ادبیات و مبانی نظری اسکان غیررسمی

 اسکان غیررسمی

اسکان غیررسمی

فصل دوم: مبانی و چارچوب نظری پژوهش

بخش اول: مرور پایه­های مفهومی و تجربی مرتبط با اسکان غیررسمی

2-1- تعریف و ساختیابی اسکان غیررسمی 

2-2- ویژگی های سکونتگاه های غیر رسمی             

2-2-1-  اقتصادی

2-2-1-1- مفهوم بخش غیررسمی اقتصاد

2-2-2-  فرهنگی

2-2-3-  اجتماعی

2-2-4-  حقوقی

2-2-4-1-  انواع مالکیتها و نحوه تملک

2-2-5-  کالبدی

2-2-5-1-  انواع استقرار و مکانیابی

2-2-6- مسکن

2-2-7- بافت سکونتگاهها و ساختار شبکه ارتباطی

2-2-8- دسترسی به خدمات و امکانات روبنایی و زیربنایی

2-3- مروری بر سیر اسکان غیررسمی در جهان         

2-4- روند تکوین و تکامل سکونتگاهها و اسکان غیررسمی

2-4-1- تهاجم سازمان یافته

2-4-2- تصرف خزنده

2-4-3- بازتقسیم زمین

2-5-  طبقه بندی سکونتگاه ها و اسکان غیررسمی          

2-6-  بررسی دلایل شکل گیری اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه   

2-6-1- عوامل ساختاری جامعه

2-6-2- عوامل سازمانی

2-6-3- فقدان سیستم های حمایتی و مشارکتی

2-6-4- فعالیتهای باندهای (مافیایی) نامشروع زمین

2-6-5- ناکارآمدی سیاستهای تأمین مسکن

2-6-6- غیرقابل استطاعت بودن واحدهای مسکونی برای فقرای شهری

2-7- فقر شهری و ارتباط آن با اسکان غیررسمی

2-7-1- تعریف فقر:

2-7-2- فقر و اسکان غیر رسمی

2-8- شناخت برنامه نهادهای جهانی مرتبط با اسکان غیررسمی و دیدگاههای آنها       

2-8-1- بانک جهانی (Word Bank)

2-8-2- هبیتات(UN-HABITAT)

2-8-3- برنامه عمران ملل متحد (UNDP)

2-9- رویکردهای فلسفی- سیاسی نسبت به سکونتگاهها و اسکان غیررسمی

2-9-1- دسته اول: لیبرال

2-9-2- دسته دوم: رادیکالی

2-9-3- دسته سوم: جامعه گرایی

2-10-  رویکردهای مداخله در توسعه سکونتگاه ها و اسکان غیررسمی : 

2-10-1- دوره اول (دهه 1960)

2-10-1-1- رویکرد نادیده انگاری

2-10-1-2- رویکرد حذف و تخلیه اجباری

2-10-1-3- رویکرد مسکن عمومی:

2-10-2- دوره دوم (دهه 1970)

2-10-2-1- رویکرد زمین و خدمات

2-10-2-2- رویکرد ارتقاءبخشی (بهسازی)

2-10-2-3- توسعه اندک افزا (افزایشی)

2-10-2-4- رویکرد خودیاری

2-10-3- دوره سوم (دهه 1980)

2-10-3-1- رویکرد ارتقای محیطی

2-10-3-2- رویکرد توانمندسازی

2-10-4- دوره چهارم (دهه اخیر)

2-10-4-1- حکمروایی خوب

2-11- جمع بندی و نتیجه گیری            

فصل سوم: بررسی ویژگی­ها و فرآیند شکل­گیری سکونتگاه­های غیررسمی در ایران

مقدمه      

3-1-  چگونگی و عوامل موثر بر شکل گیری اسکان غیررسمی  در ایران          

3-2- برنامه ریزی شهری در ایران راهی برای تشدید مشکل سکونتگاه های غیررسمی  

3-3- عوامل موثر بر شکل گیری متفاوت اسکان غیررسمی در ایران در مقایسه با سایر  کشور ها

