بستر تاریخی پیدایش جنبش حروفیه (840-800ه‌ق)

بستر تاریخی پیدایش جنبش حروفیه (840-800ه‌ق)

بستر تاریخی پیدایش جنبش حروفیه (840-800ه‌ق)

جنبش حروفیه

چکیده

حروفیه از سلسله جنبش‌های صوفی مسلک است که در شمال ایران و خراسان توسط فضل‌الله استرآبادی (796-740ه‌ق) پایه‌گذاری شده و توسط خلفای وی در مناطق مختلف همچون آناتولی و آذربایجان گسترش یافته و در اعتقادات پسیخانیان و سربازان ینی‌چری در عثمانی اثر گذاشت. این جنبش برخوردار از پاره‌ای عقاید و افکار به ‌خصوص است که بهره‌گیری از حروف و اعداد اساس آن را تشکیل می‌دهد. مجموعه این باورها طی ادوار تاریخی، تکامل یافته‌تر گردید و نمودهای مختلفی به خود گرفت که تفسیر، تاویل، تناسخ و الوهیت در زمره بارزترین اشکال آن می‌باشد.

این نمودها که غالبا توسط سران جنبش مورد بسط و شرح قرار گرفته، دستمایه بسیاری از محققان بوده که به این جنبش توجه کرده‌اند. این در حالی است که دو موضوع مهم در خصوص این جنبش وجود دارد که چندان در دایره پژوهش محققان قرار نگرفته است. از این‌رو نیازمند توجه جدی‌تر و بررسی‌های دقیق‌تر و بیشتری می‌باشد. یکی از این دو موضوع، ریشه‌ها و مبانی فکری حروفیه و موضوع دیگر، سیر تطور تاریخی و روند تکوین آموزه‌های این جنبش تا مقطع شکل‌گیری می‌باشد.

به‌بیان دیگر و آن‌گونه که بررسی‌های تاریخی اولیه گویای آن است، مبانی فکری و اعتقادی جنبش حروفیه، آمیزه‌ای نشات گرفته از برخی آموزه‌های ادیان الهی، مکاتب شرقی (مشخصاً باورهای رایج در چین و هند) و به‌ نسبت محدودتر اندیشه‌های متفکران یونان و روم است که تحت تاثیر پدیده‌هایی همچون روابط فرهنگی ایران و غرب، رواج یافتن ادیان آسمانی و نیز فعالیت‌های دانشگاه جندی‌شاپور، بیت‌الحکمه و مدارس نظامیه، بسترها و زمینه‌های تطور این جنبش را در طول تاریخ رقم زده است. همچنین سیاست ایلخانان در فراهم نمودن شرایط برای نشر اندیشه‌ها و مکاتب مختلف، از دیگر پدیده‌هایی است که در شکل‌گیری و تکوین آموزه‌های حروفیه منشا آثار برجسته و مهمی بوده است.

برپایه این موارد، تحقیق حاضر برآن است با رویکردی تاریخی این دو مسأله را مورد بررسی و پژوهش قرار داده و از رهگذر آن به اهدافی همچون دستیابی به شناختی از مبانی فکری جنبش حروفیه با تاکید بر سرچشمه‌های اصلی این تفکر و سیر تطور آن در طول زمان؛ ارزیابی و تقسیم ایده‌ها، اندیشه‌ها و اعمال بنیانگذار و پیروان این تفکر؛ رسیدن به آگاهی مفید از وضعیت اجتماعی ـ فرهنگی دوره تیموری با توجه به قلمداد شدن حروفیه به عنوان یکی از جنبش‌های اصلی این دوره دست یابد. نوع مطالعه نیز در این تحقیق کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا می‌باشد.

کلیدواژه‌ها:

جنبش، فضل‌الله حروفی، حروفیه، مبانی فکری، تناسخ.

جنبش حروفیه

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                           صفحه

