پایان نامه بررسی عالم ذرّ از منظر ثقلین

پایان نامه بررسی عالم ذرّ از منظر ثقلین که به همت دانشجوی عزیز آسیه مسعودفر در 120 صفحه همراه با منابع فارسی و عربی گردآوری شده است.

چكيده عالم ذرّ:

یکی از مباحث مهم کلامی، موضوع اخذ میثاق از انسان ها در عالم ذرّ می باشد. عالم ذرّ مطابق آیات و متن صریح روایات منقول از ائمه علیهم السلام، مقطعی از حیات انسان ها قبل از عالم دنیا، بوده که خداوند متعال در آن عالم با گردآوری همة انسان ها به صورت ذرّات ریزی که از پشت حضرت آدم علیه السلام خارج کرده بود، به ربوبیت خود، نبوت انبیاء و ولایت ائمه علیهم السلام  از آنان اخذ میثاق کرد. این که چرا آن عالم را فراموش کرده و به یاد نداریم، سؤالی است که دانشمندان اسلامی نظرات متفاوتی را بیان و برخی این عالم را به صورت حقیقی انکار کرده اند.

لذا با توجه به روایات متواتری که تصریح به وجود چنین عالمی قبل از عالم دنیا دارند، در این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی با رویکردی قرآنی ـ روایی ضمن بیان همۀ نظرات ـ عالم ذرّ، عالم دنیا ( عالم عقل و وحی، عالم فطرت، عالم عقل و فطرت)، عالم ملکوت، عالم ارواح ـ مطرح شده راجع به این مسئله و نقد آن ها، چنین نتیجه می شود : عالم ذرّ به صورت حقیقی و مادی قبل از عالم دنیا به وقوع پیوسته است.

حکمت آن اتمام حجت و آزمایش انسان ها بوده است. فراموشی آن عالم نیز به اراده خداوند و طبق مصلحت صورت گرفته. فطرت نتیجه عالم ذرّ است و به یاد نداشتن زمان و مکان آن عالم دلیل بر عدم آن نیست. همة نظرات بیان شده جز نظریه قائلین عالم ذرّ، اجتهاد مقابل ظاهر آیات قرآن ومتن صریح روایات است.

کلمات کلیدی: قرآن، روایات، عالم ذرّ، ذرّیه، میثاق

فهرست مطالب

.

معنای لغوی ذرّ

درروایات رسیده از ائمه علیهم السلام ذیل آیة شریفه 172 سوره اعراف؛ از عالمی که مطابق فرموده خداوند در آن از انسان ها پیمان گرفت، تعبیر به عالم ذرّ شده است.

لغویان برای کلمة ذرّ چند معنا ذکر کردند که به شرح ذیل می باشند:

کلمه ذرّ واحد ذره است.1ـ مورچه های کوچک2ـ نسل3ـ اجزاء بسیار ریز غبار که در شعاع آفتاب به زحمت دیده می شوند.(فراهیدی، 1409، ج8: 175؛فیومی، 1414، ج2: 207؛ طریحی، 1375، ج1: 156؛ بستانی، 1375، 407؛ قرشی بنایی، 1412، ج3: 12؛ قیم، 1387، 495؛ طبیبیان، 1372، 1012؛ اتابکی، 1380،1293).در نهج البلاغه خطبه 176 در وصف خداوند متعال آمده‏:« لَا يَعْزُبُ عَنْهُ قَطْرُ- الْمَاءِ … وَ لَا مَقِيلُ‏ الذَّرِّ فى اللَّيْلَةِ الظَّلْمَاء: يعنى: شماره قطرات آب و محل استراحت مورچگان ريز در شب تاريك بر او مخفى نمى‏ماند.» و در خطبه 163 آمده‏ :«سُبْحَانَ مَنْ أَدْمَجَ قَوَائِمَ‏ الذَّرَّةِ وَ الْهَمَجَه: منزه است آن كه دستها و پاهاى مورچه ريز و مگس ريز را در جاى خود قرار داد. على هذا معنى ذرّه همان مورچه ريز است» عرب چيزهاى كوچك را به آن قياس مى‏كند. بنابراین در نهج البلاغه نیز کلمۀ ذرّ به معنای لغوی آن به کار رفته است.

