تعهد چیست؟ اقسام و ضمانت حسن انجام تعهد

تعهد چیست؟

در این مقاله قصد داریم تمامی مصادیق تعهد چیست؟ اقسام و ضمانت حسن انجام تعهد را خدمت شما عزیزان در 195 صفحه ارائه دهیم . دقت داشته باشید که این نوشته تماما همراه با منابع بوده است. امید است که شما عزیزان را در راستای ارتقای علمی کمک رسانده باشیم .

عنوان                                      صفحه

چکیده

مقدمه

فصل اول: شناخت ضمانت حسن انجام تعهد       1

1-1 معانی، مفاهیم و اقسام ضمانت حسن انجام تعهد       2

1-1-1 معانی و مفاهیم  2

1-1-1-1 ضمانت        2

1-1-1-1-1- تعريف و اوصاف عقد ضمان

1-1-1-2 تعهد  23

1-1-1-3 حسن انجام تعهد        28

1-1-2 اقسام تعهد و ضمانت    42

1-1-2-1 اقسام تعهد     43

1-1-2-2 اقسام ضمانت 59

1-2 فواید و کارکردهای ضمانت حسن انجام تعهد 65

1-2-1 فواید و کارکردهای ضمانت حسن انجام تعهد برای ضامن          70

1-2-2 فواید و کارکردهای ضمانت حسن انجام تعهد برای مضمون له    71

1-2-3 فواید و کارکردهای ضمانت حسن انجام تعهد در تعهدات امروزی          72

1-2-4 فواید و کارکردهای ضمانت حسن انجام تعهد برای مضمون عنه (متعهد) 78

1-3  مقایسه ضمانت حسن انجام تعهد با عناوین مشابه     80

1-3-1 مقایسه ضمانت حسن انجام تعهد با عقد رهن      80

1-3-1-1 شباهتها        80

1-3-1-2 تفاوتها         83

1-3-2 مقایسه ضمانت حسن انجام تعهد با عقد کفالت     86

1-3-2-1 شباهتها        86

1-3-2-2 تفاوتها         87

1-3-3 مقایسه ضمانت حسن انجام تعهد با عقد حواله     89

1-3-3-1 شباهتها        89

1-3-3-2 تفاوتها         91

فصل دوم: ارکان و شرایط ضمانت حسن انجام تعهد       94

2-1 ارکان و شرایط تعهد          95

2-1-1 رابطه حقوقی   95

2-1-2 موضوع و شرایط تعهد 97

2-1-2-1 تعهد به تملیک یا انتقال مال    98

2-1-2-2 تعهد به انجام کار (فعل)        99

2-1-2-3 تعهد به خودداری از انجام کار (ترک فعل)     102

2-1-3 طرفین تعهد     104

2-1-3-1 اثر تعهدات نسبت به طرفین قرارداد و اشخاص ثالث   106

2-2 ارکان و شرایط ضمانت      108

2-2-1 عقد ضمان       108

2-2-1-1 تنجیز 109

2-2-1-2 لزوم 112

2-2-1-3 مشروع بودن جهت    115

2-2-2 طرفین عقد ضمان        117

2-2-2-1 تراضی طرفین         117

2-2-2-2 اهلیت طرفین 119

2-2-2-2-1 بلوغ         120

2-2-2-2-2 رشد          121

2-2-2-2-3 عقل          127

2-2-3 مضمون به      128

2-2-3-1 لزوم ثابت بودن بر ذمه         128

2-2-3-2 لزوم مشروع بودن تعهد        133

2-2-3-3 موضوع تعهد باید مال کلی و قابل تعیین باشد  133

فصل سوم: آثار ضمانت حسن انجام تعهد 135

3-1 آثار ضمان میان ضامن و مضمون له         136

3-1-1 انتقال تعهد       137

3-1-1-1 در جائیکه تعهد قایم به شخص نیست   139

3-1-1-2 در جائیکه تعهد قایم به شخص است    140

3-1-2 یگانگی تعهد ضامن و مضمون عنه      140

3-1-2-1 آثار یگانگی تعهد      141

3-1-3 رجوع مضمون له به ضامن      145