3-4- مروری بر راهکارهای چاره جویی اسکان غیررسمی در ایران

3-4-1-  نگاهی بر سند توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی در ایران

3-5- نتیجه گیری   

منابع اسکان غیررسمی

اسکان غیررسمی

تعریف و ساختیابی اسکان غیررسمی

اصطلاح حاشیه­نشینی یا سکونتگاه­های حاشیه­ای، بر فرآیند تاریخی دلالت دارد که شکل­هایی از تأمین مسکن و اسکان گروه­های کم­درآمد را، همچون زاغه یا آلونک­نشینی به شکل­های پراکنده یا متمرکز، تصرف عدوانی و سازمان یافته­ی اراضی در قالب جنبش­های اجتماعی خودجوش، تا جنبۀ سوداگرانه به خود گرفتن این روند به شکل خانه­سازی و تفکیک غیررسمی زمین، به ویژه در مناطق روستایی، را دربرمی­گیرد. با توجه به روند ساختیابی این پدیده در زمان و مکان­های گوناگون، اصطلاح­های دیگری نیز مانند؛ سکونتگاه­های خودرو[1]، برنامه­ریزی نشده[2]، غیرقانونی[3]، غیررسمی[4]، یا نابسامان و غیرمنتظم[5] برای آنها به کار برده­اند که هیچکدام به­تنهایی الزاماً نمی­تواند تمامی وجوه آن را توصیف کند.

زیرا ساختیابی این پدیده در امتداد زمان و مکان­های گوناگون می­تواند به شکل­های متنوعی روی دهد. بنابراین،  گزینش مفاهیم گوناگون از یکسو بر توصیف و شناخت سیر تحول این پدیده دلالت می­کند و از سوی دیگر،  می­تواند بیانگر راه­حل برگزیده­ای برای مواجه با آن نیز باشد. در دهه هفتاد (میلادی) اصطلاحات تصرف عدوانی، سکونتگاه­های برنامه­ریزی نشده یا غیرقانونی، بر راه­حل­هایی دلالت می­کردند که عمدتاً بر سیاست تخریب این سکونتگاه­ها و جابجایی اجباری ساکنان آن مبتنی بود.

در اواخر دهه هشتاد، به تدریج پس از طرح شدن مفهوم بخش غیررسمی اقتصاد از سوی سازمان جهانی کار، به مثابه بخشی از بازار اشتغال، اصطلاح سکونتگاه­های غیررسمی نیز به تدریج رایج شد تا از این رهگذر در حکم بخشی از بازارهای غیررسمی زمین و مسکن که نیاز اقشار کم­درآمد شهری از دیدگاهی حقوقی، و در نتیجه مخالفت با تخریب و تجدید اسکان اجباری دلالت می­کرد، و از سوی دیگر می­توانست با این سوء تعبیر همراه شود که رسمی کردن و بهسازی این گونه سکونتگاه­ها به معنای تعمیم معیارها و قوانینِ شهرسازیِ با برنامه رسمی است.

از مجموعه این مفاهیم، و سیر تحول تاریخی آن می­توان ساختیابی اسکان کم­درآمدهای شهری را به دو مرحله تقسیم کرد. مرحله نخست؛ را می­توان به روند مهاجرت­ها از نقاط روستایی و شهرهای کوچک به نقاط شهری بزرگ در مقیاس ملی و منطقه­ای نسبت داد، و آن را در حکم مرحله­ای گذرا از روند تأمین مسکن گروه‌های کم­درآمد شهری به شمار آورد، زیرا هنگامی مهاجرت تحقق می­یابد که بخت­های اجتماعی افراد برای تأمین درآمد و اشتغال، تحت تأثیر وضعیت اقتصادی یا اقلیمی- جغرافیایی در مبدا به شدت رو به کاهش می‌گذارد، و به این ترتیب مهاجرت تنها به معنای پویایی یا جابجایی مکانی نیست، بلکه شکلی راهبردی برای بقا پیدا می‌کند.

