ادبیات زنانه در آثار میرزاده عشقی، ایرج میرزا و عارف قزوینی

فهرست مطالب

مقدمه ادبیات زنانه. 1

فصل اول: كليات… 2

1-1- بيان مسأله. 3

1-2- اهميت و ضرورت تحقيق.. 3

1-3- پيشينه تحقيق.. 3

1-4- اهداف تحقيق.. 3

1-5- سوالات تحقيق.. 4

1-6- فرضيه تحقيق.. 4

فصل دوم:  نگاهي به موقعيت و جايگاه زن. 5

2-1- بخش اول. 6

2-1-1- نگاهي به جايگاه زن در ايران پيش از اسلام. 6

2-1-2- حقوق و اختيارات زنان در عصر هخامنشيان. 8

2-1-3- ازدواج و زناشويي در ايران باستان. 9

2-1-4- ازدواج با محارم. 9

2-2- زن در مادر سالاري يا مادر شاهي.. 10

2-2-1- انواع ازدواجهاي ساساني.. 13

2-5- طلاق زن در ايران باستان. 14

2-3- سيماي زن در شاهنامه فردوسي.. 15

2-4- زن در اساطير ايران. 18

2-4-1- اسطوره­هاي اهورايي.. 18

2-4-2- اسطوره­هاي اهريمني.. 19

بخش دوم: جايگاه زن در اسلام. 21

2-2-1- جايگاه زن در اسلام. 22

2-2-2- زن در قرآن. 24

2-2-3- زنان صدر اسلام. 31

2-2-4- زن از نقطه نظر انديشمندان. 34

2-2-5- فلسفه اسلام درباره حقوق خانوادگي.. 35

2-2-6- مهر و نفقه. 39

2-2-7- علل پيدايش چند همسري.. 41

2-2-8- اشكالات و معايب چند همسري.. 41

بخش سوم: زن از نگاه فرهنگ غرب… 42

3-1- زن از نگاه فرهنگ غرب… 43

2-3-1- فمينيسم و سابقه آن. 43

2-3-2- خود آگاهي فمينيستي.. 46

2-3-3- زنان و جايگاه زنان در جامعه كهن بدوي.. 48

2-3-4- نظرات انگلس در مورد ويژگي هاي جامعة بدوي.. 48

2-3-5- زن از ديدگاه سفرنامه نويسان فرنگي.. 51

بخش چهارم:  جايگاه زن در عصر مشروطيت (نگاهي گذرا به موقعيت اجتماعي، فرهنگي و ادبي زن در نهضت مشروطه) 53

2-4-1- جايگاه زن در عصر مشروطيت (نگاهي گذرا به موقعيت اجتماعي، فرهنگي و ادبي زن در نهضت مشروطه) 54

