مرز (تعاریف، ادبیات و مبانی نظری)

ادبیات و مبانی نظری مرز

مرز

فصل دوم : مروری بر ادبیات تحقیق

2-1- مفهوم مرز

2 ـ 2 ـ 4 ـ مراحل تکامل خط مرزی

2-3-کارکرد هاي مرز

2-3-1کارکرد دفاعی مرزها

2-3-2- کارکرد سیاسی مرزها

2-3-3- کارکرد اجتماعی مرزها

2-3-4-کارکرد اقتصادی مرزها

2-4- روند توسعه مرزهای سیاسی

2-4-1- مرحله موافقت

2-4-2- مرحله تحدید حدود

2-4-3- مرحله علامت گذاری روی زمین

2- 5- رابطه ژئوپلیتیک ومرزهای سیاسی

2-5-1- رابطه مرزهای سیاسی و حاکمیت ملی

2-5-2- رابطه مرزهای سیاسی وامنیت ملی

2-5-4- رابطه مرزهای سیاسی و اقوام

2-5-5- رابطه مرزهای سیاسی و فرهنگ

2-6 – جایگاه مرزهای سیاسی در اهداف استراتژیک کشورها

2-6-1 – اهداف نظامي

2-6-2- اهداف فرهنگی

2-6-3-اهداف اقتصادی

2-6-4- اهداف تروریستي

2-7 – تحلیل ژئوپولیتیک چشم انداز مرزهای سیاسی

2-7- مفهومآمايشمناطقمرزي

2-8-نگرشهايحاكمدررابطهباتوسعهوامنيت

2-9-ديدگاههايمختلف مرز

2-9-1- نظريهكريستالر

2-9-2- ديدگاه نظري همركز- پيرامون

2-9-3- ديدگاه نظريه كاربري اراضي

2-9-4- ديدگاه نظريه قطب رشد

2-9-5- ديدگاه نظريه مركز رشد

2-9-6- ديدگاه هاي نظريه انسن

2-9-7- ديدگاه هاي نظري جونزووايلد

2-10- اصول چارچوب نظري آمايش مناطق مرزي

2-11- منابع تنش جغرافيايي ايران وهمسايگان

2-13- سوابق تحقیق

منابع

تعریف مرز

بطور کلی برای تعریف مرز به همراه طبقه بندی و فهرست عنوان انواع مرز ، تلاش هایی توسط دانشمندانی مانند هارتشون (1936) ، هولدریچ (1940) ، جونز(45-1943  ) و کریستف (1959) انجام گرفته است . اگر چه اولین بحث در مورد مرزهای سرزمینی توسط جغرافیدانان دانشگاهی ، به زمان راتزل (1897) بر می گردد که رفتار ارگانیکی دولت مطرح کرد ، اما این موضوع توسط لرد کرزن (1908) و هولدریچ (1916) درباره مرزهای سیاسی و شکل گیری مرزهایی پی گیری شده است (1998:188 newman and paasi)  این روند ، خود باعث شکل گیری تعاریف مختلفی درباره مرز شده است ، هر چند در مفهوم و محتوا تفاوت زیادی بین آنها وجود ندارد . زیر ابه چند تعریف از مرز اشار می کنیم :

-آلاسدایر درایسدل – جرالداچ بلیک :

مرز به پدیده ای فضایی اطلاق می شود که منعکس کننده قلمرو حاکمیت سیاسی یک حکومت بوده و مطابق قواعد خاصی در مقابل حرکت انسان ، انتقال کالا ، … مانع ایجاد می کند (در اسیدل و اچ بلیک ، 101:1374)

ماهیت فلسفی مرز

بطور کلی تفاوت در خصیصه های موجودات اساس خلقت را تشکیل می دهد و نظام خلقت بشر بر تفاوت نهاده شده است .(حافظ نیا ، 1386 : مباحث کلاسی درباره مرز ) بنابراین تفاوت در بطن خود جدائی ، تفکیک و مرز را بهمراه دارد . چنانکه در قرآن کریم آمده است :

«یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائلا لتعارفوا ان اکرمکم عند الله اتقیکم »

