تصحیح «ترسل اسفزاری» به همراه مقدمه،توضیحات و فهارس

پایان نامه تصحیح «ترسل اسفزاری» به همراه مقدّمه،توضیحات و فهارس در 641 صفحه توسط جناب آقای سیّد امیر جهادی حسینی گرد آوری شده است.

چکیده:

 

بسیاری از ادب پژوهان دورة تیموری را خاتمة ادبیات فارسی به شمار می­آورند، چرا که در این مقطع زمانی، شمار بسیاری از بزرگان شعر و ادب ظهور می­کنند، بزرگانی چون جامی، خواجة جهان، خواند میر، بیانی کرمانی،کاشفی، اسفزاری و … .برخی از این چهره ها تا کنون و به رغم گذر زمان، شناخته نشده و آثارشان مورد بررسی و تدقیق قرار نگرفته است.

یکی از این بزرگان معین الدّین اسفزاری،کاتب، شاعر، مورّخ و خوشنویس مشهور دربار سلطان حسین بایقراست که آثاری مانند روضات الجنّات و ترسل اسفزاری از او باقی مانده است.

  ترسل اسفزاری که اثری ارزشمند، ادبی  و تاریخی به شمار می­آید تا کنون به زیور تصحیح و طبع آراسته نشده است؛ بدین روی، نگارنده در این رسالة تحصیلی کوشیده است تا با فراهم آوردن نسخ خطّی اثر مذکور در درجه اوّل متنی مصحّح و منقّح از ترسّل اسفزاری به دست داده و در اولویّت بعدی، نسبت به نگاشتن مقدّمه ای مبسوط و مفصّل دربارة نویسنده کتاب و خود اثر دست زند و در پایان  نیز به شرح مشکلات معنایی و ادبی متن یاد شده پرداخته و فهارس گوناگونی نظیر فهرست آیات،احادیث،اشعار و مصاریع عربی و فارسی،اشخاص و امکنه و … در پایان رساله قرار دهد.

 

عنوان                                                                                                                                       صفحه

پیشگفتار…………………………………………………………………………………………………………………………….صفحه1

مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………….صفحه3

فصل اول ترسل اسفزاری (کلیات تحقیق)………………………………………………………………..صفحه­3

فصل دوم ترسل اسفزاری (معرفی نویسنده،آثار و «ترسّل اسفزاری»)……………………………………صفحه8

فصل سوم ترسل اسفزاری (بررسی سبک «ترسّل اسفزاری»)…………………………………………….صفحه40

فصل چهارم ترسل اسفزاری (بررسی ساختار مکاتیب اثر)…………………………………………………….صفحه72

فصل پنجم ترسل اسفزاری (فن ترسّل و انشا و چگونگی آن در دورة تیموری) …………………………….صفحه91

فصل ششم ترسل اسفزاری ( معرفی نسخ،روش تصحیح و توضیحات)…………………………………………صفحه118

متن«ترسل اسفزاری» …………………………………….1

دیباچه………………………………………………………………………………………………………………………………………..1

مقدمه الکتاب(در شرف این فن و ذکر بعضی ملکات کتّاب و آداب و ادوات کتابت)……………………………..13

فصل اوّل ترسل اسفزاری…………………………………………………… ……….. …………………….13

فصل دوم ترسل اسفزاری ………………………………….. …………………….. ……………………..15

منشأ اول(در احکام و مناشیر)………………………………………………………………………………………………………..19

منشور حکومت و ایالت ولایتی. ………….. ………………………………………………………………………………………19

منشور حکومت و ایالت. ………………………………. ……………………………………………………………………………20

نشان صدارت.. ………………. …………………………………………………………………………………………………………22

نشان صدارت. …………… ……………………………………………………………………………………………………………..23

نشان نقابت خانزاده شمس الدین محمّد.. ………………………………………………………………………………………..25

منشور منصب پروایجی.. ……………………………………………. ………………………………………………………………27

منشور منصب توقیع سلطانی. ………………………….. ……. …………………………………………………………………….28

منشور وزارت بزرگ. ………………. ……. ………………………………………………………………………………………..30

منشور اِشراف دیوان… ………. ……. ………………………………………………………………………………………………..32

منشورصدارت مولانا برهان الدین… .. ……. ……………………………………………………………………………………..33

نشان شیخی چشمة سفید کوه به اسم سیّد میر علی. …. ……………………………………………………………………….35

نشان خواجه شهاب الدین عبدالله… .. ……………………………………………………………………………………………..36

نشان حافظ معین الدّین خلیفه.. ……………………………………………………………………………………………………..38

منشور مستوفی.. …………………………………………………………………………………………………………………………40

در ادرار دیوان و سیورغال.. ………………………………………………………………………………………………………….42

منشور حکومت و داروغگی و مهمّات اوقاف همایون.. ……………………………………………………………………..44

نشان داروغگی بلدة هرات. …………………………………………………………………………………………………………..45

نشان نیابت خالصات………… …………………………………………………………………………………………………………47

منشور بخشش زکوة. …………………………………………………………………………………………………………………..48

نشان کوتوالی قلعه… …………………………………………………………………………………………………………………..49

نشان شیخ الاسلامی. ……………………………………………………………………………………………………………………51

حکم قضا بلدة هرات به اسم قاضی نظام الدین.. ……………………………………………………………………………….52

نشان قضاء هرات ایضاً.. ……………………………………………………………………………………………………………….55

نشان قضای ولایت سبزوار.. ………………………………………………………………………………………………………….56

نشان قضا به اسم مولانا نور الله…. …………………………………………………………………………………………………..58

احکام احتساب… ……………………………………………………………………………………………………………………….59

ایضاً نشان احتساب.. ……………………………………………………………………………………………………………………62

منشور تدریس مولانا رکن الدین مسعود شروانی… ……………………………………………………………………………65

نشان تدریس مدرسة میرزا سلطان احمد.. ………………………………………………………………………………………..67

منشور امامت… …………………………………………………………………………………………………………………………..69

نشان امامت و خطابت.. ……………………………………………………………………………………………………………….70

نشان شیخی گازرگاه.. …………………………………………………………………………………………………………………71

نشان شیخی خانقاه چهار سو.. ……………………………………………………………………………………………………….73

طبابت دارالشّفا.. …………………………………………………………………………………………………………………………76

نشان راه سَیّد کربلایی… ………………………………………………………………………………………………………………79

نشان ادرار شاه قاسم.. ………………………………………………………………………………………………………………….81

نشان معلّمی به اسم مولانا صدر الدین حسن…. …………………………………………………………………………………83

نشان صاحب عیاری خواجه عبدالحی زرگر… ………………………………………………………………………………….84

نشان نادره کاری دیوانة ارمک باف.. ……………………………………………………………………………………………..89

مثله.. ………………………………………………………………………………………………………………………………………..92

نشان بخشش زکوة… …………………………………………………………………………………………………………………..94

بخشش تمغا علی العلوم…….. ………………………………………………………………………………………………………..95

بخشش زکوة…. .. ………………………………………………………………………………………………………………………97

مثله…. . .. …………………………………………………………………………………………………………………………………98

نشان محمود صیّاد……. ………………………………………………………………………………………………………………..99

نشان دیگر از دیوانة اورمک باف….. ……………………………………………………………………………………………100

نشان بخش زکات خواجه جلال الدین محمد تایبادی. …………………………………………………………………….102

منشأ دوم ترسل اسفزاری(در مکتوبات متنوّعه)…………………………………… …………………………………..104

مکتوب حضرت اعلی به جناب خواجه عبیدالله.. …………………………………………………………………………….104

مندبه… …………………………………………………………………………………………………………………………………..106

مندبه… …………………………………………………………………………………………………………………………………..107

مندبه… …………………………………………………………………………………………………………………………………..109

مکتوب حضرت اعلی به حسن بیک بایندری…. ……………………………………………………………………………..110

نامة همایون به سلطان محمّد ابو الفتح رُوم.. ……………………………………………………………………………………112

به سیّد رضی الدّین عبد الاول… …………………………………………………………………………………………………..113

ایضاً به حسن بیگ… …………………………………………………………………………………………………………………114

و مندبه… ………………………………………………………………………………………………………………………………..115

و مندبه… ………………………………………………………………………………………………………………………………..116

مکتوب عربی به سلطان مصر ملک اشرف قایتبای از قبل میرزا کیجک………………………………………………..118

