خمس – ادبیات و پیشینه تاریخی فقهی خمس

توضیحات

پیشینه تاریخی و فقهی خمس

پیشینه تاریخی و فقهی خمس

2- پیشینه تاریخی و فقهی خمس

2-1- خمس در عصر پیامبر گرامی اسلام (ص)

2-1-1- منابع خمس

2-1-2- موارد مصرف خمس

2-2- خمس در دوران خلفا

2-3- خمس در زمان ائمه (ع)

2-3-1- منابع خمس

2-3-2- توزیع خمس

2-4- خمس در عصر غیبت

2-4-1- منابع خمس

2-4-1-1- غنیمت

2-4-1-2- ارباح مکاسب

2-4-1-3- زمین انتقال یافته از مسلمان به ذمّی

2-4-1-4- معدن

2-4-1-5-مال حلال آمیخته به حرام

2-4-1-6- کنز

2-4-1-7- غوص

2-5- نتیجه بحث

منابع

معنای لغوی خمس، فیء، انفال و غنیمت

خمس، در فرهنگ لغت به معنای «یک‌پنجم» و جمع آن «اخماس» است (ابن منظور، 1405ق، ج 6، ص115).

فیء، در لغت به معنای بازگشت است. به هر مالی که از کفار، بدون جنگ به دست می‌آید فیء گفته می‌شود (پیشین، ج 1، ص614).

انفال، جمع نفل است، به معنای غنیمت و هبه، یا جمع نفل است به معنای زیاده که منظور در شرع غنایم جنگی و یا هر مالی است که مالک خاص ندارد (راغب اصفهانی، مفردات قرآن، فضل بن حسن، مجمع‌البیان، ج 4، 1415). از امام محمد باقر و امام صادق (ع) روایت است: «انفال به هر مالی گفته می‌شود که از دار حرب بدون جنگ به دست آید که اهل آن از آن کوچ کرده‌باشند.» (راوندی، 1356، ص165)

غنیمت، به دست آمدن چیزی بدون زحمت است. صاحب مفردات الفاظ قرآن گفته است: دستیابی به منفعت و سود است. سپس درباره هر سود به دست آمده‌ای که در سایه پیروزی بر دشمن و یا کسب کار فراهم گردیده، به کار رفته است (لسان‌العرب و مفردات الفاظ قرآن به نقل از ظهیری، 1388، ص37).

 معنای اصطلاحی خمس

خمس به یک پنجم دارایی افراد پس از جدا کردن هزینۀ سال اطلاق می‌گردید که باید در اختیار امام قرار می‌گرفت، تا در موارد مشخص صرف شود. (دفتر تبلیغات اسلامی، 1387، ص45)

شهید اول: «خمس حقی در غنائم است که برای بنی‌هاشم بالاصاله به جای زکات ثابت است.» (شهید اول، 1414ق، ج 1، 1425).

میرزای قمی: «مالی برای بنی‌هاشم است که بالاصاله، به جای زکات ثابت است.» (میرزا ابوالقاسم قمی، غنایم‌الایام، ج 4، 1417)

صاحب مدارک‌الاحکام: «خمس حق مالی است که برای بنی‌هاشم عوض از زکات ثابت شده می‌باشد و وجوب خمس از کتاب و سنت و اجماع ثابت است.» (موسوی عاملی، 1410ق،  ج 5، 1410)

صاحب عروۀ‌الوثقی: «خمس یکی از فرائض است که خداوند متعال برای رسول خدا (ص) و ذریه‌اش به جای زکات و برای اکرام آنان واجب کرده است.» (یزدی، 1417ق، ج 2، 1409)

مرتضی حائری: «خمس یکی از واجباتی است که خداوند متعال برای حضرت محمد (ص)، ذریه و اهل بیت (ع) آن حضرت که از طرف پدر منسوب به بنی‌هاشم باشند، قرار داده است.» (حائری، 1418ق).

صاحب جواهرالکلام: «خمس حق مالی است که خداوند مالک‌الملک، بالاصاله در مال مخصوصی برای خود و برای احترام به بنی‌هاشم، در عوض زکاتی که در دستان مردم است، بر بندگان خود واجب کرده است.» (نجفی، 1918م، ج 16).

جهت مشاهده و دانلود بررسی خمس از ديدگاه فقهای اماميه و فقهای اهل سنت کلیک کنید .

تفاوت غنیمت، فیء و انفال

غنیمت آن است که مسلمانان در حال جنگ از کفار به دست آورند. فئی آن است که مسلمانان بدون جنگ از کفار به دست آورند (محمد ادریس شافعی، احکام‌القرآن، ج 1، 1412). برخی گفته‌‌اند که غنیمت از مال منقولات است و فئی اموال غیرمنقول مانند زمین را گویند. برخی دیگر گفته‌اند که غنیمت و فئی در یک معناست (طبری، 1407ق، ج6، 1422).