یعنی : ای مردم همانا ما شما را از مرد و زن آفریدیم و شما را به صورت ملت ها و گروه و قبایل قرار دادیم تا همدیگر را بشناسید. همانا گرامی ترین شما در نزد خدا ، با تقوا ترین شماست . (قرآن کریم ، سوره حجرات ، آیه 13)

در همین راستا ژان گاتمن جدایی های سیاسی در گروه های انسانی را بررسی کرده و حرکتی (معنوی ) را محیط انسانی شناسایی کرد که ، با ظرافت ، افراد را در یک گروه انسانی گرد می آورد و آنان را از دیگر گروه ها جدا می سازد . و به یک ملت یکپارچه تبدیل می کند . وی در تشریح این نیرو می گوید :

« … جداگانه بودن نسبت به محیط دیگران و سر بلند بودن از ویژگی های خود از نمودهای ذاتی هر گروه انسانی است … برای جداگانه بودن نسبت به محیط دیگران ، یک منطقه نیازمند یک کوه یا یک دره ، یک زبان ویژه یا یک مهارت خاص نیست ، برای چنین هدفی یک منطقه اساساً نیازمند یک باور استوار بر پایه اعتقادی دینی ،برخی دیدگاه های ویژه اجتماعی و جلوهایی از خاطرات سیاسی است و اغلب به آمیخته ای از این هرسه نیاز دارد..» (مجتهد زاده ، 129:1379)

ادامه ماهیت فلسفی مرز

همچنان که کاملاً واضح است این یک نیاز ذاتی مردم است که برای اطمینان از احساس امنیت و بدست آوردن استقلال عمل ، در یک فضای محدود شده زندگی در یک سرزمین بودن مرزهای بیرونی – حتی اگر آنها نفوذ پذیر هستند ، مانند یک پوسته را تصویر کنیم . همچنان که روانشناسی محیطی به ما می گوید ، این پدیده یک اصل در وجود انسان است که : هر شخص دارای فضاهای شخصی متفاوتی است که وسیله اقدامات ، فضای مسکونی ، فضای فعالیتی و الی آخر ، تعریف می شود و هر کدام یک قلمرو را شکل می دهند .

بنابراین مرزها بناهایی هستند که  ، به وسیله درک (احساس ) از طرز تلقی نسبت به فضای مجاور درست می شوند . شکل (1)  از سوی دیگر هیچ کس نسبت به این حقیقت شک ندارد که مرزها بطور اساسی آفریده های انسانی هستند ، که اختلافات را درک کرده و مرزها را برقرار می کنند همچنان که از ابتدای خلقت تا کنون ، انسان – به طور فطری – در طول حیات خود همواره در تلاش بوده است تا حد توانایی اش ، ضرر و زیان را از محدوده ی زندگی خویش دورسازد و از ثروت  ها و منابع موجود ، بیشترین بهره را ببرد .

خوی سود طلبی افراد و محدود بودن منابع ثروت ها در ستر زمان ، سبب برخورد منافع و بروز اختلاف ها و تنش های فردی و گروهی و وقوع جنگ های خونین و ویرانگر شده است که این خود نیاز به مرزبندی و محدود بندی را از بین انسانها الزامی می کند  همچنین نیازهای طبیعی انسانها به منابع موجود در محیط اطراف باعث شده تا انسان از ابتدای پیدایش خود و تشکیل قومیت ها و زندگی گروهی ، محدود معینی را برای خود مشخص کند و از آن محدوده  در مقابل بهره برداری ، نفوذ و دخالت سایر افراد جلوگیری و در صورت لزوم ، به طور دسته جمعی از حریم خود دفاع نمایند  بر این اساس انسان برای مشخص ساختن محیط پیرامون  خود آنگونه که با گستره فعالیت همسایه تداخل پیدا نکند ، ناچار به تعیین خطوطی قراردادی در بخش پایانی و پیرامونی محیط زیست یا قلمرو خود بوده است . گونه گسترش یافته این مفهوم خط پیرامونی است که بخش پایانی گسترده فعالیت یک ملت را مشخص می سازد و جنبه ای سیاسی پیدا می کند که مرز خوانده می شود (مجتهد زاده 40:1381)

در مرحله دوم برای فهم ماهیت و محتوا مرزها به بررسی چند تعریف ارائه شده در این زمینه می پردازیم . در این بین هر چند یک تعریف به تنهایی نمی تواند مرزها را به صورت کامل تعریف کند.اما این تفاوت نشانگر مفاهیم و برداشت های متفاوت از ماهیت مرزاست ،اگرچه همه آنها عناصر و مضمون های مشترک و شناخته شده این تعاریف را قبول دارند:

• مارتین گلسنر

در واقع مرز یک خط نیست بلکه یک سطح عمودی است که از طریق فضا ، خاک و زیر زمین دولت های همسایه را برش می دهد.این سطح در روی زمین به صورت یک خط به نظر می رسد.(Glassner,1992:72).