نامة همایون به پادشاه شروان… …………………………………………………………………………………………………….120

به سلطان خلیل… ………………………………………………………………………………………………………………………121

عثمان بیک… …………………………………………………………………………………………………………………………..122

الی قاضی نجم الدین کاتب السّرِ…. ……………………………………………………………………………………………..123

الی خوش قدم نایب شام… …………………………………………………………………………………………………………125

بوالی حلب.. ……………………………………………………………………………………………………………………………126

الی القاضی اَبِی الخَیرِ الخِیضَریّ.. …………………………………………………………………………………………………127

ایضاً به حسن بیگ.. ………………………………………………………………………………………………………………….128

به خواجه عبیدالله نقشبندی.. ……………………………………………………………………………………………………….129

به حضرت مولانا جامی… …………………………………………………………………………………………………………..131

به سلطان احمد میرزا به سمرقند.. …………………………………………………………………………………………………132

ایضاً به حسن بیک. …………………………………………………………………………………………………………………..134

به شاه قاسم.. ……………………………………………………………………………………………………………………………135

به پادشاه گیلان……… ………………………………………………………………………………………………………………..137

از حضرت اعلی به سلطان یعقوب………. ……………………………………………………………………………………….139

و مندبه……… …… …………………………………………………………………………………………………………………….141

به حضرت خواجه عبیدالله…….. ……. …… ……………………………………………………………………………………..142

مکتوب به قاضی عیسی… ……. …… ……………………………………………………………………………………………..146

به مولانا بدرالدین علی قاضی زادة روم….. .. …… ……………………………………………………………………………148

به یکی از ولات عراق نوشته.. ….. ……. …… ………………………………………………………………………………….149

به ملک سُلغرشاه والی هرموز نوشته……. …… …………………………………………………………………………………151

مکتوبی که از نقطه خالی است… …………………………………………………………………………………………………152

مکتوب موشّح به خواجة جهان……. ……………………………………………………………………………………………..153

ایضاً به قاضی عیسی نوشته….. ……………………………………………………………………………………………………..156

مکتوب به شیخ نجم نوشته…… ……………………………………………………………………………………………………157

مکتوب به خواجه عطاء الله به روم… …………………………………………………………………………………………….158

به یکی از وزرا قبل از ملاقات…….. ……………………………………………………………………………………………..159

به یکی از امرا نوشته. …… …………………………………………………………………………………………………………..160

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..161

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..162

به مولانا رحمة الله نوشته…… ……………………………………………………………………………………………………….163

به یکی از امراء عراق….. ……………………………………………………………………………………………………………163

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..165

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..165

به یکی از فضلا نوشته……. …………………………………………………………………………………………………………166

به مولانا عبد الحی منشی نوشته…… . …………………………………………………………………………………………….166

مکتوبات به خواتین………….. ………………………………………………………………………………………………………168

مکتوب به یکی از خواتین…… …………………………………………………………………………………………………….169

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..170

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..171

مکتوبات تعازی به خواجه رکن الدین مهنه در تعزیت خواجه مؤید…………………………………………………….172

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..174

تعزیت نامة سیّد زاده……. …………………………………………………………………………………………………………..176

به شیخ شیراز فی تعزیت ابنته………… ……………………………………………………………………………………………177

تعزیت یکی از قضات….. …………………………………………………………………………………………………………..178

در مکتوبات طوایف انام موافق تدوین ایّام کُتّاب…….. …………………………………………………………………….180

منشأ سوم(در جواب مکاتیب)…………………………………………………………………………………………………….193

در اجوبة مخاطبات سلاطین……. ………………………………………………………………………………………………….193

جواب مکتوب از حضرت اعلی به سلطان یعقوب متضمّن فتح جماعة هزارة اغا…………………………………….195

در جواب مکتوب سلطان یعقوب از جانب حضرت اعلی………………………………………………………………….200

به یکی از فضلا…………………………………………………………………………………………………………………………202

جواب مکتوب شروانشاه………. …………………………………………………………………………………………………..204

در جواب یکی از امرا…… … ………………………………………………………………………………………………………205

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..206

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..207

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..207

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..208

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..208

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..209

در جواب یکی از فضلا…….. ………………………………………………………………………………………………………210

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..210

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..211

در جواب حسن بیک… ……………………………………………………………………………………………………………..212

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..215

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..216

جواب مکتوبات خواتین…… ……………………………………………………………………………………………………….219

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..220

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..221

مثله….. ….. ……………………………………………………………………………………………………………………………..221

در اجوبة مکتوبات طوایف انام موافق تدوین ایّام کُتّاب.. ………………………………………………………………….222

منشأ چهارم ترسل اسفزاری (در مقدّمات و رقاع)……….. ……………………………………………….232

مقدّمة کتاب مناسک از تالیف میرزا کجک…… ……………………………………………………………………………..232

دیباچه و فقیة مدرسة حضرت مقرّب الحضرة…. …………………………………………………………………………….238

دیباچة شرح کتاب تذکره در نجوم…… ………………………………………………………………………………………..241

دیباچه وقفیّه….. ….. ………………………………………………………………………………………………………………….242

انشاء لوح مرقد خواجه نورالحق محمد قاضی…….. ………………………………………………………………………….244

کتابة ابواب خانقاه………. …. ……………………………………………………………………………………………………….245

دیباچة وقفیّه……… ……. …. ………………………………………………………………………………………………………..246

انشاء لوح مرقد خواجه برهان…….. ……………………………………………………………………………………………….247

انشاء لوح مرقد خواجه امیر احمد………. ……………………………………………………………………………………….248

در رقاع مصنوعه مشتمل بر ملتمسات مطبوعه………………………………………………………………………………….249

خاتمه(در ذکر بعضی لطایف گفتار و بدایع اشعار)…………………………………………………………………………..264

در حق یکی از قضاة ولایات نوشته…….. ……………………………………………………………………………………….264

تعلیقات………………………………………………………………………………………………………………………………….273

فهارس…………………………………………………………………………………………………………………………………..451

فهرست آیات قرآنی ترسل اسفزاری ……………………………………………………………………………….452

فهرست احادیث ترسل اسفزاری ………………………………………………………………………..460

فهرست ابیات عربی ترسل اسفزاری ……………………………………………………………….463

فهرست ابیات فارسی ترسل اسفزاری …………………………………………………………………….466

فهرست مصاریع عربی ترسل اسفزاری …………………………………………………………………….475

فهرست مصاریع فارسی ترسل اسفزاری ……………………………………………………………………….476

فهرست امثال عربی ترسل اسفزاری ………………………………………………………………………478

فهرست امثال فارسی ترسل اسفزاری……………………………………………………………………………………….480

فهرست اشخاص ترسل اسفزاری …………………………………………………………………………………..481

فهرست امکنه ترسل اسفزاری ………………………………………………………………………………………487

فهرست واژه های دشوار ترسل اسفزاری …………………………………………………………………………489

فهرست منابع ترسل اسفزاری……………………………………………………………………………………….500

کمبود منابع در مورد معین الدّین زمجی اسفزاری

به رغم آن که ترسل اسفزاری یکی از معاریف دورۀ تیموری است و با آن همه «صیت و آوازه که در دورة خود داشته و گروهی از ادب پژوهان خوشه چینان خرمن دانش و ادب او بوده اند؛ در طی زمان و تضاعیف دوران چهرۀ صفحات تاریخچۀ زندگانی او غبارآلود و تیره گردیده است.»(اسفزاری، 1338،­ج 1:صفحه و مقدّمه) حتی در آثار معاصران اسفزاری نیز اطلاعات چندانی راجع به زندگی و احول وی نیامده است. البته این امر شاید به علّت روابط سیاسی و اجتماعی نویسنده با برخی از جریانهای قدرت در زمان سلطان حسین بایقرا باشد که باعث نادیده گرفته شدن شرح احوال وی شده است و یا آن که اگر اطلاعاتی هم بوده به سبب مرور زمان، دستخوش نابودی و تحریف شده باشد.

با وجود این، سعی شده است که با استناد و اتّکا به منابع تاریخی وادبی دورۀ تیموریان و منابع متأخّر مانند تذکره ها و تاریخ ادبیّاتها، شرح احوال نسبتاً کامل و دقیقی از معین الدین اسفزاری بیان شود.

ابتدا به منابع تاریخی و ادبی هم عصر یا نزدیک به روزگار مولّف، پرداخته شده  و آنچه از مطالب مرتبط که در تضاعیف این آثار آمده است بیان می­شود:

1- حبیب السیر فی اخبار افراد بشر: سطوری مختصر را به شرح زندگانی اسفزاری اختصاص داده و از او به نیکی و مهارت در فنونی چون تاریخ، ترسّل و انشا و خوشنویسی یاد می­نماید: «مولانا معین الدّین محمّد اسفزاری عمدۀ مترسّلان زمان خود بود و به نظم اشعار نیز مشغولی می­نمود، از حُسن خط تعلیق بهرۀ تمام داشت و اکثر اوقات همّت بر تعلیم قواعد آن فن می­گماشت. از جملۀ مولّفاتش تاریخ بلدۀ هرات و ترسّلی مشتمل بر منشآت و مناشیر و مکتوبات در میان مردم مشهور است و از اشعارش این مطلع بر السنه و افواه مذکور.

مطلع:

نه سرمه است آن که می بینی به چشم هر پری پیکر

که از غوغای چشمش می­کند خاک سیه بر سر»

(خواندمیر،1353 ، ج4  : 348)

2- تذکرة مجالس النّفایس: از جمله آثار ارزندۀ باقی مانده از عصر تیموری است و نوشتۀ وزیر مشهور سلطان حسین بایقرا؛ امیرعلی شیر نوایی است، و نویسنده در این تذکره به معرفی شاعران هم عصر و بیان نمونه اشعاری از آنها پرداخته است. با وجود آن که اسفزاری از معاصران امیرعلی شیر نوایی است، اما در این اثر از اسفزاری و پدر وی که هر دو از شعرای دست کم متوسط دورۀ تیموری هستند، نامی برده نشده است؛ به رغم آنکه «مقارن تألیف [تذکرۀ مجالس النفایس] اسفزاری از مقام والایی در فنون ادبی برخوردار بوده و از استادان مدرسه هرات به شمار می آمده است، و در عین حال از منشیان، دبیران و خطاطان مشهور خط تعلیق نیز بوده و به شعر و ساختن ترانه نیز نام آور بوده است» (اسفزاری، 1338،ج1:صفحۀ ز مقدمه). «گویا علّت این امر نقاضت و رقابت سیاسی بوده که میانۀ علی شیر و خواجه قوام الدین نظام الملک وجود داشته است و چون اسفزاری از بستگان و اصحاب خواجه نظام الملک بوده، امیرعلی شیر او را منفور داشته و از او و پدرش ذکری نکرده است» (همان)

علاوه بر این، ترسل اسفزاری نیز در اوان رسیدن به هرات به دربار وزیر مشهور سلطان حسین، خواجه مجدالدّین محمّد می پیوندد و در دیباچۀ «ترسّل» خویش از او به نیکی یاد می کند و وی را می­ستاید،از طرفی وزیر مزبور مانند خواجه نظام الملک خوافی،گویا کینه و دشمنی نسبت به امیرعلی شیرنوایی داشته و «خواجه مجدالدین محمّد با وجود سوابق حقوق که آن جناب [امیرعلی شیرنوایی] در ذمّة او ثابت داشت، در ایّام اعتبار به خلاف رای صواب نمایش مهمّات می­ساخت و احیاناً در مجلس همایون به غیبت اش می­پرداخت» (خواندمیر، 404:1356) و این مسأله، در بی توجّهی امیرعلی شیر نوایی نسبت به اسفزاری بی تاثیر نبوده است.

