بذر و جوانه زنی – مبانی نظری رشته کشاورزی

بذر و جوانه زنی

1-4- بذر و جوانه‌زنی..

1-4-1- تعریف بذر.

1-4-2- ازدیاد گیاهان..

1-4-3- عوامل محیطی مؤثر در جوانه زدن بذر.

1-4-3-1- رطوبت….

1-4-3-2- دما

1-4-3-3- اکسیژن..

1-4-3-4- نور.

1-4-4- سایر عوامل مؤثر بر جوانه‌زنی..

1-4-5- عوامل یا مراحل فیزیولوژیکی جوانه زدن بذر.

1-4-6- مواد شیمیایی تحریک‌کننده جوانه‌زنی..

1-4-6-1- جیبرلین‌ها

1-4-6-2- سیتوکینین‌ها

1-4-6-3- اتیلن..

1-4-6-4- پراکسید هیدروژن..

1-4-6-5- اکسین‌ها

1-4-6-6- نیترات پتاسیم..

1-4-6-7- تیواوره.

1-4-6-8- سایر مواد شیمیایی..

1-4-7- طبقات بذر.

1-4-8- الگوهای جوانه‌زنی..

1-4-8-1- جوانه‌زنی بدون زمینی یا بدون خاکی..

1-4-8-2- جوانه‌زنی درون زمین یا درون خاکی..

1-4-9- مراحل جوانه‌زنی..

1-4-9-1- بیدار شدن یا فعال شدن بذر.

1-4-9-2- رشد طولی..

1-4-10- نیازمندی‌های جوانه‌زنی..

1-4-10-1- گازها

1-4-10-2- درجه حرارت…

1-4-10-3- آب…

1-4-11- هورمون‌های گیاهی مؤثر در عمل جوانه‌زنی..

1-4-11-1- اکسین..

1-4-11-2- سایتوکینین..

1-4-11-3- جیبرلین..

1-4-12- عوامل موثر بر سبز شدن بذور.

منابع

بذر و جوانه‌زنی

بذر اساس تولید محصولات زراعی است و به عنوان اولین نهاده مصرفی در انتقال صفات ژنتیکی محصول دارای نقش غیرقابل انکاری است. بدون استفاده از بذر خوب حتی با مصرف فراوان انرژی نیز می‌توان به حداکثر محصول و عملکرد دست یافت. می‌توان گفت که بذر تنها نهاده‌‌ای است که بدون صرف هزینه‌های اضافی می‌تواند در افزایش عملکرد نقش مهمی داشته باشد (فرجی پور، 1384).

کاشت بذر پایه کشاورزی اولیه و در نهایت شکل‌‌گیری تمدن‌های بعدی بود. از زمانی که بشر کاشت، برداشت و نگهداری بذرهای علف‌های چمنی خاص را برای تامین غذای زمستان آموخت، زندگی چادرنشینی را ترک کرد و زیستگاه‌های دائمی را برای زندگی انتخاب نمود. در داخل بذر نیروی نموی، عناصر غذایی و مکانیسم‌های زمانی و مکانی قرار دارند که مراحل بعدی رشد را مخابره می‌کنند.
ساختار بذری به گونه‌‌ای است که می‌تواند به واسطه نیروهای طبیعی از قبیل: باد، آب، حشرات، پرندگان و حیوانات انتشار نمود (امید بیگی، 1376).

تعریف بذر

بذر وسیله‌ایست برای ازدیاد تکثیر گیاهان و با توجه به اینکه ارزش یک محصول گیاهی به میزان زیادی به کیفیت بذر آن گیاه بستگی دارد، بذر نقش تعیین‌کننده‌‌ای در تغذیه، اقتصای و زندگی انسان‌ها دارد. مهمترین نقش آن بعنوان ماده اولیه برای تامین مواد غذایی مورد نیاز ملت‌ها می‌باشد (فرجی پور، 1384). تعریف دیگری که از بذر می‌توان بیان نمود، در زراعت بذر (seed) معنای وسیعی دارد. و علاوه بر مفهوم گیاه‌شناسی، دانه به هر قسمتی از گیاه که جهت کشت و تکثیر مورد استفاده قرار می‌گیرد نیز اطلاق می‌شود. به این ترتیب غده زیرزمینی، ساقه نیشکر و ریشه چغندر قند نیز بذر به حساب می‌آید (فرجی پور، 1384).