فصل دوم: فضل‌الله استرآبادی……………………………………………………………………………………………………….. 8

2-1-زندگینامه………………………………………………………………………………………………………………………. 8

2-1-1-آثار فضل……………………………………………………………………………………………………………………………. 19

2-2-خلفای فضل…………………………………………………………………………………………………………………. 20

2-3-خانواده فضل………………………………………………………………………………………………………………. 29

2-4-نتیجه……………………………………………………………………………………………………………………………. 30

فصل سوم: حروف و اعداد……………………………………………………………………………………………………………. 49

3-1-تاریخ بهره‌گیری از حروف و اعداد…………………………………………………………………………. 49

3-2-تقدس حروف و اعداد نزد حروفیه………………………………………………………………………… 56

3-2-1-رمزهای حروفیه…………………………………………………………………………………………………………………… 67

3-2-گویش گرگانی……………………………………………………………………………………………………………. 69

فصل چهارم: تفسیر و تاویل…………………………………………………………………………………………………………. 71

4-1-تفسیر…………………………………………………………………………………………………………………………… 71

4-1-1-تفسیر عرفانی………………………………………………………………………………………………………………………. 73

4-2-تاویل…………………………………………………………………………………………………………………………….. 77

4-3-تفسیر و تاویل نزد حروفیه………………………………………………………………………………………. 84

4-3-1-تعبیر خواب…………………………………………………………………………………………………………………………. 90

4-4-سیر تطور و انتقال تفسیر و تاویل……………………………………………………………………………. 97

4-4-1-بیت‌الحکمه…………………………………………………………………………………………………………………………. 97

4-4-2-مدارس نظامیه……………………………………………………………………………………………………………………. 102

فصل پنجم: تناسخ……………………………………………………………………………………………………………………… 103

5-1-تناسخ…………………………………………………………………………………………………………………………. 103

5-1-1-پیشینه و زمینه…………………………………………………………………………………………………………………….. 104

5-1-2-دیدگاه صوفیه……………………………………………………………………………………………………………………. 106

5-1-3-یونان باستان………………………………………………………………………………………………………………………. 107

5-1-4-مسیحیت…………………………………………………………………………………………………………………………… 109

5-1-5-یهود………………………………………………………………………………………………………………………………… 109

5-1-6-اندیشه‌های بودایی……………………………………………………………………………………………………………… 110

5-1-7-مانویت…………………………………………………………………………………………………………………………….. 112

5-2-تناسخ در اندیشه حروفیه………………………………………………………………………………………. 113

5-3-جریان شناسی و سیر تحول تناسخ………………………………………………………………………… 123

5-3-1-نفوذ تفکر بودایی در ایران…………………………………………………………………………………………………… 123

5-3-2-دانشگاه جندی‌شاپور………………………………………………………………………………………………………….. 124

5-3-3-تعامل مذاهب در دوره ایلخانان……………………………………………………………………………………………. 127

فصل ششم: الوهیت…………………………………………………………………………………………………………………… 133

6-1-الوهیت……………………………………………………………………………………………………………………… 133

6-1-1-غلاة در اسلام……………………………………………………………………………………………………………………. 133

6-1-2-غلو درباره پیغمبر و ائمه………………………………………………………………………………………………………. 135

6-1-3-فرق غلاة………………………………………………………………………………………………………………………….. 137

6-1-4-تثلیث در مسیحیت……………………………………………………………………………………………………………… 139

6-1-5-تثلیث مانویت……………………………………………………………………………………………………………………. 141

6-2-الوهیت در حروفیه…………………………………………………………………………………………………. 142

6-3-جریان شناسی و سیرتحول الوهیت………………………………………………………………………. 152

6-3-1-تبادل فرهنگی ایران و غرب…………………………………………………………………………………………………. 153

6-3-2-ترجمه………………………………………………………………………………………………………………………………. 159

فصل هفتم: کارکردهای اجتماعی جنبش حروفیه………………………………………………………………………. 161

7-1-مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………. 161

7-2-توجه مورخان به این گروه……………………………………………………………………………………. 163

7-3-بازخورد این جنبش در سایر ممالک…………………………………………………………………….. 167

7-4-وجود نسخ خطی فراوان………………………………………………………………………………………………………….. 171

7-5-حروفیه به مثابه یک جنبش……………………………………………………………………………………. 176

7-6-حروفیه به مثابه یک تشکل صوفی مسلک……………………………………………………………. 178

منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………………………………………. 179

9-1-منابع………………………………………………………………………………………………………………………….. 179

9-2-تحقیقات جدید…………………………………………………………………………………………………………. 188

9-3-مقالات……………………………………………………………………………………………………………………….. 193

9-4-منابع دیجیتال……………………………………………………………………………………………………………. 194

9-5-منابع لاتین…………………………………………………………………………………………………………………. 194

جنبش حروفیه

فصل دوم: فضل‌الله استرآبادی

زندگینامه

فضل‌الله بن عبدالرحمن حسینی متخلص به نعیمی در استرآباد در سال 740ه‌ق در یک خانواده صوفی متولد شد. (هدایت، 1305ه‌ق: 281) برخی دیگر وی را تبریزی دانسته که احتمالا به‌دلیل حضور وی در این شهر و شعرهای ترکی‌اش می‌باشد. (سخاوی، 1354ه‌ق: ج6، 173) فضل در تبریز سال‌های چندی مقیم بوده و در سال 778ه‌ق در همان‌جا اعلام نمود که‌ حق بر او تجلی کرده و اسرار حقایق و مقامات پیامبران در نظر او عیان گشته است:

چون زفضل اسرار قرآن فاش گشت بود هجرت هفتصد و هفتاد و هشت.