همانطور که گفته شد در تذکرة مجالس النفایس، امیرعلی شیر نوایی هیچ نامی از اسفزاری به میان نیاورده است، اما در ترجمۀ موسوم به لطایف نامه، اطلاعات مختصری نسبت به این نویسنده آورده شده است، که ذیلاً به آن اشاره می­شود.

لطایف نامه در دو بخش مطالبی راجع به معین الدین اسفزاری آورده است، که گویا این مطلب افزوده شدۀ مترجمان، مجالس النفایس،فخری هروی و شاه محمد قزوینی باشد. اطلاعات مذکور در لطایف نامه اولاً به نوعی با هم تناقض دارند، ثانیاً به خطا اسفزاری را متعلّق به سبزوار دانسته­اند و حال آنکه اسفزار به گفتة یاقوت حموی از نواحی پیرامون هرات است (یاقوت حموی،1965 ،­ج1: 248) و خود اسفزاری هم در روضات الجنات آن را «باغچۀ هرات» نامیده است. (اسفزاری1338،ج1: 118)

در ابتدای ترجمۀ لطائف نامه از فخری هراتی، نام معین الدّین اسفزاری تحت عنوان «ملّا نامی» در شمار شاعران مجلس چهارم آمده، تحت عنوان: «مجلس چهارم، ذکر فضلا که به شعر مباهی نبوده اند و از ایشان در لباس لطائف ظاهر می­شده».(فخری هراتی ،1363: 89)

امّا عبارت ذکر شده: «ملّا نامی از ولایت سبزوار است و به انشاء و خط تعلیق شهرت تمام دارد، اما در انشاء او را هیچ منشی پسند نمی­کند، به تخصیص، مولانا عبدالواسع و در خط تعلیق او را هیچ خوشنویس قبول ندارد، خصوصاً شیخ عبدا… دیوانه.خواجه غیاث الدین ده دار، نیز که در مجلس حضرت پادشاه از روی ندیمی مردم را بسیار تقلید کرده و می کند و[اسفزاری] مولانا را گفته است که در محل سخن کردن، ظاهراً صابون می­خاید که مغرابه از دهان او می­رود و تکلّمش را چنان تقلید می­کند که اهل ادراک همه  بسیار تعریف می­کنند. این مطلع از اوست:

لافد زخطا نافه، زهی بی سر و پایی ج

غمّاز سیه باطن مادر به خطایی ج

بعضی می گویند این بیت را به خواجه ده دار گفته است.» (همان:99-98)

عبارت مذکور، نشان دهندة نظری حاکی از بدبینی نسبت به اسفزاری است، حال آن که در بخش دیگری از لطایف نامه که ترجمه حکیم شاه محمد است در بهشت چهارم این مطلب بیان شده است:«ذکر فضلایی که با وجود کمال فضل و اهلیّت گاهی شعر نیز می گویند و راه نظم می پویند و لیکن مباهات به این شعر نمی­کنند و شعر را از کمالات خود نمی­شمرند» .(قزوینی، 264:1363)

این عبارات حاکی از مدح و بزرگداشت شأن وی است:«مولانا نامی– سبزواری است و لیکن از مذهب مردم آن شهر بری است و از تهمت رفض عاری و در صنعت خط و انشا بی مثل و بی نظیر است و جوانی صافی دل و روشن ضمیر، لیکن بسی خودپسند است و به قید خودپسندی در بند و این مطلع از اوست:

لافد به خطت نامه، زهی بی سرو پایی

غمّاز سیه باطن مادر به خطایی» ج

(همان: 276-275)

3- تذکرۀ عرفات العاشقین و عرصات العارفین: در این اثر که تألیف تقی الدین محمّد اوحدی دقاقی بلیانی است، مطلب جدیدی نیامده و صرفاً به تکرار همان مطالب تاریخ حبیب السّیر اکتفا کرده است. (اوحدی ،1388، ج 6 : 3536)

4- تذکرۀ هفت اقلیم، در مورد شرح احوال اسفزاری مطلبی ذکر نکرده، جز آنکه، اثری تحت عنوان «تاریخ مبارک شاهی» را به اسفزاری نسبت داده است، (رازی،1378، ج2 :­746) و همین اثر مذکور را در بخش دیگری از هفت اقلیم به «مولانا معین اسفراینی» منسوب کرده است. (همان، ج809:2)

 

شرح احوال اسفزاری – ترسل اسفزاری

بعد از نگاهی گذرا، به منابع متقدّم، به شرح احوال اسفزاری – ترسل اسفزاری با توجّه به سایر منابع نیز پرداخته می­شود.

1-2-نام: در منابع معاصر از جمله آثار خواند میر، همه جا از او با نام «مولانا معین الدّین محمّد اسفزاری»یاد شده است.(خواندمیر،1353 ، ج4: 34)و (خلاصه الاخبار، نامه نامی: 41)، برخی دیگر چون مترجمان مجالس النّفایس (لطایف نامه)از او با تخلّص شعری اش «ملّا نامی»(فخری هراتی ،1363: 89) (قزوینی، 264:1363) یاد کرده و او را به سبزوار منسوب داشته اند.در تذکرة هفت اقلیم، امین احمد رازی، نام وی را «مولانا معین اسفراینی» ذکر کرده است.(رازی، 1378،ج2 :809)

اسفزاری در دیباچۀ «ترسّل» نام خود را اینگونه آورده است:«چنین گوید مقنّن این اسالیب و مدوّن این مکاتیب، بنده [ی] ظلوم جهول،معتکف زاویۀ خفا و خمول، معین الزّمجی الاسفزاری الهروی …» (ترسل، نسخة مجلس:5) و در اثر دیگرش «گلشن اقبال» نیز نام خود را چنین ذکر می­کند: «…اما بعد چنین گوید معتکف زاویة خمول و گم نامی معین الدّین محمّد الزّمجی المتخلّص بالنّامی که در این…».(گلشن اقبال، نسخة خطّی آستان قدس رضوی: برگة a 21)

در منابع متأخّر همه جا از او با عنوان «معین الدّین محمدالزمجی اسفزاری هروی» یاد شده است. (نفیسی، 1363،ج­1:­252)، (اته، 1357: 246)،(گلچین معانی، 1363: 649)، (براون، 1327: 482-481)، (صفا،1383،ج4:538) ،(بیات، 1370: 335)، (رضا زادۀ شفق، 1352: 540)

1-1-2-دربارۀ اجزاء نام وی: در همه منابع متقدّم از او با عنوان، ملّا یا مولانا یاد شده است.«نامی» که در برخی منابع آمده، تخلّص شعری اوست. البته از معین الدین اسفزاری دیوان شعری باقی نمانده است و از وی نمونه اشعاری در آثارش و کتب تاریخی و جنگ ها ذکر شده است.

زمجی یا زمچی و نسبت کلمه: محمّد کاظم امام در باب وجه تسمیة این واژه در مقدّمة روضات الجنات وجوهی را ذکر کرده است که ذیلاً اشاره می شود: «دهستانهای اسفزار و اسفراین از جمله دهستانهای ناحیه پهناور جام بوده است و جام معرّب  کلمه زام می باشد که نام فارسی و اصلی این ناحیه بوده است.» (اسفزاری،1338 ، ج 1:صفحه یب مقدّمه) یاقوت در معجم البلدان می نویسد که «زام یکی از نواحی مشهور نیشابور است و قبضۀ آن بوزجان است و به این دلیل به جام نامگذاری شده است که گرداگرد آن سبزی است و به جام سبز شیشه ای شبیه است و صدو هشتاد قریه را شامل می شود.» ( یاقوت حموی،1965، ج 2 ­­:909) و (بلاذری،403:1932)

«اما کلمۀ زمجی به جیم عربی ممکن است مخفّف کلمه (زامچی) به الف بوده که یک نسبت غیر قیاسی است به جام یا زام… و چون مصنّف از مردم اسفزار که از دهستانهای ناحیة جام یعنی زام بوده، بدین جهت او را زامجی و با تخفیف زمجی گفته اند. و احتمال می رود «زمجی» به چیم پارسی یک نسبت ترکی است به زام نظیر «قوشچی»، «سیاق چی» و امثال آن.» (اسفزاری،1338 ، ج 1:صفحه یب مقدّمه)

عبارت یاقوت در معجم البلدان : «زام احدی کور نیسابور المشوره و قصبتها البوزجان و هو الذی یقال له جام بالجیم سمیّت بذلک لهانها خضراء مدورة شبهت بالجام الزجاج و هی تشتمل علی مائه و ثمانین قریه، ذکر ابوالحسن البیهقی و قال السمعانی: زام قصبتان معروفتان یقال لهما جام و باخرز فقیل زام و الورل اصح…» ( یاقوت حموی،1965، ج 2 ­­:909)