مرحلۀ دوم زمانی آغاز می­شود که با افزایش بهای مسکن و خدمات شهری و ناکارآمدی سیاست‌های به اجرا گذارده شده، به تدریج بر شمار گروه­هایی افزوده می­شود که نمی­توانند از عهدۀ این گونه هزینه­ها برآیند و رانش گروه­های کم­درآمد شهری به سوی نواحی پیرامون شهری آغاز می­شود؛ می­توان از این پدیده به عنوان سرریز اقتصادی- اجتماعی شهرهای بزرگ یا به بیان دیگر به حاشیه رانده شدن شهروندان سابق یاد کرد. به این ترتیب، برخلاف تصور موجود، ساکنان اینگونه سکونتگاه­ها فقط مهاجران روستایی نیستند، بلکه با گذشت زمان شمار چشمگیری از آنها را افراد شاغل در بخش رسمی اقتصاد شهرهای بزرگ تشکیل می­دهند.

افزون بر این، تهدید دائمی و پیوسته در جهت تخریب این گونه سکونتگاه­ها، و به رسمیت شناخته نشدن نحوۀ تأمین مسکن در آنها که سرمایه اصلی گروه­های کم­درآمد و بخشی از سرمایه اقتصادی کل جامعه محسوب می­شود، یکی از عوامل موثر بر ناپایداری اینگونه سکونتگاه­ها و از موانع قرار گرفتن آن­ها در متن روند برنامه­ریزی شهری، تشدید انزوای اجتماعی و در نهایت عدم تمایل به مشارکت در برنامه­های بهسازی و ارتقای کیفیت سکونت به شمار می­آیند (جواهری­پور، 1381: 86-83).

در نهایت در تعریف کلی از سکونتگاه های غیررسمی می توان به ویژگی­های کلی آن­ها اشاره کرد:

– به حاشیه رانده شدن و فرو افتادن در انزوای اجتماعی ناشی از عدم بهره­مندی از منابع و ملحوظ نشدن به عنوان گروه­های هدف در برنامه­ریزی(جواهری­پور، 1381).

– گسست کالبدی از پیکره شهر و درهم ریختگی درونی از حیث فقدان یا کمبود خدمات شهری(جواهری­پور، 1381).

– مکان زندگی فقرا و با شرایط نامناسب مسکن (world urban forum1)[6].

– وجود ساخت و ساز های غیرقانونی و فاقد طرح های شهری Hernández,2009)).

– دارای نرخ بالایی از جرم و جنایت، خودکشی، اعتیاد و بیماری، اما با پتانسیل و انگیزه بسیار بالا برای تغییر شرایط زندگی  .(Gerster, 1978, p.116)

– ساخت بنا بدون رعایت حق قانونی زمین یا بدون مجوز ساختمان و پروانه ساخت Srinivas,2011)).

– عدم پذیرش جامعه شهری و سازمان­های حاکم بر آن نسبت به پذیرش آنها به عنوان شهروند(ارباب، 1386، 54).

ویژگی های سکونتگاه ها یا اسکان غیررسمی

هر چند شاید نتوان به یک تعریف جامع و فراگیر در توصیف ویژگی­های این نواحی رسید که تمامی وجوه حاکم بر این مناطق را بازگو نماید، لیکن در یک برداشت کلی می­توان ایجاد این نواحی در شهرها را جزیی از فرایند عدم تعادل شهری/منطقه­ای و سازگاری دوگانه اقتصادی در جامعه تلقی کرد که منجر به تغییر مکانی جمعیت از نواحی فقیر و توسعه نیافته روستایی به سمت و سوی نواحی برتر شهری می­گردد(داداش­پور و علیزاده،36:1390). سکونتگاه­های انسانی، اعم از شهری و روستایی دارای مشخصات ویژه­ای می­باشند.