2-4-2- نگاهي گذرا به مسائل زنان در عصر مشروطه. 58

2-4-3- تصوير زن در شعر شاعران مشروطه. 69

فصل سوم: ادبيات مشروطه. 74

3-1- مقدمه: ادبيات عصر مشروطه. 75

3-1-1- ويژگي هاي شعر دوره مشروطه. 75

3-1-2- موج هاي شعري در دوران مشروطه. 75

3-1-3- حوزه­هاي مختلف شعري.. 76

3-2- مروري بر زندگي نامه ميرزاده عشقي.. 78

3-3- مروري بر زندگي نامه ايرج ميرزا 83

3-4- مروري بر زندگي نامه عارف قزويني.. 87

3-4-1- شعر و تصنيف عارف… 88

فصل چهارم: پیکره اصلی ـ متن اصلی.. 91

بررسی جایگاه زن در آثار شاعران عصر مشروطه

4-1- مقدمه. 92

4-2- بخش اول: زن در شعر ميرزاده عشقي.. 94

4-3- بخش دوم: زن در شعر ايرج ميرزا 120

4-4- بخش سوم: زن در شعر عارف قزويني.. 145

فصل پنجم: برآيند نتيجه گيري و تحليل كلي نظرات سه شاعر و مقايسه آنها 167

5-1- برآيند نظرات مثبت يا منفي ميرزاده عشقي در باب زن. 168

5-2- برآيند نظرات مثبت يا منفي ايرج ميرزا در باب زن. 170

5-3- برآيند نظرات مثبت يا منفي عارف قزويني در باب زن. 172

5-4-  نتيجه گيري و مقايسه نظرات سه شاعر در مورد زن. 174

فهرست واژگان: 175

فهرست اعلام: 177

فهرست منابع و مآخذ. 183

ادبیات زنانه در آثار میرزاده عشقی

ادبیات زنانه در آثار ایرج میرزا

ادبیات زنانه در آثار عارف قزوینی

مقدمه

شعر در عصر مشروطه تولدي ديگر يافت و مسير متفاوت انتخاب كرد كه تا آن روز تجربه نكرده بود. اين تحول ادبيات و به خصوص شعر را دستخوش تحول نمود و آن را به مسير قلمرو جديد سوق داد.

عواملي كه باعث تغيير بنيادين شعر شد. رسيدن به آزادي، دفاع از مردم ستم ديده جامعه، حجاب زنان به عنوان محدوديت و بروز موج دفاع از فمينيسم كه در شعر شاعراني چون ايرج ميرزا، نسيم شمال، دهخدا، پروين اعتصامي، عشقي و … آن را مي­توان جستجو كرد.

در اين راستا هنرمندان نو آفرين با آگاهي از مضمون عصر خويش و با الهام از روح ترقي خواهي و كمال طلبي از صرف عمر و جواني حتي جان خود بر سر عقيده گذشتند.

«اگر بخواهيم روند نفوذ غرب و رگه­هاي فمينيسم را جويا شويم كسي را بهتر از عشقي         نمي­توانيم معرفي كنيم شايد اولين كسي كه در ادبيات ايران بت شكني كرد و مراعات قواعد كلاسيك را تا اندازه­ئي در هم نورديد و شالوده­ي ادبيات رومانتيسم را در زبان پارسي بنا نهاد عشقي باشد كه هفتاد درصد آثار خود را به سبك اروپائيان سروده است[1].»

در آن سال­ها شاعران و نويسندگان بنام ايران، هر يك تعدادي از آثار خود را به موضوع تربيت و آزادي زنان و تساوي حقوق آنان در خانواده و جامعه اختصاص دادند، به طوري كه مي­توان گفت، در اين اوقات، هيچ شاعر و نويسنده­اي نيست كه كمابيش به اين مطلب نپرداخته باشد لاهوتي، ايرج، عارف، عشقي، پروين، كمالي، بهار، شهريار و ديگران هر يك شعرهاي زيباي فراواني به مسئله زن اختصاص داده­اند و همگي با موهومات و خرافات و تعصباتي كه بر دوش زنان سنگيني مي­كرد مبارزه و جهاد نموده­اند.

«عشقي هم در اشعار خود گوشه­اي از سرنوشت فلاكت بار زن ايراني را نشان داده است[2].»

ايرج بيش از هر كسي حق زنان را ادا كرده است. قطعه­ي مادر و ابيات زيادي از مثنوي عارفنامه و چندين غزل و قطعه و مثنوي او همه گل­هاي زيبايي هستند كه شاعر به پاي پيكره­ي آزادي و رهايي دختران ايران نثار كرده است.

به هر صورت همگي معتقدند كه زن در حصار حجاب و عقب ماندگي­ها از حق خود محروم شده است و با شعرشان از حقوق زنان دفاع مي­كنند.

 زن در شعر ميرزاده عشقي

سه تابلوي مريم «ايده آل پيرمرد دهگاني»

در اين منظومه، شاعر به اصطلاحات اجتماعي نظر دارد. با شيوه­اي روايي و اصالت مضمون به تصوير صحنه­ها پرداخته و اين اثر از مايه­هاي رمانتيك، برخوردار است و ميرزاده ايده آل خويش را در ديباچه انقلاب ادبيات ايران معرفي كرده و اعتقاد دارد كه به ايجاد «طرز نو» در شعر فارسي، دست يافته است[3].