(کیا، 1340: 292)

در برخی منابع ادعا شده که وی مشهدی است (آژند، 1369: 4) که به‌خاطر سفرهای فراوان او به مشهد و خراسان می‌باشد. با توجه به این‌که از او آثاری به لهجه استرآبادی برجا مانده (کیا، 1340: 281) و در نومنامه، خود را «فضل استرآبادی» خوانده و استرآباد را هم‌ردیف بلد امین در قرآن می‌داند، (براون، 1357: ج3، 397) وجه استرآبادی وی صحیح‌تر می‌نماید. استرآباد وطن معنوی اوست که کتاب‌های نثر خود را به لهجه آن نگاشته و آن شهر را مقصود خدا از «بلد امین» (علی‌اعلی، جاودان‌نامه، 297ب به نقل از الشیبی، 1380: 170) در قرآن شمرده است. همچنین نافجی، از پیروان فضل‌الله، در کتاب خواب‌نامه، وی را از اهالی استرآباد برمی‌شمارد. (ریتر، بی‌تا: 20)

در برخی منابع اعقاب فضل تا امام موسی کاظم (ع) آورده شده و او را از فرزندان جعفر بن موسی الکاظم نامیده‌اند: فضل‌الله بن سید بهاءالدین حسن بن سید محمد الیمنی بن سید حسین بن سید محمد بن سید هاشم بن سید حسن بن سید علی بن سید هاشم بن سید محمد بن سید جعفر بن امام موسی الکاظم بن جعفر بن محمد باقر بن علی بن حسین بن علی بن ابیطالب. (Golpinarli, Fadl, V.II, 733) یمن که در پشت سوم فضل به آن اشاره می‌شود، از اواخر قرن سوم هجری/نهم میلادی یکی از مهمترین مراکز باطنیه می‌باشد. (گولپینارلی، 1374: 5) لقب فضل، شهاب‌الدین بوده که در کرسی‌نامه، علی‌اعلی آن را نقل می‌کند:

فضل را چون شد شهاب‌الدین لقب احتراق جن ز علم او طلب.

بنا به گفته نافجی به نقل از فضل، پدرش قاضی القضات استرآباد بود که در همان دوران کودکی، فوت نمود. همین امر، وی را کمک کرده که خود را همدوش محمد (ص) و مسیح (ع) بداند و از راه مذهب در صدد رهبری ایرانیان علیه مغولان برآید. فضل تا شانزده سالگی در استرآباد بود و در آن‌جا رشد نمود. ایام نوجوانی فضل‌الله، مصادف با پایان دوره ایلخانی و سربرآوردن حکومت‌های مختلف از جمله آل چوپان در آذربایجان؛ ایلکانان در عراق عرب؛ آل اینجو و آل مظفر در فارس؛ آل کرت در هرات؛ طغاتیموریه در گرگان و استرآباد؛

جانی قربان در نیشابور، طوس و کلات؛ سربداران در سبزوار و بعدها در کل خراسان؛ مرعشیان در آمل و بعدها سراسر مازندران تا قزوین؛ آل کیا در دیلمستان و گیلان؛ ملوک هرمز در صفحات ساحلی جنوب ایران؛ اتابکان لر بزرگ و کوچک در منطقه لرستان تا خوزستان؛ بود. (آژند، 1369: 6) این آشوب سیاسی با شوریدگی فکری این ایام سخت تقویت شده و در روح و جسم فضل‌الله رسوخ کرد. حضور سربداران و مرعشیان در استرآباد، باعث آگاهی وی از تعالیم و افکار این دو گروه شده و امیر علی دامغانی پسر پهلوان حسن دامغانی، رهبر سربداران، جزء مریدان وی گردید. (ریتر، بی‌تا: 62؛ هوار، 1360: 43)

جناح مذهبی سربداران دارای آمیزه‌ای از عقاید صوفیانه ـ شیعیانه بود و همین عقاید در رهبر مرعشیان، سید قوام‌الدین نیز دیده می‌شد. یاران و پیروان سید قوام، عدالت‌جو بوده و ظلم و ستم را برنمی‌تافتند، همچون سربداران از رعایا بهره‌کشی نمی‌کردند، طاقیه (کلاه درویشان) برسر می‌گذاشتند (آژند، 1364: 60) که شغل فضل‌الله و برخی از پیروانش همچون احمدلر نیز طاقیه دوزی بود.