وجه دیگری که در باب این کلمه، ذکر شده این است که، «شاید درست این کلمه «زمیخی» باشد» (اسفزاری،1338 ، ج 1:صفحه یب مقدّمه) و یاقوت می نویسد: «زمیخ بضم اوله و تشدید ثانیه و فتحه و یاء مثناه من تحت و آخره خاء معجمه و عربیته من شمخَ… و هی کورة من اعمال نیشابور(­یاقوت حموی،1965، ج 2 ­:910)

در فرهنگهای فارسی در باب وجه تسمیه زمج چنین نوشته اند:

«موضعی است درخراسان و احمد زمجی به آن منسوب است» (برهان قاطع، آنندراج، انجمن آرا) و جمال الدین حسین اینجو در فرهنگ جهانگیری نوشته است که «زمچ با اوّل مفتوح، به ثانی زده و جیم فارسی مفتوح نام پرنده ای است و به این معنا گویا «زمچی» یک نسبت خانوادگی بوده (فرهنگ جهانگیری) و به این معنی در فرهنگهای (منتهی الارب، ناظم الاطبا، برهان قاطع و تحفۀ حکیم مؤمن نیز اشاره گشته است.)«در فرهنگ جغرافیایی ایران، جلد 9 دربارۀ زمچ چنین آمده است: «یکی از دهستانهای بخش ششتمد شهرستان سبزوار است… ناحیه ای است کوهستانی واز 16 آبادی بزرگ و کوچک تشکیل یافته است.» (اسفزاری،1338 ، ج 1:صفحه یج مقدّمه)

وجه دیگری که شایان ذکر است، اینکه، شاید کلمۀ مزبور در اصل«زامینجی» بوده است» (همان) و به این معنی یاقوت در معجم البلدان اشاره نموده است: «زامینُ: بعد المیم المکسوره یاءُ ساکنه و نون. من قری بخاری و قال ابوسعید: زامین بلیمة من نواحی سمرقند و ربّما زیدَ فیها عند النسبه جیم فقیل زامینجی و هی من اعمال اشروسنه.» ( یاقوت حموی،1965، ج 2 ­­:910)

اسفزاری؛منسوب به اسفزار است، و معین الدّین اسفزاری از اهالی این شهر است و این منطقه ناحیة پهناوری ازتوابع هرات است و خود اسفزاری در روضات الجنّات آن را باغچۀ هرات»  نامیده است. (اسفزاری،1338،ج1 :118) برخی چون مترجمان مجالس النفایس، اسفزار را با سبزوار که از نواحی خراسان کنونی است خلط کرده اند.

در نزهة القلوب دربارۀ اسفزار چنین آمده است: «اسفزار شهری  وسط است و چند پاره دیه توابع دارد و باغستان بسیار و میوه و انگور و انار آن فراوان باشد و در صورالاقالیم گوید اهل آنجا سنی شافعی مذهب اند و در دین متعصّب» (مستوفی، 1336: 187) و در انجمن آرای ناصری آمده که: «ازتوابع شهر هرات است و بیست پاره قریۀ آباد دارد و مسکن جماعت ابدالی از قوم افاغنه است».(اسفزاری،1338 ، ج 1:صفحه یج مقدّمه)

اصطخری اسفزار را این گونه معرفی کرده است: «اسفزار چهار شهر دارد: ادرسکر، کوران، کوشک، کواشان و بزرگترین آن مواضع کواشان است…آب و باغ بسیار دارد…و مردمان اسفزار اهل جماعت باشند.»(اصطخری،211:1347)

یاقوت حموی می نویسد: «اسفُزَار: بفتح الهمزه و سکون السین و الفاء تضم و تکسر و زای و الف و  راء. مدینة من نواحی سجستان من جهه هراة،نسیب الیها….» ( یاقوت حموی،1965، ج 1 ­­:248)

 

آثار معین الدین اسفزاری – ترسل اسفزاری:

1-8-2- دیوان اشعار: که به رغم جستجوهای فراوانی که انجام شده است، گویا دیوان اشعار وی یا به دورۀ معاصر نرسیده است و یا اگر باشد، هنوز در فهارس نسخ خطی ثبت نشده است. با این حال همانطور که پیشتر بیان شد، اسفزاری شاعر بوده و به «نامی» تخلّص می کرده است و هم چنین صاحب الذریعه دیوان شعری وی را اثرش نام برده است، تحت عنوان «دیوان نامی اسفزاری» (آقا بزرگ طهرانی،1342، ج 9 :1165) و «دیوان معین اسفراینی» (همان: 1076).

اشعاری که از اسفزاری باقی مانده یا درمطاوی آثار خود او چون ترسل، گلشن اقبال و روضات الجنات آمده است و یا در آثار معاصران اسفزاری چون حبیب السیر، خلاصة الاخبار و تذکره ها؛ که آنها هم عموماً به ذکر یک بیت شعر از مولف نامبرده بسنده کرده اند. چنان که قبلاً مذکور شد، پدر اسفزاری نیز شاعر بوده و به این معنی نیز در آثارش اشاره کرده است. البته اسفزاری از شعرای متوسط عصر تیموری به حساب می آید (صفا،1383­،ج 4: 538) و به قول صاحب لطایف نامه،اسفزاری از جمله شاعرانی است که «به ذکر شعر مباهی نبوده اند و از ایشان در لباس لطائف ظاهر می­شده.» (فخری هراتی ،1363: 89)

2-8-2- «ترسل اسفزاری » اثری است متشمل بر امثله، مناشیر، مراسلات و اجوبه و رقاع که اسفزاری در طول دوران دبیری اش از جانب سلطان حسین بایقرا به بزرگان و صدور و سلاطین سایر ممالک نوشته است، اثر مذکور، اثری مفصّل و مبسوط است که در سال 873 ه. ق تالیف شده و گویا از همان زمان مولّف،به شهرت و رواج رسیده است (خواندمیر،1353­،ج4: 348) و به عنوان الگو در نزد مردم و کاتبان مطرح بوده. البته قصد نویسنده از تألیف اثر، بیان موازین کتابت و دبیری به صورت نظری نیست، بلکه قصد دارد با بیان کردن مکاتیب در موضوعات گوناگون، الگو و سرمشقی عملی برای کاتبان و نیز عامۀ مردم به دست دهد.

در مورد این اثر که موضوع بحث رسالۀ حاضر است؛ در بخش جداگانه ای به صورت مبسوط به معرفی محتوایی و سبکی و ساختاری اثر پرداخته خواهد شد و با نظرات مولّف در این زمینه بیشتر آشنا خواهیم شد. سبک نثر این اثر، فنی و مزیّن است. لازم به ذکر است در این دوره مترسّلان و کاتبان بسیاری هستند که اکثر آنها صاحب اثر می باشند و اسفزاری در شمار یکی از حاذق ترین و عالم ترین این گروه مترسلان در عصر تیموری است. البته جریان کلی و محور اصلی اثر «ترسّل» به واقع شباهت بسیاری با آثار معاصر دارد، چه در حوزه فن نثر و نویسندگی و چه در حوزۀ مضمونی و محتوایی انشا و کتابت.

3-8-2- گلشن اقبال: رساله ای است کوتاه و داستانی که اسفزاری در سال 895 ه. ق نوشته است. نثر این کتاب مصنوع و مزیّن و بسیارمطنب است. از این اثر تک نسخه ای در کتابخانۀ آستان قدس رضوی موجود است و تعداد اوراق آن 27 برگه است.

4-8-2- ده مجلس: اثری است به نثر از معین الدّین اسفزاری. از این اثر تک نسخه ای در کتابخانه ملی ایران موجود است.

5- 8-2-روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات: مهم­ترین و بزرگ­ترین اثر اسفزاری است و به­واقع آنچه که باعث شهرت اسفزاری شده همین اثر مذکور است و او را به عنوان مورخی بزرگ و قابل اعتماد می نمایاند.«نخستین کسی که به اهمیت این کتاب پی برده باربیه دمنار است که آن را در مجله آسیایی معرفی نموده و سپس بعضی از مطالب آن را در کتابی به نام (مطالعات دربارۀ هرات ایران) به چاپ رسانیده است.» (اسفزاری، 1338، ج 1: صفحة یو مقدّمه)

در دوران معاصر دو تن این اثر را تصحیح کرده اند:

1- تصحیح نخست را محمد اسحاق انجام داده است، البته فقط جلد اوّل را تصحیح کرده، همراه با مقدمه ای نسبتاً مفصّل دربارۀ مولف که در سال 1380 قمری در دانشگاه علیگره به چاپ رسیده است.

2- تصحیح دوّم توسط محمدکاظم امام انجام شده و مصحّح تمام اثر را در دو جلد به انضمام مقدّمه و تعلیقات در سال 1338 در سلسله انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسانده است. از آنجا­ که اثر مزبور از آثار ارزشمند اسفزاری است، به معرّفی و بررسی مختصری از محتوا و سبک نثر این اثر می پردازیم.

روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات «در ذکر اطلاعات مبسوط جغرافیایی و تاریخی هرات و بعضی از بلاد خراسان تا عهد مولف است»(صفا،1383،ج4: 538)محتوای تاریخی اثر راجع به تاریخ ملوک کرت و تیموریان است و این اثر در شمار تواریخ محلی محسوب می شود و «چنانکه از نامش پیداست در وصف شهر هرات است از روزگار آغازین این شهر تا زمان خود مؤلف و طبیعتاً مشتمل است بر شرح حال پادشاهان و سلسله هایی که با هرات به نحوی در ارتباط بوده اند.»(نوایی، 1376: 132)

این اثر وقایع تاریخی مربوط به هرات را «تا حدود سال 875 ه.ق/ 1473 م ثبت کرده است و مبتنی بر تواریخ قدیم تر است« (براون، 1327: 194-193) «مؤلف در این کتاب گذشته از کتبی که پیش از او دربارۀ هرات نوشته شده و آخرین آنها تاریخ نامه هرات از سیفی هروی بوده، از بعضی تواریخ قرن نهم [مانند مطلع سعدین و مجمع بحرین] تا زمان تألیف خود نیز استفاده کرده و مشاهدات و اطلاعات خود را بر آنها افزوده است»(صفا،1383،ج4: 538)

این اثر شامل بیست و شش فصل است که اسفزاری هر کدام از آنها را «روضه» خوانده و به اجزاء هر کدام از روضه ها «چمن» نام نام داده است.این کتاب آن چنان که از نامش مستفاد می شود، صرفاً اثری تاریخی نیست که «انحصار به هرات داشته باشد، بلکه دروصف طبیعی و جغرافیایی و تاریخی تمام خراسان و شهرهای مهم آن سرزمین است در ضمن آن از شماره یی از مردان دانش و ابنیه و مزارات و عمارات… سخن رفته است» (رضازادۀ شفق،1352: 540) «مضافاً به این که حاوی اطلاعات پر ارزشی دربارۀ مالیات ها است که هرات سالیانه به سلجوقیان پرداخت می کرده» است. (بیات، 1370: 336)

به صورت اختصار و فهرست وار می توان به این موضوعات در روضات الجنات اشاره نمود: «1- ذکر محاسن و فضایل خراسان به ویژه شهر هرات، 2- وصف معرفه الارض بلاد مشهوره خراسان 3- جغرافیای تاریخی خراسان و بلاد آن 4- وصف زراعت، معادن، صنایع و تجارت، آب و هوا، احوال، اخلاق، هنرها، مذاهب و سکنه. 5- شرح احوال رجال 6- وصف ابنیه، مراتع و امکنه 7- شرح وقایع و حوادث تاریخی از حمله اعراب تا زمان سلطنت سطان حسین بایقرا 8- حکایات تاریخی 9- تاریخ ملوک غور و آل کرت و شرح وقایع سلطنت امیر تیمور گورکانی 10- بیان عظمت و شکوه هرات 11- تفسیر و توضیح مفصّل جنگها و نزاعهای شاهزادگان تیموری» (امام، 1338،­ج­1: صفحات یج،ید مقدّمه)مهم­ترین  قسمت تاریخ مذکور،وقایع هرات است در روزگار تیموریان «به خصوص سلاطین پایانی این سلسله که هر یک چون میر نورزوی چند صباحی در این شهر سلطنتی می یافتند و بر مسند سروری تکیه می زدند. و هنوز جا گرم نکرده، منزل به دیگری می پرداختند، تا آنکه نوبت به سلطنت سلطان حسین میرزا بایقرا رسید که از سال 875 درهرات بر اریکۀ قدرت مستقر گردید.» (نوایی، 1376: 132)

به تاریخ تألیف اثر در خود روضات الجنات اشاره نشده است «امّا از تضاعیف مطالب کتاب معلوم می گردد که مصنّف،تألیف این کتاب را در روز چهارشنبه در ماه محرّم از سال 897 آغاز و نگارش آن را در آخر سال 899 به پایان رسانیده است.» (اسفزاری، 1338، ج 1: صفحة ک مقدّمه)

منابع روضات الجنات: اسفزاری در نگارش این اثر، از چهار تاریخ استفاده کرده که عبارتند از: تاریخ هرات از شیخ عبدالرحمن فامی، کرت نامه ربیعی پوشنگی، تاریخ هرات ابو اسحاق حدّاد و تاریخ نامه هرات از سیفی هروی، سه اثر نخست از بین رفته اند و تنها تاریخ نامه هرات سیفی هروی باقی مانده است. از این رو کتاب اسفزاری به سبب در برداشتن مطالب سه منبع موجود از ارزش و اعتبار ویژه ای برخوردار است. (نقل به مضمون):از(براون، 1327: 194-193) و (حاجی خلیفه،1981،ج1:ستون­922-921)و(اسفزاری،1339،ج2 :41)(همان،­ج 1: 252 -250)

 

معرفی «ترسّل – ترسل اسفزاری» (بخش بندی؛ محتوا و اقسام مکاتیب):

در مقدّمه کتاب پس از آنکه سطوری را در نیایش و ستایش حضرت باری تعالی و حضرت رسول (ص) می آورد، به طریق براعت استهلال از دبیر، دبیری و کتابت و قلم و صفات آن به گونه ای شاعرانه سخن می­راند، به بحث اصلی وارد می­شود و از علّت تألیف کتاب سخن به بیان می­آورد و این که در ابتدای جوانی علاقه مند و مایل «به لطایف عبارات فضلا و بدایع استعارات بلغا»بوده و اکثر اوقات را بدین منوال سپری می کرده است و بدین واسطه «بر بسیاری از قوانین اصحاب علم و قواعد ارباب ادب وقوف» حاصل می کند و دربعضی از موارد از خویش حدّت خاطری نشان می­دهد که به نمونه ای از آن در مقدّمه اشاره می­کند. و به گفته خودش پس از کسب معارف و معلومات در زمینه انشاء و کتابت بار سفر بسته و رحل اقامت به «بلدۀ طیبۀ هرات» می­افکند و در سال 873 هجری قمری به هرات وارد شده و به دربار سلطان حسین بایقرا وارد می شود و در عباراتی به مدح سلطان و ستایش هرات بهشتی آسا می­پردازد.

از آنجا که هرات پایتخت سلطان حسین بایقراست، بحث را به دانشمندان و بزرگان و شعرای دربار پادشاهی می­کشاند و گریزی به مدح «مولانا نور الحق و الحقیقه و الدین عبدالرحمن جامی» می­کشاند و با نثری شاعرانه و براعت استهلال به سخن پردازی مشغول می­شود.

چون اوضاع را مناسب یافت و «بقعه ای بدین خوشی و خطّه ای بدین دلکشی» دید «مقود عزیمت سست [کرده] و نیت اقامت درست [ساخته] و به محضر خواجه مجدالدوله محمد وزیر سلطان حسین بایقرا وارد می شود و مورد استقبال این وزیر قرار می گیرد و «سلوک طریق ملازمت [وی] را التزام [می­نماید] و در خاطر می­گذراند که «رعایت حقوق تربیت اش را تذکاری در قلم [آرد] و ملازمان عتبۀ گردون مرتبت اش را یادگاری [گذارد]» و «چون همیشه خاطر اقبال مآثرش بر غرایب عبارات و رغایب استعارات مایل می­بود، مصلحت وقت چنان اقتضا نمود که به ایراد این اوراق بر سبیل ترسّل توسّل نموده، بعضی احکام و مکتوبات و رقاع و مقدّمات که در هر باب اتفاق افتاده،تدوین داده شود و آنچه دیگر در این ایّام طبیعت افسرده و قریحت پژمرده مسامحت نماید بدان ضم ساخته بر منصۀ عرض نهد؛ تا سالکان این سَنَن و طالبان این سُنَن را مددکاری باشد»

ترسل اسفزاری مشتمل بر این بخش هااست:مقدّمه، چهار منشأ و هر منشأ مشتمل بر چند فصل، همراه با خاتمه.

مقدّمه در شرف این فن و ذکر بعضی آداب کتابت و اوقات و امکنه و مقامات آن از هر بابت مشتمل بر دو فصل.

منشأ اول در مناشیر و احکام تفویض امور و مناصب و امثله و فرامین مطاعه علی حسب المراتب مشتمل بر سه فصل:فصل اوّل:در احکام تفویض اموردی که تعلّق به ملازمان سلاطین دارد و اعمال و اشغال دیوانی. فصل دوّم: در تعیین مناصبی که مناسب اهالی علم و فضل باشد و آنچه به شریعت مطهرّه متعلّق است. فصل سوّم در احکام و مناشیر متفرقه از هر باب.

منشأ دوم در ایراد مکتوبات متنوعه محتوی بر صنایع عبارات و استعارات مخترعه مشتمل بر سه فصل:فصل اوّل: در مکتوبات سلاطین. فصل دوم: در مکاتیب متفرقه و اخوانیات که به گروه های مختلف مردم نوشته است. فصل سوم: در مکتوبات طوایف مردم که سازگار با شیوه کاتبان آن دوره است.

منشأ سوم در جواب مکاتیب به طریق مرغوب و اسلوب غریب مشتمل بر سه فصل:فصل اول: در اجوبة مخاطبات سلاطین روزگار. فصل دوّم :در جواب اخوانیات و مکاتیب مصنوع. فصل سوم: در اجوبة­ مراسلات طوایف مردم.

منشأ چهارم در انواع رقاع و مقدمات و ابداع اخوانیات متضمّن صنایع  فرید الاختراع مشتمل بر دو فصل:

فصل اوّل :در ایراد مقدمات از هر باب به عبارات لایقه و اسلوب مستطاب.فصل دوم: در رقاع مصنوعه مشتمل بر ملتمسات و اقتراحات مطبوعه.

خاتمه در ذکر بعضی وقایع و ایراد هر گونه لطایف آثار و بدایع اشعار.

در پایان دیباچه و قبل از آغاز شدن مقدمه از مخاطبان و خوانندگان اثر می خواهد که «غبار عثار از رخسار این محجوبۀ حجلۀ افکار به آستین اصلاح و حسن اعتذار مرتفع فرمایند و اضاعت رنج این بی بضاعت به امساک رشحه ای از خامۀ براعت خود جایز ندارند» و در اصلاح آن بکوشند. و«کمال افصاح خود را از وبال افضاح این کلمات صیانت فرمایند»

مقدّمه دربارۀ «شرف این فن و ذکر بعضی ملکات کتّاب و آداب و ادوات کتابت و اوصاف و اوقاتی که لایق و مقترن باشد به اصابت.مشتمل بر دو فصل:فصل اوّل در شرف این فن شریف و رفعت و رتبت این حرفۀ لطیف.