3-1-3-1 رعایت مفاد عقد ضمان         146

3-1-3-2 رعایت شرایط عمومی          146

3-1-4 اختلاف بین ضامن و مضمون له          147

3-2 آثار ضمان میان ضامن و مضمون عنه       149

3-2-1 شرایط رجوع ضامن به مضمون عنه    150

3-2-1-1 اذن مضمون عنه      150

3-2-1-1-1 ضمانت با اذن مضمون عنه 150

3-2-1-1-2 ضمانت بدون اذن مضمون عنه       159

3-2-1-2 ایفاء تعهد     161

3-3 آثار ضمان میان ضامنان     166

3-3-1 تعدد ضمانت از یک تعهد         166

3-3-1-1 ضمان به قید تسهیم    166

3-3-1-2 ضمان به قید شمول تمام تعهد 167

3-3-1-3 ضمان تضامنی         169

3-3-1-4 ضمان به طور مطلق 172

3-3-1-5 ضمان چند نفر به ترتیب       174

3-3-2 ترامی (تسلسل) و دور 175

3-3-2-1 ترامی و آثار آن        175

3-3-2-2 دور (ضمان مضمون عنه از ضامن)  176

نتیجه گیری

پيشنهادها         179

منابع    182

چکیده انگلیسی

شناخت ضمانت حسن انجام تعهد

برای شناخت ضمانت حسن انجام تعهد، دو مبحث اختصاص یافته است که در مبحث اول، معانی و مفاهیم مربوط به ضمانت حسن انجام تعهد از جمله معانی و مفاهیم ضمانت و تعهد کاملا روشن شده است هم چنین در این مبحث اقسام ضمانت و تعهد توضیح داده شده است.

مبحث دوم این فصل نیز به کاربردهای ضمانت حسن انجام تعهد در قراردادها و فواید ضمانت حسن انجام تعهد پرداخته شده است

هم چنین در این مبحث ضمانت حسن انجام تعهد با عناوین مشابه از جمله عقد رهن، ضمانت در قانون تجارت و عقد کفالت مقایسه شده است.

تعهد در لغت

تعهد واژه ای عربی و از ریشه عهد به معنای پیمان، وصیت و به گردن گرفتن امری است

در زبان پارسی نیز عهد در همین معانی به کار رفته است، چنانکه سعدی گفته است:

«انصاف نیست پیش تو گفتن حدیث عشق من عهد می کنم که نگویم دگر سخن»

عهد در اصطلاح فقه و حقوق نیز، گاهی مترادف با عقد و تعهد استعمال شده است، چنانکه گفته اند: «العقد العهد»[1]

در پاره ای موارد نیز به معنی نذر و تعهد بنده در مقابل خداوند به کار رفته است

عهده نیز که در معانی: سوگند نامه، ذمه، تعهد، ضمان و وفای به عهد بکار رفته، با عهد هم ریشه است

در فارسی نیز لفظ عهده در همین معانی استعمال شده است

مانند این سروده سعدی:

«از دست و زبان که برآید        کز عهده شکرش بدرآید»

یا مانند:

«چون عهده نمی شود کس فردا را        حالی خوش دار این دل پر سودا را

می نوش به ماهتاب ای ماه که ماه         بسیار بتابد و نیامد ما را»[2]

عهد در فقه و حقوق نیز در همین معنی به کار رفته است چنانکه در ماده 391 ق.م آمده است: «در صورت مستحق للغیر برآمدن کل یا بعض از مبیع، بایع باید ثمن مبیع را مسترد دارد و در صورت جهل مشتری به وجود فساد، بایع باید از عهده غرامات وارده، بر مشتری نیز برآید»[3]

دکتر لنگرودی 3 معنا را برای تعهد ذکر کرده است!

الف- تعهد عبارت است از یک رابطه حقوقی که بموجب آن شخص یا اشخاص معین، نظر به اقتضاء عقد یا شبه عقد یا جرم یا شبه جرم و یا به حکم قانون ملزم به دادن چیزی یا مکلف به فعل یا ترک عمل معین می شوند.