معنای لغوی: ذرّیه

این لفظ نوزده بار در قرآن وارد شده است و در تمام آن موارد به معنای نسل انسان است.(سبحانی، 1373، 64)

در کتاب های لغوی : به فرزندان انسان و جن؛ زنان و کودکان گفته می شود و جمع « ذراری» است.(فهری، 1385، 379؛ سیاح، 1374، 505؛ طبیبیان، 1372، 1014؛ قیم، 1387، 496؛ اتابکی، 1380، ج2: 1294)

لفظ ذریه به معنای فرزندان است؛ اعم از کوچک و بزرگ، مفرد و جمع به کار می رود.(جوادی آملی، 1385، ج6: 421) اصل اولی در کاربرد « ذریه» برای جمع و فرزندان کوچک است؛ ولی برای یک نفر و برای فرزندان بزرگ نیز در عرف به کار می رود.( راغب اصفهانی، 1412، 327)

دربارة ریشه اصلی ذرّیه سه احتمال داده شده است: 1 ـ بعضى آن را از «ذرأ» به معنای آفرينش «خلق» مى‏دانند که همزه آن حذف شده است. مانند: «رويّة و بريّة» (راغب اصفهانی، 1412، 327؛فیومی، 1414،ج2: 207؛ ابن اثیر جزری، 1367، ج2: 156؛ طریحی، 1375، ج1: 155؛ جوادی آملی، 1383،ج2: 244؛ همو، 1388، ج17: 435) بنابراين مفهوم اصلى«ذريه» با مفهوم مخلوق و آفريده شده برابر است.(مکارم شیرازی،1374، ج7: 4؛ سبحانی، 1373، 64)

2 ـ بعضى آن را از «ذرر» (بر وزن شرر) كه به معنى موجودات بسيار كوچك ـ همانند ذرات غبار و مورچه‏هاى بسيار ريز مى‏باشد ـ دانسته‏اند. می گویند: «ذرّت‏ الشّمْسُ‏ ذُروراً» یعنی زمانی که خورشید طلوع می کند و نور آن پراکنده می شود.‏ ( ابن فارس، 1404، ج2: 343) از اين نظر كه فرزندان انسان نيز در ابتداء از نطفه بسيار كوچكى آغاز حيات مى‏كنند  به آن ذر و ذریه می گویند.

3 ـ از ماده « ذرو» به معنای پراكنده ساختن گرفته شده است که «واو» آن حذف شده است و به معنای عالی و بالاست.(راغب اصفهانی، 1412، 327؛ جوادی آملی، 1388؛ ج17: 435؛ مصطفوی، 1380، ج9: 212). بر وزن فعیله و قمریه است.(راغب، همان) اين كه فرزندان انسان را ذريه گفته‏اند به خاطر آن است كه آن ها پس از تكثير مثل به هر سو در روى زمين پراكنده مى‏شوند.(مکارم شیرازی، 1374، ج7: 5؛ سبحانی، 1373، 64)

«ذريه»، يا از «ذر»  به معناى ذرّات بسيار كوچك غبار (يا مورچه‏هاى ريز) است، كه مراد از آن در اين جا، اجزاى نطفة انسان و يا فرزندان كوچك و كم‏سن و سال مى‏باشد، يا از ريشه‏ى «ذرو»، به معناى پراكنده ساختن و يا از «ذرأ»، به معناى آفريدن است. امّا اغلب به فرزندان گفته مى‏شود.(قرائتی، 1383،ج4: 220)

عالم ذرّ

در روایات بسیاری از پیامبر صلوات الله علیه و ائمه علیهم السلام آمده است : خداوند متعال بعد از خلق ارواح، دو هزار سال قبل از آفرینش اجسادشان ـ در عالمی دیگر که معروف به «عالم الست»، « ذر» یا « میثاق» می باشد، آن ارواح  را وارد بدن های ذرّی نمود که آن بدن ها، مادة اصلی بدن های کنونی ما و از پشت آدم علیه السلام خارج شده و یا به تصریح بعضی از روایات از گلی بودند که خلق آدم با آن بود، سپس همه آن ها را در یک مکان گرد هم آورد و از آن ها به ربوبیت خود اخذ میثاق نمود. طبق آیات و روایات در آن صحنه همه پیامبران ، وصایای آن ها و ملائکه حضور داشتند و شاهد میثاق اخذ شده از انسان ها بودند و حتی از آن ها نیز میثاق گرفته شد. پس از اخذ میثاق، خداوند همه آن ها را به پشت حضرت آدم علیه السلام بر گرداند. در آیه 172 اعراف خداوند اشاره به یادآوری آن عالم و میثاق اخذ شده می کند:

«و إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى‏ شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلِينَ (172) أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَكَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ كُنَّا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِكُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ»؛ « و هنگامى را كه پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذرّيه آنان را برگرفت و ايشان را بر خودشان گواه ساخت كه آيا پروردگار شما نيستم؟ گفتند: «چرا، گواهى داديم» تا مبادا روز قيامت بگوييد ما از اين [امر] غافل بوديم. (172) يا بگوييد پدران ما پيش از اين مشرك بوده‏اند و ما فرزندانى پس از ايشان بوديم. آيا ما را به خاطر آنچه باطل‏انديشان انجام داده‏اند هلاك مى‏كنى؟»؛ (اعراف: 172)

در روایتی از امام باقر عليه السّلام نقل شده که ایشان راجع به ماجرای اخراج ذرّیه از پشت حضرت آدم علیه السلام و جریان اخذ میثاق فرمودند :

همانا خداى تبارك و تعالى چون خواست مخلوق را بيافريند، نخست آبى گوارا و آبى شور و تلخ آفريد، و آن دو آب به هم آميختند، سپس خاكى از صفحه زمين برگرفت و آن را به شدت مالش داد، آن گاه به اصحاب يمين كه مانند مورچه مي جنبيدند، فرمود: با سلامت به سوى بهشت روید و به أصحاب شمال فرمود به سوى دوزخ روید و باكى هم ندارم، سپس فرمود: «مگر من پروردگار شما نيستم؟ گفتند: چرا گواهى دهيم، تا در روز قيامت نگويند: ما از اين بى‏خبر بوديم».

سپس از پيغمبران پيمان گرفت و فرمود: مگر من پروردگار شما نيستم؟ و اين محمد رسول من نيست و اين على امير مؤمنان شما نیست؟ گفتند: چرا پس نبوت آن ها پا بر جا شد، و از پيغمبران اولو العزم پيمان گرفت كه من پروردگار شمايم و محمد رسولم و على امير مؤمنان و اوصياء بعد از او، واليان امر من و خزانه داران علم من و اين كه مهدى كسى است كه به وسيله او دينم را نصرت دهم و دولتم را آشكار كنم و از دشمنانم انتقام گيرم و به وسيله او خواهى نخواهى عبادت شوم. گفتند: پروردگارا! اقرار كرديم و گواهى داديم، ولى آدم نه انكار كرد و نه اقرار نمود، پس مقام اولو العزمى براى آن پنج تن از جهت مهدى ثابت شد و براى آدم عزمى براى اقرار به آن يافت نشد (از اين رو از پيغمبران اولو العزم خارج گشت).

اين است گفتار خداى عز و جل: «و هر آينه از پيش با آدم عهدى كرديم، او فراموش كرد و برايش تصميمى نيافتيم)-  ‏سپس به آتشى دستور فرمود تا بر افروخت و به اصحاب شمال فرمود: به آن درآئيد، ايشان ترسيدند و به اصحاب يمين فرمود: در آئيد، آن ها وارد شدند، آتش بر آن ها سرد و سلامت شد، آن گاه اصحاب شمال گفتند: پروردگارا! از ما درگذر و تجديد كن، فرمود: تجديد كردم، برويد و داخل شويد،باز ترسيدند.در آن جا اطاعت و ولايت و معصيت ثابت گشت.[1]( کلینی، 1407، ج2: 8)

دانشمندان علوم اسلامی راجع به این آیه و اصل جریان اخذ میثاق از انسان ها تفاسیر متفاوتی مطرح کرده اند ولی دیدگاهی که بر پایة روایات رسیده از ائمه علیهم السلام است، نظریة قائلین به عالم ذرّ است. علامه طباطبایی (قدس سره) اصل جریان اخذ پیمان از ذریة حضرت آدم علیه السلام در آیة شریفه 172 اعراف ـ طبق نظریه قائلین عالم ذرّ ـ را به شرح ذیل بیان می کند:

1ـ خداى سبحان بعد از آن كه آدم را به صورت انسانى کامل الخلقه آفريد نطفه‏هايى را كه در صلب او تكون يافته و بعدها عين آن نطفه‏ها اولاد بلا فصل او شدند خارج کرد و از آن نطفه‏ها، نطفه‏هاى ديگرى كه بعدها فرزندان نطفه‏هاى اول شدند خارج کرد، و اجزاى آن را تجزيه نموده اجزاء اصلى را از ساير اجزاء جدا ساخت، آن گاه از ميان اين اجزاء اجزاى ديگرى را كه نطفه ساير اجزاء بودند بيرون آورده و هم چنين از اجزاء اجزاء، اجزاى ديگرى را بيرون آورد و اين عمل را آن قدر ادامه داد تا آخرين اجزايى كه از اجزاء متعاقبه در تجزيه مشتق مى‏شد بيرون آورد، و به عبارت ديگر نخست نطفه آدم را كه ماده اصلى بشر است بيرون آورد و آن را با عمل تجزيه به عدد بى‏شمار بنى آدم تجزيه نمود، و نصيبى كه بر هر فرد فرد بنى نوع بشر از نطفه پدر بزرگ خود داشتند معلوم كرد، و در نتيجه نطفه‏هاى مزبور به صورت ذراتى بى‏شمار درآمد.

2ـ آن گاه خداى سبحان هر يك از اين ذرات را به صورت انسانى کامل الخلقه و عينا نظير همان انسان دنيوى كه اين ذره جزئى از آن است در آورد، به طورى كه جزئى كه از اجزاى زيد بود عينا زيد شد و جزئى كه از اجزاى عمرو بود عينا عمرو شد، و همه را جان داد و صاحب عقل كرد، و به آنها چيزى كه بتوانند با آن بشنوند و چيزى كه بتوانند با آن تكلم كنند و دلى كه بتوانند معانى را در آن پنهان و يا اظهار و يا كتمان كنند بداد، حال يا در موقع خلقت آدم اين عمل را انجام داد و يا قبل از آن، بهر تقدير در اين موقع خود را به ايشان معرفى كرد و ايشان را مخاطب قرار داد، آنان نيز در پاسخ به ربوبيتش اقرار كردند، چيزى كه هست بعضى اقرارشان موافق با ايمان درونيشان بود، و بعضى ديگر نبود.

3ـ بعد از آن كه اين اقرار را از ايشان گرفت به سوى موطن اصلى‏شان كه همان اصلاب است برگردانيد، و همه در صلب آدم جمع شدند در حالى كه آن جان و آن معرفت به ربوبيت را دارا بودند، هر چند خصوصيات ديگر آن عالم را، يعنى عالم ذرّ و اشهاد را فراموش كردند، و هم چنان در اصلاب مى‏گردند تا خداوند اجازه خروج به دنيا را به ايشان بدهد، در اين موقع به دنيا مى‏آيند در حالى كه آن معرفت به ربوبيت را كه در خلقت نخستين به دست آورده بودند همراه دارند، و لذا با مشاهده احتياج ذاتى خود حكم مى‏كنند به اين كه محتاج رب و مالك و مدبرى هستند كه امور آنان را اداره مى‏كند.[2](طباطبایی، 1417، ج8: 316)

قائلین نظریة عالم ذرّ معتقدند: ماجرای واقع شده در عالمی قبل از عالم دنیا به صورت حقیقی اتفاق افتاده و در صحنه ای از آن عالم خداوند همة انسان ها و انبیاء، ملائکه را گرد آورد سپس آن ها را خطاب کرد «ْأَ لَسْتُ بِرَبِّكُم؟» آن ها پاسخ دادند: « قالُوا بَلى‏ شَهِدْنا» این گروه گفتگو را با زبان قال دانسته و بیان داشتند که حضور انسان ها در آن صحنه، جسمانی بوده است.