فصل دوّم در آداب کتاب و ادوات کتابت و آنچه اصحاب این فن را موصل باشد به اجابت.

در فصل اوّل از مقدّمه الکتاب ابتدا به شرف قلم می­پردازد و آن را به جهت اوّل بودن در خلقت می­ستاید و اضافه می­کند که «تمامی ضوابط امور عالم و روابط مهام جمهور بنی آدم … مربوط به اعلام قلم و ارقام نامه و پیغام است. وآثار قلم است که اندیشه های گذشتگان را به نسل ها و عصرها می­رساند. و نیز در شرف قلم به سوگند باری تعالی بدان یاد می­کند.

از دیگر جلالت های فن کتابت به این امر اشاره می­کند که «دبیران و کاتبان در همه ممالک اسلامی و غیر اسلامی را به رفعت منزلت و مزیت رتبت از سایر اقران بلکه از جمیع آدمیان مخصوص و ممتاز بوده­اند.» و به ذکر بعضی از آداب کتابت می پردازد از جمله این که در زمان ملوک عجم، کاتبان به هنگام مشغولی به کتابت «جهت ملوک قیام نمی­نموده اند» و در زمان حضرت رسول کاتبان به نگارش وحی می­پرداختند.از بزرگان این فن از امام علی (ع) نام می­برد؛ سپس به ذکر یکی از مسایل مهمّ در باب جنبۀ اعجاز قرآن و اُمّی بودن حضرت رسول اشاره کرده و می­گوید، با وجود این که کتابت و نویسندگی، کمال و فضیلت است، پس چرا حضرت رسول که «مجمع جمیع کمالات» بوده اند، در این زمینه نامی نداشته اند و چنین پاسخ می دهد که اولاً اگر حضرت رسول در این فنّ به «احراز دقایق نام برآوردی،تمامی فصاحت و بلاغت و ظهور معجزات و خوارق عادات حضرتش را مردم از نتایج این حرفت که مَظهر عجایب و مُظهر بدایع و غرایب است شمردی و بسیاری از طوایف خلایق به تمویه صورت بازمانده،راه به سر حقیقت اعجاز نمی بردند» و ثانیاً پیامبران صاحب کتاب بر سایر انبیا و رسولان مزیت تقدم و مرتبت تفوق دارند.» و « هر یک از انبیا که به تشریف کلام و اکرام نامه و پیغام که موضوع این علم است از حضرت رب الانام اختصاص یافته اند بر دیگر افراد رُسل».

فصل دوّم از مقدمه در آداب کتّاب و ادوات کتابت:در این فصل از مقدمه الکتاب اسفزاری به شکل مختصر به بیان مبانی نظری و اصول مکتبی کتابت و انشا پرداخته وبه ذکر پاره ای از حکایات تاریخی مبادرت می نماید تا تاثیر کلام و سخن پردازی به موقع و مناسب اقتضای مقام را  به کاتب گوشزد نماید.

به شکل مختصر موازین یاد شده در باب ویژگی های کتّاب در این فصل  را، فهرست وار از نظر می گذرانیم.

1- معتقد است که کاتب «باید که به جمال حسب و کمال ادب آراسته باشد».

2- بر جمیع قواعدو قوانین فضل مستحضر باشد».

3- به میزان لازم عربی دان باشد.

4- «باید که قرآن یاد داشته باشد و اگر نه باری پیوسته به تلاوت کلام سبحانی از روی تدبّر مشغول باشد» تا در زمان لازم بتواند به آیات کلام الهی استشهاد جوید و معتقد است که «هیچ زینتی و رتبتی در کلام بهتر از اقتباس به محل و مقام ممکن نیست». و در این معنی به داستان تزویج مامون و دختر حسن سهل و حاضر جوابی دختر اشاره می کند و همین طور به داستان اسکافی کاتب انشاء امیر نوح بن منصور سامانی اشاره می نماید که در هر دو داستان، اشخاص اصلی با آوردن آیه ای از کلام الله به نیکی ادای مقصود و افادۀ معنی می کنند تا جایی که همه به فضل و کمال و فصاحت و بلاغت شان معترف می گردند.

داستان دیگری که اسفزاری نقل می کند، قضیّة ابوبکر قهستانی است که وی تنها کسی بود که پاسخ نامۀ خلیفه به سلطان محمود را که در آن فقط« ا ل م »نوشته بود به درستی تشخیص داد و آن را به آیات ابتدایی سورۀ فیل مرتبط دانست و بدین وسیله ابوبکر قهستانی رخصت مجالست و نشستن در محضر سلطان محمود را کسب کرد.

5- «استحضار اشعار عرب و منقولات و منظومات اصحاب ادب» که به نظر اسفزاری بسیار موثر است و« در طبایع و نفوس سلیمه تاثیر لا کلام دارد».

6- کتمان اسرار کند و محرم راز باشد.

7- شناختن مناصب و مراتب بزرگان کشوری و لشکری.

8- تزکیۀ نفس و اجتناب از مناهی و معاصی و مدارا با مطیع و عامی.

9- رعایت کردن اهلیت و سزاواری در مدح و ستایش به گونه ای که «در القاب و تمدّح کسی که مستحق تعظیم باشد به تقصیر از خود راضی نشود که سبب بغض و عداوت او و اولاد و اعقاب گردد و آن را نیز که اهلیّت و استحقاق نباشد زیاده از حد او اعزاز و اجلال جایز ندارد که مفضی به غرور آن کس و مؤدّی  به قصور کاتب گردد.»

   بعد از ذکر کردن ویژگی های کتّاب به آداب کتابت و ادوات آن می پردازد:

1- «باید که در وقت کتابت چون سخن حصر شود قلم را در بر گوش نهد که استادان به تجربه معلوم کرده اند که موجب فتح کلام است.»

2- «خاک بر کتابت پاشیدن» که آن را موجب حدیثی،دلیل«اسعاف مقاصد و انجاح مآرب» می داند.

3- در امور مهم و حسّاس اگر نیاز به الحاق باشد، بهتراست که حتماً به خط ممدوح و مخدوم نوشته شود و اگر مخدوم صاحب خط نباشد، نامه را باید مجدداً بنویسد چرا که «بعد از اختتام،الحاق کردن متضمّن تهمت است»

4- آلات و ادوات نویسندگی را از قبیل «قلم و قلم تراش و کاغذ و مداد ولزاق و عطر و مقراض» همه را از نوع خوب و مرغوب داشته باشند. چرا که علاوه بر انبساط خاطر کاتب «اثر آن هم در خط و هم در عبارت ظهور [می] یابد.»

5- بعد از نگارش مکتوب «چهار طرف او را مقراض کرده،یک گوشه او را قطع کند که شکل تربیع باطل شود که در حصول مطلب موثر است»و در این زمینه به ذکر حدیثی از حضرت امام حسن(ع) مبادرت می­کند.

6- زمان کتابت را رعایت کند به گونه ای که «هوا به اعتدال نزدیک باشد و گرسنگی و تشنگی و عوارض نفسانی چون غم و شادی مفرط و خوف و دهشت،مزاحم و مشوّش نگردد که هم در خط و هم در عبارت تأثیر کند»

7- رعایت اوضاع نجومی وسعد و نحس افلاک را بکند. «جهت هر مهمی که کتابت مبنی بر آن خواهد بود اختیار نجومی را برجهی که به آن امر اختصاص می­داشته باشد لازم داند.»

8- در مورد مکان کتابت می نویسد: «اما امکنۀ کتابت جایی باید که سرد و گرم به افراط نباشد و در مواضع مشغله و انبوهی و در حضور سلاطین که زانو بر آوردن ترک ادب است و دهشت غالب گشته، خط و عبارت نیکو نیاید، و نیز در ثغور وقلاع و مکان گرد و غبار و مقامی که مخصوص جلوس شخص بزرگوار باشد و توهّم آنکه لحظه فلحظه برسد و مکان به او باید گذاشت، لایق نیست که این جمله سبب تردّد و پریشانی خاطر است و اثر آن در خط و عبارت و اداء مقصود متظاهر» اما در هنگام ضرورت در باب مکان کتابت می­نویسد که «به امر مخدوم شروع واجب باید دید.»

9- استقراء و ممارست که باعث تجربۀ کاتب می شود.

منشأ اوّل:این منشأ در سه فصل تقسیم بندی شده است: فصل اوّل در احکام و تفویض امور ملازمان سلطان. فصل دوّم احکام علماء و فضلا و نصب آنها و آنچه که به شریعت مطهرّه متعلّق است. فصل سوّم در احکام متفرقه.

در این منشأ برای هر یک از احکام صادره عنوانی تعیین شده است، که برای مثال از عناوین فصل اوّل منشأ اول می توان به «منشور حکومت و ایالت ولایتی»، «نشان صدارت» و «نشان نقابت خانزاده شمس الدین محمد» اشاره نمود و طبق نظر مولفِ اثر،این احکام متعلق به بزرگان حکومتی و نصب و گماشتن آنان توسط سلطان است. از عناوین فصل دوّم این منشأ می توان به عناوینی نظیر «منشور بخشش زکوه»،«نشان شیخ الاسلامی» و «حکم قضاءِ بلدۀ هراه به اسم قاضی نظام الدین» اشاره کرد.