در پراکنش فضایی سکونتگاه­های شهری هم گروه­های مختلف مردم با پایگاه­های اجتماعی و اقتصادی متفاوت استقرار یافته­اند که تفاوت­های خاصی در جنبه­هایی از قبیل خصوصیات کالبدی، مسکن، فرهنگ برخوردهای اجتماعی، عملکردهای اقتصادی، واکنش های رفتاری و روانی و بالاخره مشارکت در مسائل سیاسی نشان می­دهند. این موارد در مقیاس کوچک­تر در حد یک واحد مسکونی و یک خانوار نیز برای کلیه جوامع صادق است و اسکان­های غیررسمی هم جزئی از این کل است که برای تمام واحدهای مسکونی و خانوارهای ساکن در آن­ها خصوصیاتی مختص به خودشان می­توان تصور کرد(زمانی،35:1379).

اما به دلیل گستردگی پدیده حاشیه­نشینی در اغلب شهرها و خصوصاً شهرهای بزرگ برای آن که بتوان تصویری جامع و در عین حال تعمیم­پذیر برای تمامی سکونتگاه­های غیررسمی به دست داد، برخی از محققین خصوصیاتی را برای آن برشمرده­اند(Srinivas,1997,p.2). ویژگی­های کلی اسکان­های غیررسمی را می­توان در ابعاد زیر خلاصه کرد:

جهت مشاهده و دانلود برنامه ریزی به منظور توانمندسازی و سازماندهی سكونتگاه های غیررسمی کلیک کنید .

ذبافت سکونتگاه­ها و ساختار شبکه ارتباطی

بافت سکونتگاه­ها یا اسکان غیررسمی و ساختار شبکه ارتباطی در این سکونتگاه­ها دارای ویژگی­های کلی به شرح ذیل می­باشد:

• وجود زمین­های خالی رها شده در داخل بافت بسیار چشمگیر است.
• شبکه­های داخل بافت تنگ و باریک بوده و امکان آمد و شد وسایل نقلیه در داخل بافت کمتر وجود دارد.
• شبکه­ها فاقد پوشش مناسب بوده و تقریباً همگی خاکی هستند.
• شبکه­ها فاقد تداوم بوده و در بسیاری از موارد مسدودند.
• سلسله­مراتب فضایی در بافت وجود ندارد (داودپور،1384: 186-187).

دسترسی به خدمات و امکانات روبنایی و زیربنایی

سکونتگاه­های غیررسمی معمولاً از نظر دسترسی به خدمات و امکانات در سطح بسیار پایینی بسر می­برند به گونه­ایی که فاقد اکثر خدمات شهری هستند. داودپور ویژگی­های کلی این سکونتگاه­ها را در دسترسی به خدمات به صورت زیر تشریح کرده است:

• از نظر دسترسی به فضاهای خدماتی فقط خدمات اولیه در حد خدمات مرکز محله­ای (مسجد، مغازه­های خرده­فروشی و دبستان و درمانگاه) پوشش کامل دارد.
• فاقد فضاهای خدماتی ورزشی (زمین بازی بچه­ها، زمین ورزشی)، فضای سبز (پارک،درختکاری) و فضای فرهنگی (سینما، فرهنگسرا، کتابخانه) است. به عبارت دیگر فضاهای گذران اوقات فراغت وجود ندارد.
• به دلیل فقدان امکانات گذران اوقات فراغت از معابر به عنوان مکانی برای گذران اوقات فراغت زنان، بازی کودکان و گردهمایی مردان استفاده می­شود. همچنین معابر به عنوان فضای خرده­فروشی برای فروشندگان دوره­گرد نیز استفاده می­شود (داودپور، 186:1384).

بر اساس جمع­بندی مطالعات مرکز سکونتگاه های انسانی ملل متحد^[1] مهم ترین ویژگی های سکونتگاه های فقیر نشین به شرح زیر است (UN-HABITAT,2003:11)^[2]:

• فقدان خدمات پایه و تسهیلات بهداشتی، آب، فاضلاب و …
• مسکن غیر استاندارد، غیر قانونی و یا غیر رسمی و نبود حداقل معیارها و مواد و مصالح نامناسب
• تراکم بالا و ازدحام و پایین بودن سرانه کاربری ها
• شرایط زندگی ناسالم و موقعیت خطرناک و به دور از ایمنی
• نبود تامین حق سکونت با وجود شرایط غیر رسمی و غیر قانونی
• فقر و محرومیت اجتماعی، فقر درآمد و دسترسی، فقر قدرت و ناتوانی گروه های اجتماعی
• اندازه سکونتگاه ها باید از یک حداقل(700 متر مربع) بیشتر باشد و شامل خانه های کم شمار و پراکنده نمی شود.