ب- حق ذمی را نسبت به کسی که آن حق علیه او است تعهد گویند، در همین معنی دین و التزام نیز استعمال شده است.

ج- عمل بر ذمه گرفتن حقی بنفع غیر.

در فقه اسلام بجای تعهد غالبا لفظ «شرط» (خواه ضمن عقد باشد که آن را شرط ضمن عقد گویند، خواه ضمن عقد نباشد که آن را شرط بنائی و شرط ابتدایی بحسب اختلاف موارد گفته اند) بکار رفته است، لفظ التزام را نیز به همین معنی بکار برده اند و در یک قرن اخیر لفظ تعهد را در همین معنی بکار می برند، که ظاهرا از کتب عربی قرن اخیر استفاده کرده اند.

بحث تعهدات در فقه در دو مورد جمع شده است، یکی در شروط ضمن عقد و دیگری در عقد صلح (و تا اندازه ای در عقد بیع)[4]

مفهوم تعهد

برای شناخت دقیق مفهوم تعهد لازم است که مفهوم عام و خاص تعهد روشن شود، هم چنین مبنا و اوصاف تعهد و رابطه تعهد با عقد نیز باید مورد تجزیه و تحلیل قرار بگیرد.

مفهوم عام تعهد

در فقه و حقوق، واژه تعهد در دو معنی بکار می رود، یکی در معنی عام خود که معادل الزام، التزام، شرط، اشتراط، عهد، عهده، ضمان، تکلیف و شامل تمام تکالیف و حقوق دینی است، خواه از نوع الزامات قهری و قانونی ناشی از اسباب قهری، خواه از الزامات ارادی و قراردادی به شمار رود و منشأ قراردادی داشته باشد.[5]

شاید بر همین اساس در فقه، عهد را عبارت از مطلق جعل و قرار دانسته اند، خواه آن جعل و قرار معاملی یا قلبی باشد و خواه تشریعی یا وضعی.

«ان العهد عباره عن الجعل و القرار مطلقا، سواء کان جعلا و قرارا معاملیا ام لا و سواء کان قرارا و جعلا قلبیا ام‌ لا، فیندرج فی العهد مطلق جعله و قراره تشریعیا کان کالتکالیف الالهیه و اعتباراته الوضیعیه ام لا»[6]

در قانون مدنی نیز در پاره ای موارد لفظ تعهد در معنی عام خود به کار گرفته شده است،

چنانکه فصل ششم از باب اول – قسمت دوم کتاب دوم جلد اول قانون مدنی به سقوط تعهدات اختصاص یافته و تعهد در معنی عام خود به کار رفته است که شامل همه تعهدات اعم از تعهدات ناشی از قرارداد و الزامات خارج از عقد مي‌شود.

دقت در مفاد ماده 264 ق.م که اسباب سقوط تعهدات را به طور کلی و مطلق احصاء کرده است به روشنی این معنی را آشکار می سازد یا اینکه در ماده 1198 ق.م آمده است: «کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد، یعنی بتواند نفقه بدهد بدون اینکه از این حیث در وضع معیشت خود دچار مضیقه گردد، برای تشخیص تمکین باید تعهدات و وضع زندگانی شخصی او در جامعه در نظر گرفته شود.»

ملاحظه می شود که لفظ تعهدات مندرج در این ماده در مفهومی فراتر از معنی تعهدات ویژه ناشی از اعمال حقوقی به کار رفته است.