فصل سوّم این منشأ در مناشیر که تعلّق به مناصب ندارد،تنظیم شده است. از عناوین این بخش می توان به «نشان راه سید کربلایی»، «نشان ادرار شاه قاسم» و «نشان صاحب عیاری خواجه عبدالحی زرگر» اشاره نمود.

بسیاری از مکاتیب این منشأ حالت نمونه و الگو وار دارند، چرا که در عنوان نامه، معمولاً اسم خاصی نیامده و در متن نامه به جای نام بردن از اشخاص قید مبهم فلان یا فلان الدین را ذکر می کند.

بسیاری از نامه های این منشاءصبغة تاریخی داشته و دارای ارزش اجتماعی و تاریخی بسیاری هستند، چون که مثالها و نشان­های تفویضی هستند که اسفزاری ازطرف سلطان حسین بایقرا برای افراد متعدّد و بزرگی چون خواجه مجدّالدین و خواجه شهاب الدّین عبدالله نگاشته است.

منشأ دوم:در ابتدای این منشأ اسفزاری می نویسد: «اول بباید دانستن که سلاطین به سلاطین یا به سادات عالی تبار یا به مشایخ کبار رفیع مقدار مکتوب نویسند، دیگر به سایر طوایف انام امثله و احکام در قلم آرند و از طبقات بنی آدم نیز سادات عظام یا مشایخ کرام به سلاطین مکتوب نویسند، باقی خلایق عرضه داشت رفع کنند، اکنون در این منشأ از هر نوع مکتوبات مثالی آورده می­شود تا واضح باشد.»

   این منشأ در سه فصل طبقه بندی شده است به ترتیب ذیل:

فصل اوّل در مکتوبات سلاطین. فصل دوم درمکاتیب متفرقه و اخونیّات. فصل سوم در مکتوبات طواطف انام، سازگار با شیوه کتابت دبیران دوران. در این منشأ فصل بندی دقیقی رعایت نشده است، از عناوین فصل اول این منشأ می توان به «مکتوب حضرت اعلی به جناب خواجه عبیدالله نقشبندی»، «مکتوب حضرت اعلی به حسن بیگ بایندری» و «مکتوب عربی به سلطان مصر ملک اشرف قاتیبای از قبل میرزا کیجک»اشاره کرد. در این فصل اسفزاری از طرف پادشاه به سایر سلاطین و بزرگان نامه نوشته است.

در این فصل(اول) از منشاء دوم چندین نامۀ عربی وجود دارد که به نوعی فضل و مهارت اسفزاری را در ادب و زبان عربی به خوبی نمایان می کند. از جمله «الی قاضی نجم الدین کاتب السّر» و نیز «الی خوش قدم نایب شام» و «به والی حلب» و «الی قاضی ابی الخیر الخیضری» که روی هم رفته چهار مکتوب عربی در فصل اوّل این منشاء آمده است.

علاوه بر سلاطین برخی از مکتوبات به بزرگان آن دوره نوشته شده است از قبیل «به خواجه عبیدالله نقشبندی»و نیز عبدالرحمن جامی شاعر معروف قرن نهم «به حضرت مولانا جامی»

از سایر نکات قابل توجه و شایان ذکر این منشاء، همان طور که در مقدمه هم اسفزاری در باب آن سخن گفته است، «مکتوبات متنوعۀ محتوی بر صنایع عبارات و استعارات» است که می توان به این مکتوبات اشاره نمود: «مکتوبی که از نقطه خالی است» و «مکتوب موشّح به خواجة جهان»و شایان ذکر است که اسفزاری در این مکتوب به دنبال هنرنمایی و اظهار فضل در برابر خواجه جهان عمادالدین محمود گاوان صاحب کتاب ارزندۀ «ریاض الانشاء» و از مردان سیاست و ادب در عصر تیموری است، می­باشد. چرا که اثر ارزندة  وی ریاض الانشاء سرمشق نویسندگان و کاتبان در عصر تیموری خصوصاً در هندوستان است. در فصل دوّم این منشأ یعنی اخوانیّات،طریق ایجاز را پی گرفته است و به کوتاهی و کفایت سخن می­راند. از این مکتوبات می­توان به «شیخ شیراز فی تعزیه ابنته» و «تعزیت یکی از قضاه» و «به مولانا عبدالحی منشی نوشته» اشاره کرد.

از نکات قابل توجه این منشأ، مکتوباتی است که اسفزاری خطاب به خواتین درباری نگاشته است که به لحاظ سبک انشاء و ساختار حائز اهمیت و بررسی هستند.

فصل سوم از منشاء دوم چنانکه اسفزاری می نویسد این گونه است: «فصل سیم از منشاء دویم در مکتوبات طوایف انام موافق تدوین کتّاب ایام، پیشتر مذکور شد که طوایف آدمیان غیر از چند طایفه که ذکر رفت به سلاطین عرضه داشت نویسند بدین طریق»که پس از آن به ذکر نمونه هایی برای هر دسته از مناصب می­پردازد. که می­توان به این عناوین اشاره کرد:

«صورت عرضه داشت»،«به امراء بزرگ» «به خواتین بزرگ»،«به صدور، وزرا،نقبا وسادات،مشایخ، قضاه اسلام، علما، فضلا، حکما، مستوفیان، واعظان، محتسبان، فقها، اطّبا، منشیان، شعرا، حفّاظ کلام، خطبا، زعما و دهاقین، سرخیل قبایل و محترفات» اشاره کرد. و حتی نوعی اخوانیات مانند «به پدر و کسانی که به جای پدر باشند» و یا «عرضه داشت به والده و کسانی که به جای وی باشند»و نیز به «برادر و فرزند» و همین طور به غلامان و خدمتکاران.

منشأ سوم: این منشأ را اسفزاری به طور کلی به اجوبة مخاطبات اختصاص داده است و ترتیب فصول به شکل زیر است:

فصل اول در اجوبة مخاطبات سلاطین روزگار و خواقین رفیع مقدار.فصل دوّم در جواب اخوانیّات و مکاتیب مصنوعات. فصل سوّم در اجوبه مراسلات طایف بریّات. از عناوین فصل اوّل این منشأ می توان به جوابیّه ای که خود در حکم فتح نامه است اشاره نمود، به عنوان «جواب مکتوب از حضرت اعلی به سلطان یعقوب متضمّن فتح جماعة هزارۀ اغا»که متضمّن فواید تاریخی و اجتماعی است. شایان ذکر است که این اجوبه در فصل اوّل از منشأ سوّم نسبتاً مفصل و طولانی هستند و اسفزاری گویا طریق اطناب را برگزیده است. از دیگر عناوین این فصل می توان به «در جواب مکتوب سلطان یعقوب از جانب حضرت اعلی»و «جواب مکتوب به شروانشاه» اشاره نمود. البته ناگفته نماندکه در شمار اجوبۀ این فصل، نیز برخی نامه ها از حالتی متکلّف و متصنّع برخوردارند و گویا نویسنده به قصد اظهار فضل و مهارت آنها را نگاشته است که از جمله می توان به این مکتوب اشاره نمود: «در جواب یکی از فضلا» که نامه ای موشّح و آراسته به صنایع بدیعی و بیانی است.

در برخی از مکاتبات (اجوبۀ) این عصر که دارای عنوان «مثله» هستند، نویسنده طریق ایجاز و اختصار گزیده است. اما نامه هایی که به حکما و امرای بزرگ نوشته مفصّل و مبسوطند. در این قسمت نیز، اجوبه ای تحت عنوان «جواب مکتوبات خواتین» آورده شده که بررسی آن به لحاظ ادبی و اجتماعی ارزشمند است.در این منشاء نویسنده فصل بندی را رعایت نکرده و فقط به آوردن نمونه نامه ها مبادرت نموده است.می توان گفت که نامه مذکور در بالا«درجواب یکی از فضلا» متعلق به فصل دوّم این منشأ است.

برخی از نامه های این منشأ نیز متعلق به فصل سوّم هستند که در اجوبة مراسلات طوایف بریّات است، عناوینی نظیر: «در جواب صدور»،«وزرا، سادات و نقبا، مشایخ، قضاه، علما، فضلا، حکما، مستوفیان، واعظان، محتسبان، فقها، اطبّا، منشیان، شعرا، حفاظ، خطبا، دهاقین، سرخیل قبایل و محترفات» و برخی عناوین که درشمار اخوانیّات و فصل دوّم این منشأ هستند، مانند «در جواب پدر و کسانی که به جای پدر باشند»،«والده، برادر، فرزند و خدمتکاران».لازم توجه است که در اجوبۀ مراسلات فصل سوّم این منشا که خطاب به طبقات مردم است، نویسنده صنعت براعت استهلال را به نیکی استعمال نموده است.

منشا چهارم در انواع رقاع و مقدّمات نگاشته شده که مشتمل بر دو فصل است:

فصل اوّل در ایراد مقدّمات از هر باب، فصل دوّم در رقاع مصنوع  مشتمل بر ملتمسات و اقتراحات مطبوعه.

به نظر می آید که اسفزاری بر کتب برخی از معاصرین خویش مقدّمه نوشته باشد که در فصل اوّل منشا چهارم به ایراد برخی از این مقدّمه ها، اقدام می نماید. از جمله می توان به این مقدمه ها اشاره نمود که عمدۀ آنها به طریق براعت استهلال از موضوع اصلی کتاب مورد بحث سخن به میان می آورند: «مقدّمه کتاب مناسک از تالیف میرزا کجک»که شکلی مفصّل و مبسوط دارد و یا عنوانی دیگر که در وقف نامه آمده است: «دیباچۀ وقفیّۀ مدرسه»و یا دیباچۀ کتاب دیگری به نام «دیباچه شرح کتاب تذکره در نجوم»که همگی این عناوین مفصّل و مطنب بوده و گویا اسفزاری به لحاظ مهارت در کتابت و انشاست که به نگارش آنها اهتمام ورزیده است.