الغنم الفوز بالشی، یقال غنمتم غنماً فهو غنائم: (امام فخر رازی ، 1422ق، ج15 و16 ، ص164) به دست آوردن چیزی که انسان از آن نفع ببرد.

الغنیمه: فی اللغة و ما یناله الرجل و الجماعة بالسعی « غنیمت در لغت به مالی گفته می شود که فرد یاجماعتی به آن دست پیدا کرده باشند و با سعی و کوشش به دست آورده شده باشد.

والغنم و الغنیمة به معنا: یقال غنم القوم غنماً، «قومی از چیزی نفع برد و به فایده ای دست یافت، چنان که قرطبی به این معنا اعتراف می کند، نقل این واژه از مطلق فایده به« غنیمت» جنگی نیاز به دلیل دارد.

واعلم ان الاتفاق حاصل علی ان المراد بقوله تعالی ((غنمتم من شیء)) مال الکفار اذا ظفر به المسلمون علی وجه الغلبه و لاتقتضی اللغة هذا التخصیص علی ما بیناه لکن عرف الشرع قید اللفظ بهذه النوع. (انصاری، بی‌تا، ج8 ص5) بدان وآگاه باش که اتفاق علما بر این که مراد خدای سبحان، از (( غنمتم من شی))، مال کافرانی است که مسلمانان از راه جهاد و زور به دست آورده اند،در لغت غنیمت اختصاصی به غنایم ندارد. بلکه عرف شرع این معنای عام را بر یکی از مصادیقش مقید کرده است.

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

Instagram : payanbama

ادله خمس

ادله قرآنی

آیه اول: وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (انفال/44)؛ «بدانید هرگونه غنیمتی به دست آورید، خمس آن برای پیامبر و نزدیکان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه (از آنها) است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی حق از باطل، روز درگیری دو گروه (باایمان و بی‌ایمان) [= روز جنگ بدر] نازل کردیم، ایمان آورده‌اید، و خداوند بر هر چیزی تواناست.».

نشوند”! (كَيْ لا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِياءِ مِنْكُمْ  (مکارم شیرازی، 1376، ج‏23، ص: 507).

ادله روایی

الف) روایات اهل سنت

1. رسول خدا (ص) فرمود: «در رکاز خمس است. کسی پرسید: منظور از رکاز چیست؟ رسول خدا (ص) فرمود: معادن طلا و نقره است که خداوند از روزی که زمین را خلق کرده در آن قرار داده است.» (احمدبن حسین‌بن علی بیهقی، السنن الکبری، ج 4، ص 153، بی‌تا) ابن حجر عسقلانی می‌نویسد که وجوب خمس در رکاز متفق‌علیه است. (فتح ‌الباری، ج 3، ص 288 به نقل از عابدی، 1387)
2. در نامه‌‌ای که رسول خدا (ص) برای قبیله بنی‌قضاعه نوشت، اهل قبیله را مأمور به دادن خمس فرمود: «بطون زمین و دشت‌ها و اعماق دره‌ها و بیرون آنها همه در اختیار شماست که از گیاهان آن استفاده کنید و آب آن را بنوشید و در برابر آن، خمس آن را بدهید.» (حاکم نیشابوری، کنزالاعمال، 1400ق، ج 7، ص 65، به نقل از عابدی، 1387)
3. رسول اکرم (ص) در نامه‌‌ای دیگر برای قبیله مسروق‌بن وائل، بر دادن خمس در دفائن و معادن چنین تأکید می‌کند: «به نام خدای بخشنده مهربان! از محمد رسول خدا به سوی رؤسای حضرموت: به آنها دستور می‌دهد که نماز را برپا دارند و زکات را بپردازند؛ زکات بر حیواناتی است که به چهل برسند و از آن تجاوز کنند و در سیوب که همان گنج‌ها و معدن‌هاست، خمس است. در نخل‌هایی که بدون احتیاج به آبیاری پرورش می‌یابند واجب است یک‌دهم بپردازند.» (ابن اثیر، 1442ق، ج4، ص 38، به نقل از عابدی، 1387).

ب) روایات مکتب اهل بیت (ع)

1. محمد بن مسلم از امام محمد باقر (ع) نقل می‌کند و می‌گوید: من از امام درباره معادن طلا، نقره، مس، فلز و سرب پرسیدم، فرمود: بر همه اینها خمس واجب است. (شیخ طوسی، 1404ق، تهذیب‌الاحکام، ج 4، ص 12)
2. علی بن مهزیار از محمدبن الحسن نقل کرده است: برخی از اصحاب به ابوجعفر ثانی نامه نوشته و سؤال کردند: آیا بر همه آنچه شخص به دست می‌آورد، چه زیاد باشد چه کم، بر صنایع خمس است؟ حکم آن چیست؟ امام به دست مبارک خود نوشت: بعد از اخراج مؤنه سال بر این همه خمس واجب است. (همان)

ادبیات و پیشینه تاریخی فقهی خمس