[1] – United National Habitat

[2]– برگرفته از  (ایراندوست، 1389، 20-21)

فقر شهری و ارتباط آن با اسکان غیررسمی

تعریف فقر:

فقر عموما به عنوان شرایطی تعریف شده است که برخی از مردم در تامین نیازهای خود ناتوانند ^[1](Jonston,2001,627). به طور کلی فقر هنگامی در یک جامعه بروز می کند که برخی افراد از سطح معینی از رفاه که طبق معیارهای آن جامعه حداقل معقول تلقی می‌شود، برخوردار نباشند. بدین ترتیب ممکن است در یک کشور محرومیت از امکاناتی که برای حیات ضروری است فقر تلقی و در کشوری دیگر فقر به معنای محرومیت نسبی از شرایط و امکانات یک زندگی معقول به حساب آید(اسمعیل پور، 6:1389).

فقر و اسکان غیر رسمی

فقر را می توان از سه جنبه بررسی نمود: رایج ترین مفهوم سنجش فقر، به فقر درآمد باز می گردد. در این زمینه شاخص هایی چون خط فقر و ضریب جینی برای تعیین میزان فقر نسبی و مطلق در رابطه با درآمد و توانایی خرید بسیار رایج است. ساکنان سکونتگاه های غیررسمی علاوه بر داشتن دستمزد کم، اغلب به علت استفاده از وام های رسمی و غیررسمی و عدم برخورداری از تامین مالی در استطاعات، بیشتر در چرخه فقر باقی می­مانند و توان گردآوری و تقویت دارایی­ها را ندارند.

مفهوم دیگر فقر، فقر دسترسی است؛ به این مفهوم که بیشتر فقرا در محله هایی زندگی می کنند که دسترسی مناسب به زیرساخت ها و خدمات پایه را ندارند، توان ورود به بازار رسمی زمین و مسکن و کار را ندارند و توان و حق انتخاب آنان در بسیاری از موارد بسیار محدود است. بر این اساس در مشاغل خطرناک شاغل می شوند و در اماکن خطرناک و آسیب پذیر ساکن می شوند. در این ارتباط ضعف دسترسی به اطلاعات و آموزش مناسب و بهداشت نیز از موارد بسیار اساسی است(نصیریان،35:1387).

مفهوم سوم فقر، فقر قدرت است که به ناتوانی در تعیین سرنوشت و تصمیم گیری و سیاست گذاری در ارتباط با خود و اجتماع مربوط می شود؛ فقر قدرت به معنی نداشتن نقش در برنامه های اجتماعی و شهری، و نداشتن قدرت رقابت با دیگر گروه های اجتماعی به دلیل عدم دسترسی به اطلاعات است(ایراندوست، 3:1389).

[1] به نقل از:ایراندوست، 1389: 35

رویکردهای فلسفی- سیاسی نسبت به سکونتگاه­های غیررسمی

واقعیت این است که بسیاری از دیدگاه­ها و راه­حل­های مطرح شده برای اسکان غیررسمی و محله های فقیرنشین، و به طور عام فقر شهری در قرن اخیر، برآمده از مکاتب فلسفی و اقتصادی بانفوذی چون لیبرالیسم، رادیکالیی و جامعه­گرایی بوده است. در این رابطه مشخص است که اثرگذاری این مکاتب غالباً نه به صورت مستقیم، بلکه در شکل اثرپذیری از آرا و الگوهای اقتصادی و سیاسی بوده که در حوزه­های اقتصادی و اجتماعی زمان رایج بوده­اند. این امر بدون شک در مورد حوزه­های دیگر برنامه­ریزی شهری نیز صادق است که عموماً  با توجه به نظام­های حاکم،  اقتصاد سیاسی هر دوره، بحران­ها، رکودها و در نتیجه رویکردهای رایج توسعه، الگوهای برنامه­ریزی در حوزه­های مختلف شهری نیز متغیر و متنوع بوده­اند.