برخی سعی داشتند وی را درجای پدرش، قاضی القضات استرآباد کنند، لیکن روزی که از دارالقضاء راهی خانه بود، در بازار استرآباد شنید که کسی این بیت مولانا را می‌خواند:

از مرگ چه اندیشی چون جان در بقا داری*در گور کجا گنجی، چون نور خدا داری.

مفهوم و معنای این شعر، شوریده‌اش ساخت، جایگاه پدر را ترک گفته و به طاعت و شب‌خیزی مشغول گردید. با وجود منصب و مال، آشفتگی و تفرقه ذهنی‌اش بیشتر شد. بین اختیار حال و مال گرفتار آمد. خود گوید: «حق جل و علاء از کمال رافت و مرحمت خود، چنان حضوری و اطمینانی کرامت فرمود که تمامی اسباب، اموال و املاک را در نظر دل من وزن و قدری نماند و به حیثیتی که بود و نبود، آن پیش من یکسان شد.» (ریتر، بی‌تا: 22)

فضل برای رهایی از قید و بندهای دنیوی به گورستانی رفت که در حاشیه شهر بود. دعایی خواند، ذکری گفت، استخوانی خرد کرد، سبک شد و به رویا رفت.

فضل‌الله در سن پانزده سالگی شروع به تعبیر خواب و تاویل رویا نمود (فضل‌ا‌لله حروفی، حاشیه نومنامه الهی، 406الف به نقل از الشیبی، 1380: 170) و در این باب، بدان حد برجستگی یافت که صاحب تاویل نامیده شد و قرین یوسف (ع) به شمار آمد. (فضل‌ا‌لله حروفی، جاودان‌کبیر، 15 الف؛ فضل‌ا‌لله حروفی، محبت‌نامه، 11الف به نقل از الشیبی، 1380: 170) کمال قدرت او در تعبیر بدین گونه مسجل شد که گویا پیغمبر را زیر درخت نارنج در خواب دیده، به آن حضرت سلام نموده و درباره نجوم با ایشان گفتگو کرده است. (فضل‌ا‌لله حروفی، نومنامه الهی، 406ب به نقل از الشیبی، 1380: 170)

مردم وی را سید فضل‌الله حلال خور می‌نامیدند، زیرا «طاقیه‌های اعجمی می‌دوخت و از وجه آن گذران می‌کرد» و در تمام مدت عمر، نه از طعام کسی چشیده و نه هدیه‌ای پذیرفت.[i] (السخاوی، 1353ه‌ق: ج6، 174)

در این مرحله از زندگی توانست شیفتگان و مریدانی به دور خود جمع نماید. به دنبال این مرحله، دوره دیگری در زندگی فضل‌الله آغاز شد که در آن، آمیختن اندیشه مهدویت با قطبیت صوفیان را در ذهن آغاز نموده تا آن‌که خطوط اصلی آن روشن شد. در سال 778ه‌ق در تبریز، نزد خواص خود دعوی مهدویت را اعلام داشت و نهانی بیعت گرفت که چون زمانش برسد، با شمشیر خروج نماید. (فضل‌ا‌لله حروفی، جاودان‌کبیر، 411ب به نقل از الشیبی، 1380: 171) از این لحاظ، پیروان وی «سرپوش و تن‌پوش سپید داشتند.» (السخاوی، 1353ه‌ق: ج6، 173)

این امر اشاره به آن دارد که لشکر امام زمان (عج) نیز با ایشان پیمان مرگ بسته و کفن می‌پوشند. (فضل‌ا‌لله حروفی، جاودان‌کبیر، 409الف به نقل از الشیبی، 1380: 171) شمشیر بستن ایشان کنایه از مردگانی بود که خدا به زندگی باز می‌گرداند تا همراه مهدی (عج)، جهاد نمایند.[ii] دعوت فضل‌الله براین پایه بود که وی همچون حضرت آدم و عیسی و محمد (ص)، خلیفه خدا بوده و تمام آرمان‌های صوفیانه و شیعیانه در باره نجات عالم توسط خون، در او جمع است[iii] و در عین حال، مهدی، ختم الانبیاء، پیغمبر و حتی خداست.[iv] این دعاوی به صورت متناوب از جانب صوفیان و شیعیان او عنوان شد.