آیات مرتبط با آیة ذرّ

از آن جایی که متن صریح آیات قرآن، اشاره ی به عالم ذرّ ندارد و فقط ظاهر آیات، دلالت بر وجود چنین عالمی دارد و این موضوع هم در آیات مکی و هم در آیات مدنی مشاهده می شود لذا این آیات را به صورت مجزا با روایات تفسیری بیان می کنیم.

الف ـ آیات مکی                                                                

مفسران ـ با توجه به روایات تفسیری ـ برخی آیات قرآن را مشابه آیه ذرّ دانسته­اند.این آیات به شرح ذیل می باشد:

1ـ «ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِ رُسُلاً إِلى‏ قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَما كانُوا لِيُؤْمِنُوا بِما كَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ كَذلِكَ نَطْبَعُ عَلى‏ قُلُوبِ الْمُعْتَدِين»؛ « آن گاه، پس از وى رسولانى را به سوى قومشان برانگيختيم، و آنان دلايل آشكار برايشان آوردند، ولى ايشان بر آن نبودند كه به چيزى كه قبلًا آن را دروغ شمرده بودند ايمان بياورند. اين گونه ما بر دلهاى تجاوزكاران مُهر مى‏نهيم»؛ (یونس: 74)

زراره و حمران از حضرت امام باقر و امام صادق علیهم السلام نقل می کنند که فرمودند:

همانا خداوند خلق را آفرید در حالی که سایه های بودند.پس رسولش حضرت محمّد را به سوی آن ها فرستاد، پس کسانی از آن ها ایمان آوردند و کسانی تکذیب کردند،سپس خداوند رسولش را در خلقی دیگر مبعوث کرد. پس کسانی که در عالم ذرّ به او ایمان آورده بودند دوباره ایمان آوردند و کسانی که انکار کردند در این دنیا منکر شدند. پس خداوند فرمود:”ایمان نمی آورند به آن چه پیش از این تکذیب کرده اند.[1] ‏(عیاشی ،1380، ج2: 126؛ بحرانی ، 1374، ج3: 43؛ عروسی حویزی، 1415، ج2: 313؛ قمی مشهدی ، 1368، ج5: 144؛ مجلسی، 1403، ج5: 259)

برخی از مفسران با توجه به روایات مطرح شده در ذیل آیه، مراد از «تکذیب بما قبل» را عالم ذرّ دانسته اند.(عاملی،1360ش،5: 60 ؛بحرانی،1416، 3: 43؛ فیض کاشانی، 1418ق، 1: 519؛ قرطبی، 1364، 8: 365؛ قمی مشهدی، 1368، 6: 82؛ میبدی، 1371، 4: 321؛ شریف لاهیچی، 1374، 2: 384؛ طباطبایی، 1417ق، 10: 104؛ ثقفی تهرانی،1398ق، 3: 37)

با توجه به روایات تفسیری ذیل آیه 74 یونس، می توان نکاتی را بیان کرد:

1 ـ با توجه به شیوع اطلاق اظلّه به ارواح در روایات، مراد از اظلّه در این روایت شریفه هم به نظر می رسد ارواح باشد.پس مقصود از” إن الله خلق الخلق و هي أظلة” خلق همین انسانها در عالم ارواح است.

2 ـ بعثت و نبوّت اختصاص به دنیا نداشته، بلکه در عوالم پیشین هم سابقه دارد.

3 ـ انسان ها همان طور که در این دنیا در مقابل دعوت پیامبران پذیرش و انکار دارند در آن عوالم هم تصدیق و تکذیب داشتند.تصدیق و تکذیب لاحق به طور معمول،با تصدیق و تکذیب پیشین مطابق است.

