تصحیح) تهران، توس.
• 8ـ  ؛ (1376) خلاصه تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید، ج1، چ پنجم، حیبت اله آموزگار، تهران. انتشارات اقبال، ج 1، چ پنجم.
• 9ـ  ؛ (1372)، منازل السائرین علی شیروانی (تصحیح) ، تهران، الزهراء، چ اول.
• 10-اوجبی،علی؛(1372)،تاملکوت(باز نویسی وبرگردان کتاب منازل السائرین اثر خواجه عبدالله انصاری)،مؤسسۀ فرهنگی اهل قلم،چ اول.
• 11-…
• 12-…