فضل سفرهای مختلفی برای گشایش اندیشه، فکر، سیر آفاق و دیدار مردم، رستن از خود و پیوستن به خدا انجام داد. وی در این سفرها بسیار چیزها دید، آموخت و خود را آزمود. احتمالا در 759ه‌ق پیاده به اصفهان رفت و دچار مریضی شد که چهار ماه وی را در این شهر ماندگار کرد. (ریتر، بی‌تا: 22) در این مدت، فضل به رویا می‌رفت، خواب می‌دید، به تعبیر آن‌ها می‌پرداخت و از این امر برای تبلیغ استفاده می‌نمود. از این زمان به بعد است که شخصیت وی با خواب دیدن و خواب‌گزاری شکل می‌گیرد و عنوان معبّر می‌یابد.

فضل از اصفهان به سوی مکه رفت و گویا در برگشت، وارد تبریز شد و در آنجا سلطان اویس جلایری و وزیر او زکریا و صاحب صدر شیخ خواجه را ملاقات نمود، آن‌ها را به خود متمایل کرده و با زنی از استرآباد ازدواج نمود. (Golpinarli, Fadl, V.II, 733) کلاه درویشانه (طاقیه) به سلطان اویس تقدیم نموده و احتمالا در همین وقت، امیر علی دامغانی، یکی از سربداران نزد سلطان اویس، را به سوی خود جذب کرد. (هوار، 1360: 43)

گفته شده فضل در بازگشت از تبریز، احتمالا بعد از سال 760ه‌ق، به خوارزم و در زمستان به سمیرم در جنوب اصفهان رفت.[v] سرمای سخت وی را مجبور کرد تا زمستان در سمیرم بماند. پس از آن به مشهد رفت. چندی را در آن‌جا گذراند و به عبادت مشغول بود. در نتیجه به صفای باطن و آرامش دست یافت. سپس به مکه رفته و در بازگشت عازم خوارزم شد. در آن‌جا زمان را به عبادت و اعتکاف گذرانده و صفای درون یافت. خوابی دید که باعث تحول در وی گردید. در خواب دید که در حمام است، حضرت عیسی بر وی وارد شده و گفت: می‌دانی از شیوخ اسلام کدام بر راه راست رفته، جز خدا چیزی نجسته و کدام خلاف این عمل کرده است؟ فضل جواب منفی داد. حضرت عیسی یکایک شیوخ را برشمرده و ابراهیم ادهم، بایزید بسطامی، سهل تستری و بهلول را در شمار مخلصان آورد. پس از بیداری، فضل تنها این چهار اسم را به خاطر داشت. (ریتر، بی‌تا: 23)

[i] خواندمیر حرفه احمدلرکه به شاهرخ سوء قصد نمود را طاقیه دوزی نوشته و ظاهرا در میان حروفیه این شغل به صورت سنتی رواج داشته است. (خواندمیر، 1315: ج3، 615)

[ii] در زیارتنامه‌ای که شیعه در محل غیبت مهدی (عج) در سرداب سامرا می‌خواند، چنین آمده است: فابقی عند خروجه ظاهرا من حفرتی موتزرا کفنی حتی اجاهد بین یدیه. (قمی، 1380: 953)

[iii] علی‌اعلی از قول فضل‌الله می‌گوید:

گفت اگر نطق از جهان بیرون شود*علم من شاید که دیگرگون شود

حجت قاطع به غیر این کلام*نیست غیر از سیف بتار السلام.

(علی‌اعلی، توحیدنامه، 30الف به نقل از الشیبی، 1370: 171) سیف بتار: شمشیر بران.

[iv] درباره دعوی مهدویت رک: علی‌اعلی، رساله فضل، 150ب و 208الف و ب به نقل از الشیبی، 1370: 171. برای دعوی پیغمبری رک: کتاب برون، 62 و گیب، تاریخ الادب العثمانی، ج1، 336. در مورد دعوی ختم الاولیایی رک: علی‌اعلی، توحیدنامه، 5الف به نقل از الشیبی، 1370: 171. اعتقاد به خدایی فضل‌الله از این عبارت علی‌اعلی، رساله فضل، 406ب به نقل از الشیبی، 1370: 171 معلوم می‌شود: «و ما یعلم تاویله الا الله، و متشابهات را حضرت الله در عرش‌نامه الهی، خود بیان فرموده‌اند». و نیز علی‌اعلی می‌گوید:

صاحب تاویل، چون الله بود*رحل هرکس لاجرم بیراه بود.

(علی‌اعلی، توحیدنامه، 29 به نقل از الشیبی، 1370: 171)

[v] با توجه به وضعیت جاده و وسایل مسافرت در آن زمان، این مساله بعید می‌نماید.