در ادامه ویژگی های این مکاتب به اختصار توضیح  داده شده است (داداش­پور و علیزاده49:1390):

چگونگی و عوامل موثر بر شکل­گیری اسکان غیررسمی در ایران

تمرکز و انبوهی جمعیت در مراکز شهری که نه به دلیل زیرساخت­های تولیدی شهر و گسترش اشتغال مولد و بلکه عمدتاً به دلیل گسترش بخش سوم (خدمات) و مشاغل حاشیه­ای صورت گرفت، عملاً بستر مناسبی جهت بروز عوارض خاص شهرنشینی وابسته و متکی به درآمدهای نفتی بود. در رأس این عوارض بحران زمین و مسکن شهری بود که عملاً نیاز به سرپناه حداقل در ردیف نیاز به غذا و پوشاک جهت واردشدگان به شهر، آن­ها را به فکر راه چاره می­انداخت. بازار رسمی زمین و مسکن عملاً به دلایل مختلفی پاسخگوی نیاز اقشار کم­درآمد و تهیدست جذب شده به شهر نبود و حتی بخشی از اقشار ساکن کلانشهر را نیز نمی­توانست زیر پوشش خود درآورد. لذا جهت برآوردن این نیاز پایه­ای (زمین و سرپناه)، بازار غیررسمی زمین و مسکن شکل گرفت.

این بازار متناسب با نیازهای متقاضیان و با شرایطی متفاوت از بازار رسمی و غالباً از طریق نقص ضوابط و مقررات معمول در رابطه با کاربری زمین، تراکم، ضوابط ساخت و تفکیک و… زمین و گاه مسکن را با قیمتی به مراتب کمتر از بازار رسمی در اختیار متقاضیان ویژه خود قرار می­دهد(شیخی؛ 1380: 100).

در ایران برخلاف بسیاری از کشورهای کم توسعه، بجز در سال­های آغازین پس از انقلاب هیچگاه تصرف عدوانی زمین معمول نبوده و بلکه زمین [ اگرچه به صورت غیررسمی و نه در چارچوب ضوابط و مقررات متعارف] از مالک خریداری شده و بر این اساس تصرف عدوانی به صور تهاجمی و سازمان یافته اصولاً در دستور کار نبوده است.

اراضی مورد نظر هم معمولاً در طول محورهای عمده ارتباطی به شهرها و با دسترسی مناسب به مکان­های اشتغال قرار داشته­اند. به دلیل کمبود شدید زمین در محدوده قانونی شهرها و محدودیت­های فراوان دستیابی اقشار کم­درآمد شهری به زمین و مسکن، اراضی فوق­الذکر که معمولاً کاربری و قابلیت کشاورزی داشتند، به صورت غیرقانونی توسط مالکین بزرگ تفکیک شده و در اختیار ریسک­پذیرترین اقشار (مهاجرین از کلانشهر و یا روستائیان تازه وارد کلانشهر) قرار می­گرفت که آنها هم در قطعه زمین کوچک خریداری شده و به سرعت در آن سرپناهی ایجاد می­کنند.

از گرد هم­آئی مجموعه بناهایی این­چنین به سرعت سکونتگاهی شکل می­گیرد که در مراحل اولیه، خدمات خود را به صورتی غیررسمی تأمین می­کند و در مدتی نه چندان طولانی با فشار بر مسئولین، خدمات مورد نیاز خود به صورتی رسمی تأمین می­شود و به تدریج نوعی و سطحی از پیوند کالبدی در این مجموعه­های سکونتی ایجاد می­شود و (سکونتگاه) شکل می­گیرد. آنچه در این میان به پیوند نسبی کالبدی مدد می­رساند پیوند اجتماعی و همسایگی قوی است که خمیرمایه اجتماع مردم در این سکونتگاه­هاست.