4 ـ مراد از « ثم بعثه في الخلق الآخر فآمن به من كان آمن به- في الأظلة» امت دیگر نیست؛ بلکه مقصود همان انسان ها هستند در عالمی دیگر؛ زیرا بعثت پیامبر در دنیا به امّت مسلمان اختصاص دارد؛پس مقصود از آن باید عالمی دیگر غیر از عالم دنیا باشد که در آن همه انسان ها موجود باشند. این عالم با توجّه به مبانی معارف اهل بیت عالم ذرّ است.(بیابانی اسکویی، 1387، 85)

2ـ «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفا  فطرة اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ..»؛ «پس روى خود را با گرايش تمام به حقّ، به سوى اين دين كن، با همان سرشتى كه خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرينش خداى تغييرپذير نيست. اين است همان دين پايدار، ولى بيشتر مردم نمى‏دانند»؛ (روم: 30)

در روایات وارد شده از ائمه علیهم السلام، منظور از فطرت در آیه شریفه 30 روم همان معرفت به ربوبیّت پروردگار در عالم ذرّ بیان شده است؛ روایت ذیل  در بیان این مطلب است

زراره می گوید: به امام باقر عرض کردم: خداوند تو را صحت و سلامتی دهد، آیه “فطرت خدا که مردم را برآن مفطور کرده است”به چه معناست؟ حضرت فرمود:همه را به هنگام میثاق، بر توحید مفطور کرد؛ بر معرفت ربوبیّت خویش. عرض کردم : آنان با خدا سخن گفتند؟ حضرت سر خویش را پایین انداخت؛ سپس فرمود:اگر این کار را نمی کرد، نمی دانستند پروردگار و رازقشان کیست.[2]( برقی ، 1371، ج1: 241؛ ابن بابویه ، 1398، 330؛ حلی، 1421، 399ـ 398؛ مجلسی، 1403، ج3: 279، عروسی حویزی، 1415، ج2: 96؛ حر عاملی، 1425، ج1: 73)

گروهی از مفسران و محدثان نیز این آیه را مربوط به میثاق گرفته شده از انسان ها در عالم ذرّ دانسته اند.(فیض کاشانی، 1418ق، 2: 959؛ صادقی تهرانی، 1419ق، 1: 407)

رویکردهای تفسیری آیه ذرّ

 مقدمه

راجع به آیه 172 اعراف که به آیه میثاق معروف است، گفته های بسیاری از سوی دانشمندان اسلامی مطرح شده ، که هر کدام به سؤالات کلیدی این بحث فلسفی ـ کلامی به نحوی پاسخ داده اند، از جمله این مسائل این است که: موطن اخذ میثاق کجا و با چه زبانی بوده است؟ تمثیل بوده یا حقیقت؟

خداوند متعال می فرماید:

« و إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى‏ شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلِينَ (172) أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَكَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ كُنَّا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِكُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ»؛ «و هنگامى را كه پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذريّه آنان را برگرفت و ايشان را بر خودشان گواه ساخت كه آيا پروردگار شما نيستم؟ گفتند: «چرا، گواهى داديم» تا مبادا روز قيامت بگوييد ما از اين [امر] غافل بوديم. (172) يا بگوييد پدران ما پيش از اين مشرك بوده‏اند و ما فرزندانى پس از ايشان بوديم. آيا ما را به خاطر آنچه باطل‏انديشان انجام داده‏اند هلاك مى‏كنى؟»؛ (اعراف: 173)

علامه طباطبایی در بیان این آیات گفته اند :

اين آيات مساله پيمان گرفتن از بنى بشر بر ربوبيت پروردگار را ذکر می کند، و خود از دقيق‏ترين آيات قرآنى از حيث معنا و از زيباترين آيات از نظر نظم و اسلوب است.[1](طباطبایی ، 1417، ج8: 308)

این آیات دلالت دارد که در زمانی خاص خداوند ذرّیه حضرت آدم را از پشت او خارج کرد و آن ها را مورد خطاب خود قرارداد و فرمود : «أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ» و همه خطاب را شنیدند و پاسخ گفته اند: « قالُوا بَلى‏ شَهِدْنا».لذا خداوند از پیامبر صل اللّه علیه و آله و سلم می خواهد تا جریان اخذ میثاق را بیاد آورد، ولی مفسران تأویلات و دیدگاه ها و نظریه های متفاوتی درباره ی آیات شریفه  بیان کرده اند که نگارنده شش نظریه مشهور که عبارتند از: عالم ذرّ، عالم دنیا (فطرت)، عالم دنیا (عقل و وحی)، عالم دنیا (عقل و فطرت)، عالم ملکوت، عالم ارواح را به ترتیب،  بر مبنای زمانی که برای وقوع این  عالم که در عالم دیگری واقع شده یا در عالم دنیا دانسته اند، بیان و ضمن شرح ، به نقد دیدگاه  آن ها پرداخته و در نهایت دیدگاه مختار را توضیح می دهیم:

رویکرد اول :

 عالم ذرّ

گروهی از مفسرین آیه« وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى‏ شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلِين» را مطابق ظاهرش تفسیرکرده ،گفته اند که خداوند قبل از خلق انسانها در این دنیا، همه آن ها را در عالمی که از آن تعبیر به عالم ذرّ کرده اند به صورت ذرّات ریزی از پشت حضرت آدم خارج کرد در حالی که دارای عقل و شعور بودند و خطاب خداوند را می شنیدند، آنها را مورد خطاب قرار داد و فرمود: « أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ» و آن ها پاسخ دادند: « قالُوا بَلى » خداوند به ربوبیّت خود از آن ها شهادت گرفت و حجت را بر آن ها تمام کرد. بعد از اخذ میثاق خداوند آن ها را به مکان اول که پشت حضرت آدم بود برگرداند تا وقت معین با اراده خداوند به دنیا برگردند. محدثین ـ نیز در پذیرفتن این دیدگاه ـ به روایات رسیده در این باب استناد کرده ؛ این گروه از مفسرین و محدثین آیه را برحقیقت حمل نموده اند.(ر ک : ابن جوزی، 1422، ج2: 167؛ ثعالبی، 1418، ج9: 75؛ سمرقندی، (بی تا)، ج1: 564؛ بغوی، 1420، ج2: 248ـ 247؛

ابن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق در کتاب “اعتقادات الامامیه “باب الاعتقاد في عدد الأنبياء و الأوصياء- عليهم السّلام‏ با ذکر حدیثی  راجع به عالم ذرّ اشاره ای دارند به اخذ میثاق از انسانها و در رأس آنها اخذ میثاق از انبیاء الهی و افضلیت حضرت ختمی مرتبت حضرت محمد (صلّ اللّه عليه و آله و سلّم) و ائمه علیهم السلام ، البته شیخ در دیگر کتاب های خود نیز احادیث زیادی در باب افضلیّت حضرت محمد صلوات اللّه علیه و ائمه معصومین بر سایر انبیاء در عالم ذرّ ذکر کرده اند که ذکر چنین احادیثی توسط ایشان دال بر اعتقاد ایشان نسبت به اخذ میثاق و شهادت دادن همه ذرّیه حضرت آدم در عالم ذرّ که با زبان قال و به صورت حقیقت بوده است..[2](رک : ابن بابویه، 1414،92 ؛ همو، 1376، 612)

جهت مشاهده نمونه های دیگر از پایان نامه فقه  کلیک کنید.

نمونه ای از منابع عالم ذرّ

1.   (بی تا)، سعد السعود، قم: دار الذخائر، چاپ اول.
2. ابن عربی، محی الدین، (بی تا)، الفتوحات المکیة، بیروت: دار صادر.
3. ابن فارس، احمد بن فارس، ( 1404)، معجم مقاییس اللغة، محقق و مصحح: عبد السلام محمد هارون، قم: مکتب الأعلام الإسلامی، چاپ اول.
4. ابن قولویه، جعفر بن محمد، (1356)، کامل الزیارات، تحقیق: عبد الحسین امینی، نجف اشرف: الدار المرتضویة، چاپ اول.
5. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، ( 1419)، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: محمد حسین شمس الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة ـ منشورات محمد علی بیضون، چاپ اول.
6. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، (1408)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمد جعفر یاحقی و مهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
7. ابیاری، ابراهیم، (1405)، المؤسوعة القرآنیة، بی جا: سجل العرب.
8. اتابکی، پرویز، ( 1380)، فرهنگ جامع کاربردی، تهران: نشر و پژوهش فرزان، چاپ اول.
9. احمدی میانجی، علی، (1426)، مکاتیب الأئمه علیهم السلام، محقق و مصحح: مجتبی فرجی، قم: دار الحدیث، چاپ اول.
10. اربلی، علی بن عیسی، ( 1381)، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تحقیق: هاشم رسولی محلاتی، تبریز: بنی هاشم، چاپ اول.
11. …
12. …