جنبش حروفیه

رمز های حروفیه

رمزهای حروفیه، نشانه‌هایی است که بجای برخی واژه‌ها در نوشته‌های حروفی دیده می‌شود. فضل و پیروان او بجای برخی واژه‌های فارسی یا عربی، گاهی یک یا چند حرف از آن‌ها را نوشته و برای بازشناختن آن‌ها، از واژه‌هایی که درست نوشته شده بر روی آن‌ها مد می‌گذارند یا خط می‌کشند، بهره می‌برند. گاهی در برخی نسخه‌های یک کتاب این کوتاه نویسی بیش از نسخه‌های دیگر به‌کار رفته و گاهی برای برخی واژه‌ها، دو یا چند صورت کوتاه دیده می‌شود. خواندن نوشته‌های حروفیه بدون دانستن این رمزها آسان نیست. به غیر از این نوع نشانه‌های اختصاری روش‌های دیگری نیز دارند از جمله آن‌که:

1. در کلمات سه حرفی فقط حرف وسط هر کلمه را می‌نویسند مثلا (د) به جای (آدم) و (و) به جای (حوا).
2. اگر کلمه از سه حرف بیشتر باشد نشانه رمزی دو حرف وسط کلمات است مثلا (طا) برای شیطان، (مر) برای امرد، گاهی دو حرف اول کلمه مانند (تع) برای تعالی و (صر) برای صراط.
3. گاه در کلمات چهار حرفی دو حرف متناوب را حذف می‌کنند مانند (عه) برای کعبه و (کت) در مقابل رکعت.
4. گاه صرفا به نوشتن حرف اول یا آخر کلمه‌ای اکتفا می‌کنند مثلا (م) به جای محمد، (ک) برای کلمه، (ص) بجای صلوه، (خ) بجای خضر، یا (ط) به جای خط که نشانه رمزی عدد 7 و 8 نیز هست و (ق) در برابر حق.
5. گاه حرف اول و آخر کلمه را می‌نویسند مانند (وه) در برابر وجه، (مج) در برابر معراج ، (صت) بجای صورت، (در) در برابر دیدار، (سو) بجای سی و دو که به معنی 32 نیز هست. (قن) در برابر قرآن و (په) بجای پانزده یا 15.
6. نشانه‌هایی دیگر که صرفا بسبب کثرت استعمال برای حروفیان مشخص است مثلا (طس) برای خط استوا. (نسیمی، 1372: 114-113)

خود ایشان، جزوه‌ای به‌نام حروف جاودان، مفتاح کتب حروفیان یا مفتاح الحیاه در این باره نوشته‌اند که نمونه‌هایی از این نشانه‌ها در ادامه می‌آید:

ایم: ابراهیم، حف مقه: حروف مقطعه، صه: صورت، 01: الوهیت، ح ق: حضرت حق، صه‌د: صورت آدم، تع: تعالی، خطس: خط استوا، صه اء: صورت اله، ج: جل، خل: خلقت، ط: خط، جبل: جبرئیل، د: آدم، طا: شیطان، ج نامه: جاودان نامه، ذ: ذات، طس: استوا، ج‌ه: جل عزه، ذق: ذات حق، طف: طواف، ج‌ی: جاودان نامه الهی، رضه: رضی اله عنه، طو یا طوط: خطوط، چه: چهارده، سبعم: سبع مثانی، ط ی: خطوط الهی، ح: حضرت، ش‌نامه: عرشنامه، ظ: ظاهر، حف: حرف، ص: صلوه، ع: علیه‌السلام، ق‌تع: حق‌تعالی، م‌نامه: محبت‌نامه، ع‌م: علیه السلام، قن: قرآن، م ی: محبت‌نامه الهی، ع‌ی: عرش‌نامه الهی، ک: کلمه، ن: نقطه، عی: عیسی، ک‌اه: کلمه الله، نس: انسان، ف: فضل، م: محمد، و: حوا، ف‌اه: فضل‌الله، مج: معراج، و یا وه: وجه، ق: حق، مقه: مقطعه، وم: والسلام، صر: صراط، عه: کعبه، کت: رکعت، خ: خضر.