عوامل محیطی مؤثر در جوانه زدن بذر

برای اینکه بذر بتواند جوانه بزند باید عوامل داخلی بذر و شرایط محیطی مناسب باشد. عوامل داخلی عبارتند از: زنده بودن بذر، داشتن ذخیره مواد مناسب غذایی کافی تا گیاه تازه جوانه زده تا زمانی که قادر شود با عمل فتوسنتز غذای مورد لزوم خود را تامین و بتواند از مواد ذخیره‌‌ای بذر استفاده کند. معمولاً هر چقدر مقدار مواد ذخیره‌‌ای بذر زیادتر باشد رشد نهال بذری بیشتر خواهد بود. بذرهای چروکیده و کوچک و نارس معمولاً مواد غذایی کافی ندارند. مهمترین عوامل محیطی برای جوانه زدن عبارتند از: رطوبت، اکسیژن، حرارت و نور (برای بعضی از گونه‌ها) و هر یک از این عوامل می‌توانند جوانه زدن بذر را تحت تاثیر قرار دهند(امید بیگی، 1376).

  عوامل یا مراحل فیزیولوژیکی جوانه زدن بذر

فرآیند جوانه‌زنی می‌تواند به چندین مرحله پی در پی و جدا از هم ولی همزمان تقسیم شود که عبارتند از:

مرحله اول- بیدار شدن یا فعال شدن: اولین عملی که در این مرحله انجام می‌شود جذب آب توسط بذر خشک است. میزان جذب آب به سه عامل زیر بستگی دارد:

1- ترکیب بذر 2- نفوذپذیری پوسته بذر 3- میزان دسترسی بذر به آب

مرحله دوم- هضم و انتقال: در این مرحله چربی‌ها، پروتئین‌ها و کربوهیدرات‌ها که در اندوسپرم، لپه و پریسپرم وجود دارند به مواد شیمیایی ساده‌تری تبدیل و به نقاط رشد محور جنین انتقال می‌یابند. این روند بستگی به نوع مواد ذخیره شده در بذر دارد (نصیری، 1384).

مرحله سوم- رشد نهال‌‌: در این مرحله در نتیجه تقسیم یاخته‌‌ای در نقاط رشد جداگانه محور جنینی، نمو نهال حاصله، آغاز می‌گردد و پس از آن ساختارهای نهال توسعه می‌یابند (نصیری، 1384(.

مراحل سبز شدن بذر بدین ترتیب است که بذر ابتدا آب جذب می‌کند و در نتیجه در داخل آن آنزیم‌هائی تولید می‌شود که مواد غذائی غیرمحلول را به مواد غذائی محلول و قابل جذب تبدیل می‌کند. این مواد به نقاط مریستمی جنین انتقال می‌یابند و انرژی و مواد لازم برای رشد را تامین می‌نمایند.

جوانه بذر بستگی به قوه نامه بذر  (Viability)و در صورت موجود بودن از بین رفتن رکود بذر (Dormancy) و شرایط محیطی مناسب دارد بدین معنی که آغاز شدن جوانه‌زنی به تامین سه شرط نیازمند می‌باشد:

اول‌‌: بذر باید قوه نامیه داشته باشد یعنی جنین زنده بوده و قادر به جوانه زدن باشد.

دوم: بذر باید غیر راکد بوده و هیچ مانع ایجادکننده رکود فیزیکی و شیمیایی برای جوانه‌زنی نداشته باشد.

سوم: بذر باید با شرایط مساعد محیطی که قبلاً شرح داده شده است روبرو گردد. چون بین محیط و شرایط رکود بذر واکنش متقابل وجود دارد نیازهای محیطی ممکن است با گذشت زمان و روش کار با بذر تغییر کند، از این رو گاهی پرهیز از رکود ممکن است با ایجاد شرایط مناسب محیطی نیز تامین شود (قاسمي، 1386).

معمول‌ترین راه تعیین قوه نامه بذر عبارت است از تعیین درصد بذوری است که جوانه زده و تولید نهال بذری طبیعی می‌کنند. به عبارت دیگر قوه نامه عبارت است از نسبت تعداد دانه‌هایی که در طول مدت معینی سبز می‌شوند به تعداد یکصد دانه‌‌ای که برای آزمایش کشت شده است. مدت سبز شدن، بسته به جنس بذر، متفاوت است عواملی که در قوه نامیه بذر دخالت دارند عبارتند از:

– محل نگهداری بذر، نوع گیاه، میزان رطوبت بذر و تهویه انبار.