مفهوم خاص تعهد

تعهد در معنی خاص خود عبارت است از: «رابطه حقوقی میان دو شخص که به موجب آن متعهدله می تواند متعهد را ملزم به پرداخت مبلغی پول یا اقباض و انتقال چیزی و یا انجام فعل و یا ترک کار معینی بکند»

یا اینکه گفته اند: «تعهد رابطه ای است حقوقی که نتیجه آن انتقال مال یا انجام دادن فعل یا ترک فعل معین یا اسقاط یک اثر حقوقی باشد.»[7]

بعضی هم در تعریف تعهد، ضمانت اجرای آن را لحاظ کرده اندو گفته اند: تعهد، عبارت است از رابطه حقوقی که به مقتضای آن شخص معینی که مدیون نامیده می شود، ملتزم می گردد به اداء مال یا انجام کاری برای شخص معین یا قابل تعیینی که طلبکار نام دارد و به موجب آن طلبکار می‌تواند اجرای آن تعهد را از بدهکار بخواهد و اگر حاضر به انجام آن نشود او را برخلاف میل به اجرای آن وادار کند[8]

(تعریفی که بیشتر مربوط به موضوع ما می باشد، همین تعریف است، زیرا ضمانت حسن انجام تعهد، در واقع بیشتر به ضمانت اجرای عدم ایفاء تعهد از سوی متعهد توجه دارد)

هرچند ازتعاریفی که ذکر شد چنین مستفاد می شود که تعهد در حقیقت التزامی است که متعهد به اراده خود بدان پایبند می شود و به این اعتبار در مقابل الزام که به معنی تحمیل تعهد بر شخصی توسط قانون یا در اثر واقعه حقوقی است قرار می گیرد، لیکن در قانون مدنی مطلق  الزام و التزام یعنی هم تعهدات ناشی از تراضی و قرارداد و هم تعهدات خارج از قرارداد که به صورت قهری و غیرارادی بر شخص تحمیل می شود هر دو مد نظر قرار گرفته است.

[1] – جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، همان، ص 480

[2] – احمدي، محمدرضا، تأملي در مفهوم، مباني و اقسام تعهد، ج1، تهران، انتشارات دانشگاه، 1381، ص 50، به نقل از گلستان سعدي

[3] – احمدي، همان منبع، ص 40

[4] – جعفری لنگرودی، منبع قبلي ص 166.

[5] – كاتوزيان، ناصر، تعهدات، جلد1، تهران، انتشارات مجد، 1385، ص 19.17.

[6] – منبع قبلي، همان جا، به نقل از شيخ محمدحسين غروي اصفهاني، حاشيه مكاسب.

[7] – جعفری لنگرودی، محمدجعفر، دايرة المعارف، ج1، تهران، انتشارات گنج دانش، 1387، ص 909

[8] – همان منبع، همان‌جا، به نقل از الدكتور سوار، النظريه العامه للالتزام

مفهوم حسن انجام تعهد

شاید بتوان گفت که شناخت مفهوم «حسن انجام تعهد» مهم ترین بخش این تحقیق می باشد، زیرا بیشترین اختلافاتی که در خصوص ضمانت حسن انجام تعهد وجود دارد ناشی از اختلافی است که طرفین عقد در خصوص مفهوم حسن انجام تعهد دارند، مثلا متعهد می گوید که به تعهدش به نحو احسن عمل کرده است، اما متعهدله معتقد است که وی به تعهدش به نحو احسن عمل نکرده است، مثلا در یک قرارداد آسفالت کاری متعهد (پیمانکار) وفق قرارداد ملزم است که هزار متر مشخص از خیابانی را آسفالت کند و برای حسن انجام تعهدش سند منزلی را نیز به عنوان ضمانت قرار می دهد، سپس شروع به آسفالت کردن زمین می کند و کار را به پایان می رساند.

اما پس از اتمام کار متعهد له (کارفرما) به سراغ ضمانت می رود، به این دلیل که معتقد است که متعهد به تعهدش به نحو احسن عمل نکرده است و مثلا عملیات زیرسازی را انجام نداده است، اما متعهد معتقد است که عملیات زیرسازی شامل تعهد وی نمی شده و فقط خود آسفالت کاری هزار متر شامل تعهد وی می‌شده است در نتیجه وی به تعهدش به نحو احسن عمل کرده است، حال با ارجاع این دعوی و اختلاف به دادگاه، اين وظيفه قاضي است كه تشخيص دهد، آيا متعهد به تعهدش به نحو احسن عمل کرده است یا خیر؟ یا بعبارت دیگر، آیا زیرسازی شامل قرارداد می شده است یا خیر؟

برای مشخص شدن این امر و حل اختلاف موجود باید گستره ی درونی تعهدات و قراردادها مشخص شود، بر این اساس قاضی ابتدا به سراغ قرارداد می رود، تا ببیند به طور صریح یا ضمنی آیا گستره ی تعهدات مشخص شده است یا خیر؟ برای این کار به تفسیر قرارداد می پردازد و کلمات و نکات مهم قرارداد را تفسیر می کند.