اسکان غیررسمی

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های جغرافیا  کلیک کنید.

www.washington.edu

نمونه ای از منابع اسکان غیررسمی

منابع فارسی:

• اختر محققی، مهدی(1385)، “جامعه­شناسی اینترنت”، ناشر مولف.
• ارباب، پارسا(1386)، “حاشیه نشینی؛ ابعاد و جوانب”، فصلنامه تخصصی مسکن و انقلاب، انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، شماره 118.
• اسدی، ایرج(1382)، “برنامه­ریزی و مدیریت شهری از قلمرو علم تا میدان سیاست (گفتگو با علی مدنی­پور)”، شهرداریها، سال پنجم، شماره 57.
• اسماعیلی، رضا (1385)، “بررسی شاخص های توسعه اجتماعی و سطح بندی آن در شهرستان­های استان اصفهان”، پایان نامه دوره دکترا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، استاد راهنما رسول ربانی و صمد کلانتری.
• اطهاری، کمال؛ برک­پور، ناصر؛ کاظمیان، غلامرضا و جواد مهدیزاده(1386)، “حکمروایی شهری مبانی نظری و ضرورت شکل­گیری آن در ایران (گفتگو)”، جستارهای شهرسازی، سال ششم، شماره 19 و 20.
• ایراندوست، کیومرث(1383)،”بخش غیررسمی در اقتصاد شهر کرمانشاه و زمینه­های ساماندهی آن”، مرکز مطالعات و برنامه­ریزی شهر کرمانشاه.
• ایراندوست، کیومرث(1386)، “اسکان غیررسمی جلوه­ای از توسعه ناپایدار شهری”، پایان نامه دورۀ دکتری، دانشگاه شهید بهشتی تهران، دانشکده علوم زمین.
• ایراندوست، کیومرث(1387)،”جایگاه بخش غیررسمی در توانمندسازی اجتماعات فقیر”، مجله علمی و پژوهشی هفت شهر، شماره 23 و 24.
• ایراندوست، کیومرث(1389)،” سکونت­گاه­های غیررسمی و اسطوره حاشیه نشینی”، انتشارات سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.
• آقابخشی، حبیب(1382)،”نظام مشارکت مردم در مناطق حاشیه نشین”، مجموعه مقالات حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی، جلد اول، تهران، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
• برآبادی، محمود(1383)، “حکمروایی خوب شهری”، شهرداری­ها، سال ششم، شماره 69.
• برک­پور، ناصر(1385)، “حکمروایی شهری و نظام اداره شهرها در ایران، همایش برنامه­ریزی و مدیریت شهری.
• بشیریه، حسین(1380)، “اندیشه­های سیاسی قرن بیستم: اندیشه­های لیبرالیسم و محافظه کاری”، جلد دوم، نشر نی، چاپ سوم.
• بلاغی اینالو، رسول (1384)،”امکان­سنجی کاربرد استراتژی­های توانمندسازی در جهت بهبود اسکان غیررسمی در شهر بندر عباس”، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی، دانشگاه تربیت مدرس.
• بهزاد، داوود(1384)، “تحلیل نظری سرمایه اجتماعی در پیشگیری از آسیب­های اجتماعی”، مجموع مقالات نخستین سمپوزیم سرمایه اجتماعی و رفاه اجتماعی، تهران، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی
• بیگدلی، داود(1383)، “ساماندهی اسکان غیر رسمی نمونه مورد مطالعه کوی فاطمیه شهر زنجان”، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، دانشگاه زنجان.
• پاتر، رابرت و بوسلی ایوانز(1384)، “شهر در جهان توسعه”، ترجمه کیومرث ایران دوست و دیگران، انتشارات سازمان شهرداری­ها و دهیاری­های کشور.
• پاتنام، رابرت (1380)، “دموکراسی و سنت­های مدنی: تجربه ایتالیا و درس­هایی برای کشورهای در حال گذار”، ترجمه: محمدتقی دلفروز، تهران، دفتر مطالعات و تحقیقات سیاسی وزارت کشور.
• …
• …

اسکان غیر رسمی