این نشانه‌ها، نشانه‌هایی است که در بیشتر آثار ادبی حروفیه از آنها استفاده می‌شود. با فرض این‌که حروفیه این افتخار را دارند که نخستین کسانی هستند که فن مختصر نویسی را ابداع کرده‌اند، عجیب است که در این کار دقت لازم را برای ابداع روشی هوشمندانه بکار نبرده و چگونه دیگران تاکنون رموز این کار آنان را کشف نکرده‌اند. اگر کمی از مسائلی که آنها مطرح می‌کنند روشن باشد، براحتی به افکار و مقاصدشان پی برده و در حقیقت نزد حروفیان هیچ مساله‌ای مطرح نمی‌شود مگر آن‌که با آیه‌ای از قرآن، حدیثی از پیامبر یا داستان معروفی از تورات مرتبط باشد. در ادامه مثالی از عشق‌نامه فرشته اعلی می‌آید:

«بسم الله الرحمن الرحیم و قلنا یا آدم اسکن انت و زوجک الجنه و کلا منها رغدا حیث شئتما و لا تقربا هذه الشجره فتکونا من الظالمین» (بقره/2/35).

که عالم حروفی با به کار بردن نشانه‌های رمزی ترجمه آیه را به صورت زیر می‌نویسد:

«ق تع» ایدر یا«د» ساکن اول اوچماقده سن و سنگ زوجه گ

در کتاب شقایق النعمانیه شرح احوال مولانا فخرالدین العجمی آمده که وی پس از آن‌که از نظریه «تجلی» حروفیه آگاه شد، به عنوان «مفتی الانام» شهر ادرنه بسیاری از مبلغان متعصب این مذهب را در مسجد شهر در آتش انداخت. آخرین قتل عام هزاران بکتاشی- حروفی نیز که به امر سلطان محمد به عمل آمد، در فصلی دیگر بیان می‌گردد. با همه این احوال، غالب محققان جز نظریه «تجلی» چیزی از این طایفه نمی‌دانند و دیگر اطلاعات موجود از این مذهب جز اطلاعاتی مبهم و سطحی نیست.

قره‌قاش زاده در کتابی بنام نورالمهدی لمن اهتدی، نقدی بر اصول اساسی مذهب حروفیه نوشته که بخش بزرگی از عمرش را به مطالعه آثار حروفیان اختصاص داده است.  این شخص در سال 1291ه‌ق کتابی کم حجم زیر عنوان کاشف الاسرار و دافع الاشرار در نفد آثار حروفیان انتشار داد که در آن از هیچ‌گونه خشونت و ناسزایی نسبت به عقاید اساسی این فرقه فروگذار نکرده است. مصنفی دیگر بنام خواجه اسحق افندی بیشتر آثار حروفیان را – به استثنای کتاب‌های گل بابا و علی الاعلی– را با دقت تمام مطالعه کرده، اما هدف او بیشتر پرده برداشتن از اسراری است که قرن‌ها این مذهب را احاطه کرده بود. مشخص می‌گردد که حروفیه از تمام موارد و اعداد برای اهداف خود مصداق‌هایی تهیه نموده‌اند. (نسیمی، 1372: 115-114)

جنبش حروفیه

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های ارشد تاریخ کلیک کنید . 

تفسیر و تاویل نزد حروفیه

فضل در جاودان‌نامه که بزرگترین کتاب اوست به تفسیر قرآن باآوردن سخنانی از پیغمبر اسلام و گاهی از انجیل پرداخته و بیشتر خود را «و من عنده علم الکتاب» (الرعد/13/43) خوانده، ولی در همین کتاب و کتاب‌های دیگر وی و در نوشته‌های پیروانش این نام‌ها، لقب‌ها وصفت‌ها نیز برای او دیده می‌شود: مسیح، مهدی، قائم آل محمد (عج)، خاتم اولیا یا ختم اولیا، خاتم ثانی یا ختم ثانی، مظهر الوهیت، صاحب ولایت، شهید یا شهید محمد، صاحب بیان، صاحب تاویل یا صاحب علم تاویل، مظهر کلام قدیم و کسی که راه به سرایر کتاب آسمانی یافته و به سر «اوحی الی عبده ما اوحی» (نجم/53/10) رسیده و روح او بر ملا اعلی و آسمان‌ها گذر کرده است، (دهخدا، روایت سوم: ذیل مدخل حروفیان)

از پیش خدا و بهشت آمده و به مقامی رسیده که شیطان را در آن راه نیست، کسی که به عالم ارواح و ذات و صفات ملکوت رسیده و مشاهده ماکان و مایکون کرده، راه به علم خدائی برده و علم خدائی نزد اوست و کسی که گروه ناجی را ازمیان مسلمانان می‌شناسد و حضرت رسالت، صورت اصل خدائی، ذبح عظیم، شهید اعلا و پیروانش بیشتر او را خدا و حق (یا بنام‌های دیگر خدا یا صفت‌های خدائی) می‌خوانند. در نثر بیشتر از او بنام صایل، حضرت صایل و حضرت بزرگواری یاد می‌کنند. صفت او در نوشته‌های ایشان عز فضله، جل عزه، جل عزه و عز فضله است. فضل گواه حقانیت دعوی‌های خود را بیان معنی‌های تازه‌ای می‌داند که برای قرآن، سخنان پیغمبر اسلام و گاهی انجیل آورده که بنظر او معنی راستین آن‌هاست که کسی جز وی بدان راه نیافته است و از همین رو خود را «و من عنده علم الکتاب» (الرعد/13/43) می‌خواند.