– محل نگهداری بذر: محیط گرم و مرطوب موجب می‌شود که بذرها زودتر قوه نامیه خود را از دست بدهند در حالیکه محیط سرد و خشک موجب دوام قوه نامیه می‌شود.

– نوع گیاه: هرچه غلاف دانه سخت‌تر و محکم‌تر باشد به همان میزان قوه نامیه مدت بیشتری حفظ
می‌گردد. دانه‌های روغنی بعلت فعل و انفعالات شیمیایی روغن موجود در دانه، قوه نامه خود را زودتر از دست می‌دهند.

– میزان رطوبت بذر: هر اندازه میزان رطوبت دانه‌های بذر بیشتر باشد به همان اندازه فساد و خراب شدن دانه‌ها بیشتر است (نصیری، 1384(.

– تهویه انبار: بذور نگهداری شده در انبارهایی که عمل تهویه در آنها به خوبی انجام پذیرد قوه نامیه خود را برای مدت بیشتری حفظ خواهند نمود. هرچه شرایط انبار در جهتی باشد که تنفس بذر را به حداقل برساند عمر بذر در انبار بیشتر می‌شود، زیرا مهمترین عوامل موثر در تنفس بذر عبارتند از دما، رطوبت نسبی انبار و غلظت گازهای اکسیژن و انیدریدکربنیک، مهمترین دما برای برای انبار کردن بذر حدود 0 تا 18- درجه سانتی‌گراد در رطوبت نسبی 4 تا 6 درصد است هر چند که بعضی از بذور مانند بذر مرکبات در رطوبت‌های کم قوه نامیه خود را از دست می‌دهند.

از دو عامل رطوبت نسبی و دما میزان رطوبت نسبی در کنترل تنفس اهمیت بیشتری دارد. ضمناً غلظت گاز اکسیژن درون انبار نباید از 2 درصد کمتر بوده و غلظت گاز انیدریدکربنیک از 5 درصد بیشتر نباشد در عمل شرایط لازم برای انبار کردن بستگی به نوع بذور و طول مدت انبار کردن دارد (قاسمی، 1386).

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های مهندسی کشاورزی کلیک کنید.

نمونه ای از منابع جهت مطالعه بیشتر

• احمدي، ش. 1381‌‌. بررسي اثر آنتي اكسيداني كرفس كوهي در چند سيستم مدلي در رومن آفتابگردان همراه با شناسايي تركيبات معطر آن. تحت راهنمايي شاهدي، م. پايان‌نامه كارشناسي ارشد صنايع غذايي، دانشکده كشاورزي، دانشگاه صنعتي اصفهان.
• آخوندزاده‌‌، ش. دایره‌المعارف گیاهان دارویی، تهران، جهاد دانشگاهی، 1379.
• آزادبخت، م. رده‌بندي گياهان داروئي، انتشارات تیمورزاده، 1378.
• اميدبيگي، ر. رهيافت‌هاي توليد و فرآوري گياهان داروئي، (جلد 1 و 2 و 3)، به‎نشر، 1380.
• امید بیگی، ر.، 1376. رهیافت‌های تولید و فرآوری گیاهان دارویی. جلد دوم، انتشارات طراحان نشر، ص 430.
• ایزدی دربندی، ا.، محمدیان، م.، یافق، ع.، زرقانی، ه.‌‌، اثرات دما و شوری بر ویژگی‌های جوانه‌زنی و رشد گیاهچه توده‌های کنجد، نشریه پژوهش‌های زراعی، جلد 10، شماره 2، تابستان 1391، ص 335.
• باغستانی‌‌، م و عزیزخانی، م. بررسي اثر استفاده از آنتي اكسيدان رزماري در لايه‌هاي فيلم بسته‌بندي فعال بر افزايش زمان ماندگاري، 1390؛ همایش ملی صنایع غذایی.
• پوراسماعيل م. و شريفي م 1382‌‌. بررسي اثر تيمار سرما و برخي سيتوكينين‌ها در رفع خواب بذر زيره سياه، فصلنامه پژوهشي تحقيقات گياهان دارويي و معطر ايران.
• ثابتي، ح. 1387. جنگل‌ها، درختان و درختچه‌هاي ايران، انتشارات دانشگاه يزد، چاپ پنجم، ص 806.
• جعفری، م. 1373. سیمای شوری و شوری در ایران، نشریه وزارت جهاد سازندگی، معاونت آموزش و تحقیقات، موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور.
• …
• …