قدرت تصوير سازي و بيان صحنه­ها در سه تابلوي عشقي، بسيار هنرمندانه و بديع است. تحولات سياسي- اجتماعي و فساد حاكم بر جامعه­ي شاعر و فريب مردم، به خوبي در آن نمايان است. فضاي داستاني آن، فضايي غمبار و اسفناك است كه بر آمده از روزگار حاكم بر عصر مشروطه است.

«ايده آل عشقي و برخي از ديگر آثار او از نخستين گام­ها در راه تجدد شعر فارسي است.[4]»

تابلوي اول:

در تابلوي نخستين، شاعر كه «اوايل گل سرخ و انتهاي بهار» در «در بند، شميران، سرسنگي، كنار ديواري، نشسته، به طور تصادفي شاهد فريب خوردن دختر دهقاني از جوان شهري است؛ در پايان اين تابلو و … آواي قهقهه­ي كبك از كوه­ها به گوش مي­رسد، سپس «بادي اندك سرد» مي­وزد كه شايد به سرانجام شوم اين فريب اشاره دارد.

آن گاه همين صحنه با نمايش عناصر عشق و بهار به آرامي محو مي­شود.

صداي قه قه كبكي زكوهسار آيد

غريو ريختن آب، از آبشار آيد

زدور زمزمه­ي سوزناك تار آيد

در اين ميانه صدايي از آن دو يار آيد …

وزان، ز جانب توچال بادي اندك سرد

كه شاخه­هاي درختان از آن به هم مي­خورد» (عشقي، 1350، ص 178)

در اين نمايش نامه ميرزاده با آغازي زيبا در توصيف بهار خودش راوي آن تا انتهاي ماجرا است:

اوايل گل سرخ است و انتهاي بهار                    نشسته­ام سر سنگي كنار يك ديوار

جوار دره­ي دربند و دامن كهسار                       فضاي شمران اندك زقرب مغرب تار

هنوز بد اثر روز، بر فراز اوين (عشقي، 1350، ص 174)

بعد از توصيف دامن كهسار شميران، شاعر مريم را در نظر خود مي­بيند «مريم» محور اين نمايش است سپس جواني كه با مريم، نقشه­ي دوستي دارد پيدا مي­شود.

ادامه­ي اين تابلو به گفتگوي عاشقانه اين دو نفر مي­پردازد.

فكنده زلف ز دو سوي بر جبين سفيد                 تلالويي به عذارش زماهتاب پديد

نگاه مردمك ديده­اش سوي بالاست                   عيان از اين حركت، گو توجهش به خداست

و يا در اين حركت چيزي از خدا مي­خواست        گهي نظر كند از زير چشم بر چپ و راست … (عشقي، 1350، صص 175- 176).

تابلوي دوم: روز مرگ مريم

در اين تابلو، ماه آخر فصل پاييز و سپري شدن بهار و طبيعت، توصيف مي­شود. سپس مراسم ماتم و مرگ مريم فرا مي­رسد:

«بكنده­اند يكي گور و قامت مريم                      بخفته است در آن تيره خوابگاه عدم … (عشقي، 1350، ص 180).

سپس شاعر به ادامه­ي سرگذشت مريم و آشكار شدن راز و خودكشي او اشاره مي­كند.

همين كه ديد بر ننگ وي، پدر پي برد:                غروب ترياك آورد خانه و شب خورد (عشقي، 1350، ص 181).

تبديل سريع بهار به پاييز تصويري از سرگذشت مريم است، كه فريب وعده­هاي پوشالي جوان عياش شهري را خورده و در پايان براي فرار از شرم و شكست چاره­اي جز مرگ نداشته است[5].

تابلوي سوم: سرگذشت پدر مريم

در اين تابلو، پيرمرد داستان غمگين و حوادث تلخ گذشته­ي زندگي خود را بيان مي­كند.

درون خاك، مرا دختري جوان افتاد         براي آنكه جواني شود دو روزي شاد (عشقي، 1350، ص 183).