از دیگر مباحث مهم و شایان توجه، قبر نوشته هایی است که در فصل اوّل منشا چهارم بیان شده است که می توان به «انشاء لوح مرقد خواجه نور احمد محمد قاضی» و انشاء لوح مرقد «خواجه برهان» اشاره نمود. و عنوان متفاوت دیگر در فصل اوّل منشا چهارم «کتابۀ ابواب خانقاه»است.

فصل دوّم این منشا در رقاع مصنوعه مشتمل بر ملتمسات مطبوعه است. این قسم مکتوبات در این فصل گویا به شکل وصایا و سفارش هایی است که به بزرگان در باب افراد خاصی شده است و یا در باب طلب چیزی بر حکم صله و پاداش است از ممدوحان و یا شکایت و سپاسگزاری و تبریک و تسلیت. برخی از مکتوبات این فصل تماماً عربی هستند «کتابۀ عمارت».

مکتوبات طلبی را می توان اسئله نامید که کاتب طلب چیزی را از ممدوح دارد.از عناوین این فصل می توان به «کتابة ابواب حوض»،«رقعه به شیخ کمال تربتی»، «رقعة سفارش»، «فی الاستمداد و الاستعطاف» «فی الشکر و الاعتذار، فی الاستعانه، فی العتاب، فی سقطه و الاوجاع، فی الغدر عن الرمد، فی القید و النکال، فی شکایه عن البواب،  فی الاستحضار، فی تهنیه عامٍ جدید، طلب الفرس، طلب الحنطه استعاره المرکب و …» است. این مکاتیب اکثراً بسیار کوتاه بوده و از چند سطر تجاوز نمی کنند و به گونه ای زیبا و ادبی همراه با کنایات و استعارات و تشبیهات زیبا، به شکلی خیالی و هنری تصویر شده اند و اسفزاری غالباً به سرعت به اصل پیام رهنمون شده و آن را بیان می­کند. البته رگه هایی از طنز در این مکاتیب دیده می­شود:

طلب الحنطة:

گر چه آدم زخوردن گندم من زبی گندمی چنان شده ام

جنّت عدن را ز دست بهشت که دمی مانده تا رسم به بهشت

و می توانیم آن ها را مصداق حُسن طلب در نثر فارسی محسوب کنیم.

خاتمة اثر آن گونه که اسفزاری می­نویسد «در ذکر بعضی وقایع و ایراد هر گونه لطایف آثار و بدایع اشعار است»در آغاز این قسمت حکایتی آورده شده است که گویا میان اسفزاری و یکی از قضات رشوت ستان عصر او واقع شده و در نهایت قاضی خستو به فضل وی شده با وی از در سازگاری برون می آید.این حکایت و محتوای آن و سیاقت سخن رانی در آن، یاد آور حکایت جدال سعدی با مدّعی در باب هفتم گلستان است. البته این حکایت درخاتمه اثر هجو گونه ای هم به حساب می آید و قدرت توصیف و هجو گویی اسفزاری را نمایان می کند.

پس از پایان این حکایت که البته با پیروزی نویسنده به پایان می رسد وی به نقل حکایاتی شیرین و دلپذیر می پردازد که برخی از این حکایات مقارن و معاصر نویسنده واقع گشته اند و آنچه که مطمح نظر اسفزاری از بیان این حکایات است به واقع حاضر جوابی و پاسخ های کوتاه و گزیده ای است که توسط افراد بیان شده است و این پاسخ ها یادآور حکایات چهار مقاله در باب دبیری است، و بداهه گویی را مورد توجه و ستایش قرار می دهد.

سبک و سیاق این حکایات همانطور که گفته شد، اولاً مبتنی بر حاضر جوابی و ارتجال و بدیهه گویی است و ثانیاً درونمایة طنز دارد که گاه در برخی از حکایات از دایره حیا و عفت قدم بیرون می­گذارد.

برخی از حکایات این فصل به اشخاص تاریخی چون شاهرخ میرزا و سلطان حسین بایقرا مربوط می­شود و برخی به شخصیّت های ادبی چون عبدالرحمن جامی، خواجوی کرمانی،پور بهاء جامی و یا خود مؤلّف (اسفزاری).یکی دیگر از حکایات هم مسابقۀ بدیهه سرایی در میان سه شاعر را به نمایش می گذارد.

در حکایت پایانی کتاب هم، به ذکر حکایتی از پدرش اهتمام می ورزد که از خلال این حکایت به شاعر بودن پدر وی هم پی می بریم و این که فردی بذله گو و بدیهه سرا بوده است.

در خاتمة کتاب از بیانات هزل آمیز خویش عذرخواهی کرده و می نویسد:«چون فصحای ملیح الکلام گفته اند: الهزل فی الکلام کالملح فی الطعام جهت تشحیذ ذهن کاتب تا به عبوست و گرانجانی و خشکی طبع در حضور لطیفان روحانی متّهم نگردد،امید که مقبول طباع صباح وملاح گردد و اختتام مایدۀ کلام ختم به ملح شده باشد.»

نمونه ای دیگر از پایان نامه زبان و ادبیات فارسی

نمونه ای از منابع

• جمال الدین حسین بن فخرالدین حسن انجو شیرازی(1351)فرهنگ جهانگیری،ویراسته دکتر رحیم عفیفی، مشهد:موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه مشهد، چاپ دوم.
• 85-جوینی،عطاملک(1382)تاریخ جهانگشای جوینی،3 جلد،به سعی و اهتمام محمد قزوینی،تهران: افراسیاب.
• 86-جهشیاری، ابن عبدوس(1357ق)، کتاب الوزراء و الکتّاب، به تحقیق و تصحیح مصطفی السقّاء و ابراهیم الابیاری  و عبدالحفیظ شبلی، قاهره: مطبعه مصطفی البابی.
• 87-حاجی خلیفه،مصطفی بن عبدالله(1981م)کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون؛جلد1،مکه المکرمه:المکتبه الفیصلیه.
• 88-حافظ ابرو(1349)جغرافیای حافظ ابرو قسمت ربع خراسان هرات،به کوشش مایل هروی،تهران:انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
• 89- (1380)زبده التواریخ،4 جلد،مقدمه تصحیح و تعلیقات سید کمال حاج سید جوادی،تهران:سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،چاپ اول.
• 90-حافظ شیرازی(1368)حافظ قزوینی-غنی،با مجموعه تعلیقات و حواشی علامه محمد قزوینی،به اهتمام عبدالکریم جربزه دار،تهران:انتشارات اساطیر. چاپ دوم.
• 91-حبیب اصفهانی(1306ق)خط و خطاطان،قسطنطنیه:مطبعه ابوالضیا.
• 92-حسن بن الحسن دیلمی،(1412)ارشاد القلوب،2جلد، قم: انتشارات شریف رضی.
• 93-حسین شاه متخلّص به حقیقت(1388)خرینة المثال:ترجمة منتخب مجمع الامثال، به اهتمام دکتر احمد مجاهد، تهران :انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم .
• 94-حسینی فسائی، حاج میرزا حسن(1367)فارسنامة ناصری، 2جلد:تصحیح و تحشیه از دکتر منصور رستگار فسایی،تهران:امیرکبیر، چاپ اول.
• 95-حسینی،عبدالرشید(بی تا)فرهنگ منتخب اللغات شاهجهانی عربی به فارسی،تهران:علمیه اسلامیه.
• 96-حقی،اسماعیل بن مصطفی(2001)تفسیر روح البیان،مصحح احمد عبیدو عنایه،بیروت:دار احیاء التراث العربی.
• 97-حموی،یاقوت(1965م)معجم البلدان؛2جلد،تهران:انتشارات اسدی.
• 98-خانلری،زهرا(1366) فرهنگ ادبیات فارسی،تهران: انتشارات توس،چاپ سوم.
• 99-خطیبی،حسین(1375)فن نثر در ادب پارسی؛تهران:زوار،چاپ دوم.
• 100-خواجوکرمانی(1369) دیوان اشعار خواجوکرمانی، به تصحیح احمد سهیلی خوانساری،تهران: انتشاراتی پاژنگ،چاپ دوم.
• 101-خواجه عبدا… مروارید(1951) شرف نامه، ترجمه و تفسیر هانس روبرت رویمر،ویسبادن: انتشارات هیات مستشرقین فرهنگستان مانیس.
• 102- نسخۀ خطی ترسّل یا منشآت مروارید، کتابخانۀ مجلس، شمارۀ: 2254.
• 103-خواجه عبدالله انصاری(1362)طبقات الصوفیه، تصحیح و مقابله حواشی و فهارس از دکتر محمد سرور مولایی،تهران:انتشارات توس.
• 104-خواجه نصیر الدین طوسی(1348)تنسوخ نامه ایلخانی،با مقدمه و تعلیقات مدرس رضوی،تهران:انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
• 105-خواند میر،غیاث الدین(1353)حبیب السیر فی اخبار افراد بشر؛جلد4،تصحیح محمد دبیر سیاقی؛تهران:کتابفروشی خیام،چاپ دوم.
• 106- (1356)دستور الوزراء؛تصحیح سعید نفیسی؛تهران:اقبال،چاپ دوم.
• 107- (1372)مآثر الملوک؛تصحیح میر هاشم محدث؛تهران:خدمات فرهنگی رسا.
• 108- نسخة خطی« نامة نامی»به شمارة7075محفوظ درکتابخانه آستان قدس رضوی.
• …
• …