• درایسدل – بلیک:

مرز به پدیده ای فضایی اطلاق می شود که منعکس کننده قلمرو حاکمیت سیاسی یک حکومت بوده و مطابق قواعد خاص در مقابل حرکت انسان ، انتقال کالا ، منابع ایجاد می کند.(در ایسدل و بلیک،  101:1374).

-دره میر حیدر

خطوط مرزی ، خطوط اعتباری و قراردادی هستند که به منظور تحدید حدود یک واحد سیاسی بر روی زمین مشخص می شوند (میر حیدر ، 161:1380)

• محمدرضا حافظ نیا

مرزها خطوطی هستند که حدود بیرونی قلمرو سرزمین تحت حاکمیت یک دولت ملی را مشخص می کند.مرزعامل تشخیص و جدایی یک واحد متشکل سیاسی یا یک کشور از دیگر واحد های مجاور آن است (حافظ نیا ، 69:1385) (مرزها بطور کلی تعیین کننده حدود حاکمیت و مالکیت یک دولت یا نظام سیاسی هستند و کشور ها و حکومت ها از یکدیگر جدا و متمایز می کنند( حافظ نیا 1381: 300- 299).

• معتمد نژاد

منشا ایجاد مرزها ، تفکیک قلمرو سیاسی ممالک مختلف است ، زیرا مرزها بیش ارز آنکه مشخص کننده محیط طبیعی باشند ، متمایز کنند حاکمیت ملل هستند (معتمد نژاد، 1347،ص80 ).

روند تکامل مرز 

در گذشته حکومت ها با خطوط مرزی از یکدیگر تفکیک نمی شدند بلکه با سر حدات یا نواحی مرزی از هم باز شناخته می شدند . سر حدات[1] نواحی سیاسی ـ جغرافیایی بودند که در ماورای قلمرو و یکپارچه یک واحد سیاسی قرار داشتند و لزوما تفکیک کننده حکومت ها بودند . این نواحی ، ضمن اینکه غالبا قلمرو دو حکومت را از هم جدا می کردند ، طمع حکومت ها را تحریک می کردند و به اشتغال در می آوردند.

گاهی اوقات سر حدات دارای عوارض و پدیده های طبیعی ، نظیر رودخانه ها ، کوهها ، کویرها جنگلها و…بودند که به صورت یک مانع طبیعی عمل می کردند و گاهی اوقات نیز یک منطقه سر حدی در حکم منطقه حائل عمل می کرد و مانع از تماس و برخورد دو حکومت مجاور می شد (حافظ نیا ،  1381 : 299-300 ) اما با روند تحول و ماهیت حکومت های جدید که در خود فاکتورهای بسیار با اهمیتی  برای تغییر مناطق سر حدی به خطوط مرزی داشت .

حکومت های مدرن نیازمند حدودروشنی برای حوزه اقتدارشان در یک سرزمین بودند فعالیتهای متنوع حکومت کشور هسایه آغاز می شود ، غیر ممکن خواهد بود . فرایند های تاریخی گذار از مناطق سر حدی  نا مشخص به خطوط مرزی معین ، نتیجه منطقی تحول در قوانین قبیله ای به قوانین سرزمینی بود . حاکمیت در نظام حکومتی مدرن اساساً سرزمینی است در حالی که در حکومت های قبیله ای اساس و مبنا بر روابط خونی (نژادی) قرار داشت.