پدر مريم در اين ديدار با ميرزاده، ماجراي زندگي خود را كاملاً بيان مي­كند و مي­گويد: من اهل كرمانم شغلي نداشتم در سال (1318) جوانكي حاكم كرمان شد و مرا معاون خود نمود و روزي حاكم مرا به سوي خود خواند و از من «خانمكي» خواست و گفت:

«برو بجوي كه جوينده است يابنده».

من پاسخ دادم كه: «خود اين كار نياد از بنده».

از آن روز حاكم بر من خشم گرفت و از كار بيكار شدم پس از بيكار شدن زنم از گرسنگي مرد و معاون جديد حكمران مرده شويي زشت رو شد به خاطر فعاليت­هاي سياسي به همراه دو پسرم تبعيد شدم و در شهر نايين مشروطه خواهان از ما پذيرايي كردند، زماني كه مظفر الدين شاه، فرمان مشروطيت را امضا كرد من از آن مردم، زن گرفتم و مريم من از مادر زاده شد. دو پسرم در قزوين در انقلاب مشروطه به شهادت رسيدند.

عشقي در واقع انقلاب مشروطه را تمثيلي از مرگ و زندگي مريم مي­داند چون مريم با انقلاب مشروطه به دنيا مي­آيد و شكست مشروطه همزمان با مرگ مريم است.

عشقي شاعر انقلاب و در سياست و ادبيات خواستار دگرگون كردن و برانداختن راه و رسم ديرين و گشودن راههاي تازه است «ايده آل» از «سرگذشت …» به «فساد، ستم اجتماعي، انقلاب و تبهكاري نوع بشر» مي­رسد.

در اين داستان مرد شهري وزن دهاتي مرد فريبنده و زن فريفته است از همان آغاز شهر و ده روياروي هم قرار مي­گيرند شهر كه لانه فساد است با سادگي به صفاي ده هجوم مي­آورد.

مريم همسن مشروطه است و اغفال او به منزله فريب آزاديخواهان است در پهنه اجتماع و در واقع رجال خائن تهران مشروطه را به كشتن مي­دهند….

پایان نامه زبان و ادبیات فارسی 

نمونه ای از منابع فارسی

• كار، مهرانگيز، حقوق سياسي زنان ايران، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، تهران، 1376.
• كريستين سن، آرتور، ايران در زمان ساسانيان، ترجمه رشيد ياسمي، چاپ نهم، انتشارات دنياي كتاب، 1374.
• كسروي، احمد، تاريخ مشروطه ايران، جلد اول اميركبير، 1357.
• گيلك، محمد علي، تاريخ انقلاب جنگل، رشت، نشر گيلان، 1371.
• لاهيجي، شهلا وكار، مهرانگيز، شناخت هويت زن ايراني در گسترة پيش از تاريخ و تاريخ، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، بهار 1377، تهران چاپ دوم.
• محبتي، دكتر مهدي، پوشش و حجاب زن در ادبيات فارسي، ناشر پژوهشكده، مطالعات فرهنگي و اجتماعي، تابستان 1389.
• محجوب، دكتر محمد جعفر، ديوان كامل ايرج ميرزا، نشر انديشه، سال 1350.
• محمدي، حسنعلي، شعر معاصر ايران از بهار تا شهريار، تهران 1373، ارغنون، چاپ دوم.
• مزداپور، كتايون، روايتي ديگر از داستان دليله­ي محتاله و مكر زنان، انتشارات روشنگران، تهران 74.
• داغ گل سرخ و چهارده گفتار ديگر درباره­ي اسطوره، اساطير، تهران 83 .
• مشير سليمي، علي اكبر، كليات مصور عشقي، تهران فروردين 1350، چاپخانه سپهر، چاپ ششم، انتشارات اميركبير.
• مطهري، مرتضي، حقوق زن در اسلام، چاپ هشتم، 1375.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، چاپخانه سپهر، تهران، چاپ هشتم، 1371.
• مكنون، ثريا، صانع پور، مريم، بررسي تاريخ منزلت زن از ديدگاه اسلام و …، سازمان تبليغات اسلامي، 1374.
• موريسين جرج و ديگران، ادبيات ايران از آغاز تا امروز، تهران، نشر گستره، چاپ ديدآور 1380، ج اول.
• …
• …