اگر قاضی نتواند از طریق قرارداد، اراده طرفین را بفهمد، باید به بررسی محتوای تعهد برود و هربار که شخص، قول اجرای موضوع معین با حدود قضایی و مادی مشخصی را بدهد، تعهد وی، تعهد به نتیجه است، برعکس اگر متعهد، بدون تضمین هدف مورد انتظار آزادی عمل کم و بیش زیادی را برای خویش محفوظ دارد، تعهد او از نوع تعهد به وسیله است.

هم چنین قاضی دادگاه می تواند از معیار عدالت برای شناخت حدود شمول تعهد متعهد استفاده کند و با انتساب اندیشه دادگرانه ی خود به اراده ی مشترک طرفین، به تکمیل قرارداد بپردازند و به این ترتیب، زمانی که عبارات قرارداد مبهم باشد، راه حل عادلانه، قابل انتساب به اراده طرفین خواهد بود و مشکل یاد شده از میان می‌رود.[1]

هم چنین قاضی بايد برای تشخیص قصد مشترک طرفین و در نتیجه حدود شمول تعهد متعهد به قراردادها و موارد مشابه رجوع کند و راه دیگر نیز شاید مراجعه به کارشناسان خبره باشد، به هر حال آنچه در این تحقیق مشکل و گره اصلی می باشد و اختلافات حاصله نیز ناشی از آن است، همین شناخت مفهوم حسن انجام تعهد یا به عبارتی دایره شمول تعهد است، مثلا در مثال ذکر شده بحث این است که ایفای تعهد از سوی آسفالت کار، به نحو احسن، آیا شامل زیرسازی هم می شود یا خیر؟

به نظر اینجانب، قاضی محترم دادگستری در اینگونه موارد باید همه جوانب را بسنجد و سریع تصمیم گیری نکند، مثلا در مثال ذکر شده، آسفالت کار قبل از شروع به عملیات اجرایی، حداقل باید کارفرما را آگاه سازد که زیرسازی شامل تعهداتش نمی شود حال آنکه زیرسازی نقش مهمی در آسفالت کاری دارد.

[1] – صالحی راد، همان منبع ص 115 به بعد

ارکان و شرایط ضمانت حسن انجام تعهد

در این فصل ما تمامی ارکان و شرایط صحت ضمانت حسن انجام تعهد را در دو بخش جداگانه مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهیم که در بخش اول، محور بحث، تعهد اولیه می باشد (یعنی تعهدی که برای آن ضمانت شده است) و کاری به رابطه ضمانتی نداریم و موضوعاتی چون، رابطه تعهدی، شرایط متعهد و متعهد له، تعهد و … توضیح داده خواهد شد؛ در بخش دوم این فصل ما اساس مطالب را بر روی رابطه ی ضمانتی گذاشته ایم، در نتیجه در این بخش مباحثی چون رابطه ضمانت، شرایط طرفین ضمانت، مضمون به و … به طور دقیق مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است، که به نظر اینجانب، بررسی به شیوه فوق به درک بهتر موضوع کمک شایانی می کند و موجب خلط مباحث تعهد و ضمانت نمی شود.

ارکان و شرایط تعهد

از آنجائیکه در فصل اول، تعاریف مختلفی را که برای تعهد بیان شده است، ذکر گردید، لذا در این قسمت تنها برای یادآوری ذکر می شود که:  تعهد، رابطه حقوقی بین دو شخص است که به موجب آن متعهد له، می تواند متعهد را ملزم به پرداخت مبلغی پول یا انتقال چیزی و یا انجام دادن مورد تعهد (که فعل یا ترک فعل معینی است)، بکند.