حق شهروندی بدون توجه به مکان تولد یا اقامت ، از طریق خون کسب می شد. حق شهروندی و خدمات در مورد هر شخصی که ادعای وابستگی خونی داشت اعمال می شد و تنها به او تعلق داشت (Dikshit,1995:54)

[1] .frontiers

تمایز بین سر حدات و مرزها :

جغرافیدانان در تعیین تفاوت سر حد و مرز توضیحات گوناگونی ارائه داده اند. از جمله (کریستف )  در سال 1959 می گوید : (سر حد از مفهوم حد[1] جلویی یا حد انتهایی تمدن می آید .«مرز » از مفهوم «محدوده ها »[2]گرفته شده است که به محـــدوده سرزمیــن اطلاق می شود . به این ترتیب ، سر حد نگاه به بیرون دارد و مرز محدود کردن در درون را می رساند .

در حالی که مرز، خط مشخص کردن جدایی (دو کشور ) است ، سر حد ، منطقه برخورد (دو ابر قدرت ) شمرده می شود (که Taylor, 1989:145) با این وجود ، این مفهوم نگاری میان واژه های فارسی مرز و سر حد دقیقا جاری نیست . دو مفهوم مرز و سر حد که در مقام برگردان واژه های Boundary و Frontierبه کار گرفته می شوند ، پویایی مفهومی جداگانه ای در زبان فارسی دارند  در حالیکه «مرز» در فارسی از مفهوم «سامان » فراتر نمی رود و آن خطی است جدا کننده دو سرزمین که هیچ گونه نگاه به درون یا بیرون را نمی رساند ، «سر حد » در حقیت مفهوم میزان نهایی یا «اندازه » را می توان رساند که در جای خود مفهوم «بس» یا «کفایت داشتن » را می رساند و بیشتر جنبه نگاه به درون دارد و از پویایی سیاسی «نگاه به بیرون  »داشتن  بهره چندانی نمی برد (مجتهد زاده ،32:1379) پرسکات هم در ترمینولوژی مرز درباره تفاوت مرز و سرحد اشاره دارد و یک ناحیه یا محدوده مرزی (13 Perescott.1987:) با توجه به مطالب فوق به صورت کلی تمایز بین سر حدها و مرزها را می توان بصورت زیر بیان کرد :

1-سرحدات نگاه به خارج دارند در حالی که مرزها نگاه به درون دارند . در مورد سر حد توجه اصلی مستقیماً به مناطق دو افتاده ای است که هم منبع خطر و هم غنایم مطلوب هستند . پسکرانه «وطن » بندرت نیروی اداره کردن زندگی های سر حدی دارند. بر عکس  مرز دارای جهت داخلی است . مرز از طریق اراده دولت مرکز است در حالی که مرز تجسم نیروهای متمایل به مرکز است و این تمایز به ترتیب از جهت های داخلی و خارجی آنها در روابط با اکومن مشتق شده است .

3- سر حد یک عامل منسجم کننده کشورها در هر دو طرف هستند و بر عکس مرز عامل جدا کننده است . در یک منطقه گذر بین قلمرو یک شیوه زندگی وشیوه دیگر سر حدات نمایاننده نیروهایی است . که نه بطور کامل با داخل کشور مشابه اند و نه از کشور دیگر راضی اند . آنها فرصت عالی برای نفوذ و سلطه متقابل بین گروههای سر حدی کشورهای همسایه هستند . بنابراین علیرغم اینکه جغرافیای طبیعی ، فرهنگ و عوامل سیاسی ممکن است تمایل داشته باشند که این نقش را پنهان کنند ، سر حدات یک عامل انسجام در طول خطوط مرزی جلوگیری کنند.

4- سر حدات گذر گاه بین مناطق جغرافیایی هستند . بر عکس مرزها به لحاظ منشا و کار کرد کاملاً سیاسی هستند .

5- به لحاظ صفت سر حدات منطقه ای  و مرزها خطی هستند . اولی ممکن است به صورت طبیعی مشخص شود به این  دلیل که بخش از سطح زمین است . در برخی موارد سر حدات به عنوان مناطق جغرافیایی تنزل می یابند و به خاطر اینکه آنها بیشتر کیفیت های فردی مبتنی بر کارکردشان بعنوان مناطق سر حدی در اختیار دارند . مرزها مصنوعی هستند چون آنها بوسیله انسان انتخاب ، تعیین و علامت گذاری می شوند.

6- سر حدات پدیده های مربوط به گذشته هستند درحالی که مرزها به زمان حال تعلق دارند . این به خاطر  این است که بر خلاف سر حدات خطوط مرزی از ضروریات کارکردی حکومت های مدرن هستند .

سر انجام یک سر حد چه فیزیکی ، زبانی ، مذهبی یا قومی باشد نمی تواند حرکت کند . ممکن است کارکردهایش تغییر کند و بسیاری از کارکردهای سرحد باید در مکانش باقی بماند . در مقایسه مرزها معنای غیر قابل حرکت ندارند . تا جنگ جهانی دوم اغلب ، هر تغییر در تعادل قدرت بین دو همسایه ، با یک تغییر « جابجایی » در موقعیت خطوط مرزی ظاهر می شد (Dikshit,1995:59-60)

کارکرد هاي مرز                                                                                    

مرزها کارکردهای مختلف امنیتی ، اجتماعی ، اقتصادی ، ارتباطی ، سیاسی و فرهنگی دارند. کارکرد مرزها در طی زمان و با بروز تحولات در عرصۀ جهان تغییر می‌کند. مرز بین‌المللی اساساً با هدف تعیین حد خارجی سرزمین یک دولت ایجاد شده و از این‌رو، مرزها مشخص کننده محدوده حاکمیت دولت بر مردم و منابع تحت نفوذش هستند و قلمرویی را که دولت می‌تواند قوانینش را در آن جا به اجرا گذارد و قدرتش را اعمال کند ، تعیین می‌کنند.

از این منظر، مهم‌ترین کارکرد مرز، ایجاد مانع و عامل بازدارنده است، بدین معنا که مرزها از ورود و خروج هر پدیده‌ای که در اعمال قدرت و حاکمیت آن کشور اخلال ایجاد می‌کند، ممانعت به عمل می‌آورند. به عبارت دقیق‌تر مرز مانند فیلتر و مانعی عمل می‌کند که مانع از انتقال کالا، موجودات زنده، حرکت مردم و… می‌شود که از نظر حکومت این موارد مخل امنیت کشور محسوب می‌شود.  (زرقانی،1386، 185 )

به محض اینکه یک منطقه مرزی و یا خط مرزی به وجود آمد می تواند نه تنها منظره طبیعی را که جزئی از ان به شمار می رود ،بلکه عمران و سیاستهای کشورهای مجاور را نیز تحت تاثیر قرار دهد.(پرسکات ،1358 :61 )

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های جغرافیا  کلیک کنید.

www.washington.edu

نمونه ای از منابع جهت مطالعه بیشتر

1. احمدی نیاز،حسین(1385) نقش سازمانهای بین المللی بر حاکمیت دولت ها ،انتشارات پرتو بیان
2. احمدی، حمید (1378): قومیت و قوم گرایی در ایران، از افسانه تا واقعیت، نشر نی، تهران
3. اخباری ،محمد- نامی،محمدحسن( 1388) جغرافیای مرز با تاکید بر مرزهای ایران،ناشر،سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح
4. ازغندی، علی­رضا؛ و روشندل، جلیل(1378) مسائل نظامی و استراتژیک معاصر، تهران، انتشارات سمت
5. اسماعیل زاده ،خالد (1386) مسأله قومیت و نابرابری های قومی در ایران ،مجموعه مقالات همایش مرز جلد اول،انتشارات ادیبان.
6. بابایی، غلام­رضا؛ فرهنگ روابط بین الملل؛ تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1375.
7. پاپلي يزدي، محمد حسين (1384)،عدالت اجتماعي و توسعه،كاربرد فلسفه درايدئولوژي وآمايش سرزمين، فصلنامه تحقيقات جغرافيايي، شماره 74
8. پرسکات جی،ار ( 1358) گرایشهای تازه در جغرافیای سیاسی،ترجمه دره میرحیدر،تهران؛دانشگاه تهران.
9. تهامی ، سید مجتبی ، 1384، امنیت ملی ، داکترین ، سیاستهای دفاعی و امنیتی، جلد اول، تهران ، انتشارات آجاتهران. تهران
10. جلالی،حمید (1386) مرز وتاثیر آن بر فرهنگ،ارزشها و باورهای دینی و ملی، مجموعه مقالات همایش مرز جلد اول،انتشارات ادیبان.
11. …
12. …