حال در این قسمت ما ارکان و شرایط تعهد را بررسی می کنیم و در خلال بحث، آن شرایطی را که جزو عناصر تعهد نمی باشند، نیز ذکر خواهد شد.

آثار ضمانت حسن انجام تعهد

اصولا، هدف از انعقاد هر عقد و قراردادی، رسیدن به آثار آن عقد و قرارداد است، فلذا بررسی آثار و کارکردهای ضمانت حسن انجام تعهد مهم ترین قسمت این تحقیق می باشد، در نتیجه به طور دقیق به بررسی آثار ضمانت حسن انجام تعهد، بین طرفین این عقد می پردازیم.

در خصوص آثار ضمانت حسن انجام تعهد مطالب جالبی وجود دارد، زیرا گاهی، ضمانت برای حسن انجام تعهد، یک مال، یا وثیقه ی عینی می باشد که در این موارد برررسی رابطه و آثار میان مضمون له و مضمون عنه و هم چنین آثار میان مضمون له و ضامن، مسایل حقوقی خاصی را در بر دارد، که در جای خود به آن خواهیم پرداخت.

با اینکه عقد ضمان میان طلبکار و ضامن بسته می شود و مدیون در آن نقشی ندارد، رابطه ی حقوقی بین ضامن و مدیون را نمیتوان خارج از آثار این عقد شمرد، هم چنین گاهی، چند نفر ضمانت از دینی را بر عهده می گیرند که بررسی رابطه ی مضمون له با اینان و رابطه ی ضامنان با یکدیگر، نکات جالبی را در بر دارد که به آنها اشاره خواهیم کرد.

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

نمونه ای از منابع :

• 1ـ قرآن
• 2ـ احمدي، محمدرضا، 1383، تأملي در مفهوم، مباني و اقسام تعهد، تهران، انتشارات مجد، ج1.
• 3ـ جعفري لنگرودي، محمد جعفر، 1387، ترمينولوژي حقوق، تهران، انتشارات گنج دانش.ج1
• 4ـ جعفري لنگرودي، محمدجعفر، سال 1386، عقد ضمان، تهران، انتشارات گنج دانش، ج1
• 5ـ جعفري لنگرودي، محمدجعفر، سال 1382، تأثير اراده در حقوق مدني (رساله دكتري)، تهران، انتشارات گنج دانش، ج1.
• 6ـ جعفري لنگرودي، محمدجعفر، 1375، دايرةالمعارف حقوق مدني و تجارت، تهران، انتشارات گنج دانش، ج 1.
• 7ـ جعفري لنگرودي، محمدجعفر، 1378، عقد كفالت،تهران،  انتشارات گنج دانش، ج1
• 8ـ جعفري لنگرودي، محمدجعفر، 1378، عقد حواله، تهران، انتشارات گنج دانش، ج1
• 9ـ جعفري لنگرودي، محمدجعفر، 1389، حقوق تعهدات، انتشارات گنج دانش،ج1
• 10- جعفري لنگرودي، محمدجعفر، 1380، فلسفه حقوق مدني، تهران، انتشارات گنج دانش،ج1و2
• 11- جعفري لنگرودي، محمدجعفر، 1378، رهن و صلح، تهران، انتشارات  گنج دانش، ج1
• 12- زراعت، عباس، 1383، آيين دادرسي مدني در نظم حقوق كنوني، تهران، انتشارات آينده، ج1
• 13- ژوردن، پاتريس، 1382، اصول مسئوليت مدني، ترجمه مجيد اديب، تهران، انتشارات ميزان، ج1.
• 14- شهيد ثاني، 1375، شرح لمعه، قم، انتشارات حقوق اسلامي، ج4
• 15- صالحي راد، محمد، 1387، گستره و آثار تعهدات قراردادي، تهران، انتشارات مجد، ج1
• 16- صفايي، سيدحسين، 1383، قواعد عمومي قراردادها، تهران، انتشارات ميزان، ج2.
• 17-…
• 18-…