فضل کتاب آسمانی که وحی باشد و جبرئیل یا فرشته دیگری از آسمان آورده باشد ندارد، زیرا می‌پذیرد و می‌گوید که نبوت به پیغمبر اسلام پایان یافته و پس از وی باب وحی مسدود بوده و آخرین کتاب آسمانی قرآن است، ولی دعوی‌های او به اندازه‌ای بزرگ بوده که پیش پیروان خود و بگفته خویش برتر از هر پیغمبری است وآنچه برای هیچ پیغمبری به وحی و الهام روشن نشده برای او آشکار است و آنچه هیچ پیغمبری نگفته او می‌گوید. (دهخدا، روایت سوم: ذیل مدخل حروفیان)

حروفیه، عالم را قدیم می‌دانند که آن چه دوران ازلی سرمدی همواره در حرکت می‌باشد و تغییراتی که در عالم مشاهده می‌شود، معلول همان حرکت است. تبدیل اوضاع جهان به طور ادواری نمودار می‌گردد. هر دوری را آغازی و انجامی است که به مظاهر مشابه یکدیگر ظاهر می‌شوند. ظهور آدم در آغاز و قیام قیامت در انجام تکرار می‌گردد. خداوند متعال در شخص انسان متجلی می‌شود. مخصوصا در صورت او، زیرا «خلق الله آدم علی صورته». این مظاهر الهی، در صور متوالیه انبیاء، اولیاء و بالاخره به صورت الوهیت ظهور می‌کند.

چون حروفیه فضل‌الله را به عنوان ظهور ذات حق می‌دانستند، در عبادات اسلامی تغییراتی داده بودند. در تکبیرها و شهادت‌ها، در اذان و اقامه؛ «اشهد ان لااله الا فضل‌الله» گفته و نام فضل را اضافه می‌کردند. در وضو پس از آنکه عضوهای وضو را می‌شستند، به هنگام مسح اشعاری به فارسی می‌خواندند که درباره معتقدات حروفیه، بیست و هشت و سی و دو حرف بود. در نماز بعد از سوره، برای تکمیل سی و دو حرف، از عرش‌نامه ابیاتی می‌خواندند. در رکوع و سجود ذکرشان «سبحان ربی الفضل الاعلی و بحمده» و «سبحان ربی الفضل العظیم و بحمده» بوده و در تحیت، تشهد و سلام، نام فضل و جانشینانش را می‌گفتند. حج آنان در آلنجق در محل قتل فضل، که به آن مقتل‌گاه می‌گفتند برپا می‌شد، در آنجا احرام بسته و هفت بار طواف می‌کردند (که احتمالاَ قبله‌شان آنجا بوده) و بر قلعه سنجریه که میرانشاه ساخته یا تعمیرش کرده، به نشانه رمی شیطان، سنگ می‌انداختند. (امیر غیاث‌الدین، استوانامه، آ25 و آ38؛ اشقورت دده، صلات‌نامه، ب39 و آ43 به نقل از گولپینارلی، 1374: 30)

حروفیه؛ جهاد را به معنی نماز گرفته‌اند به این منظور که آن را با حروف ربط دهند و گفته‌اند: جهاد یعنی نماز چهار رکعتی؛ (فضل‌الله حروفی، جاودان کبیر، 313ب به نقل از الشیبی، 1380: 212) روزه یعنی باز داشتن زبان از غیبت مردم و همواره ذکر خداگفتن (فضل‌الله حروفی، جاودان کبیر، 133الف به نقل از الشیبی، 1380: 212) و ربا را به معنی لواط تأویل کرده‌اند که مجازات هردو قتل طرفین عمل است.[i] (علی اعلی، رساله فضل، 359ب به نقل از الشیبی، 1380: 213)

در تاویلات حروفیه، هر موضوعی با تبدیل به عدد و رقم، به آغاز آفرینش آدم و جزئیات خلقت او برمی‌گردد. آدم، دربرگیرنده هستی است و این جامعیت وجودی، از طریق آدم در همه مردم منتشر است، و بدینگونه همه، در نقطه آغاز به خدا می‌رسند. در این مورد از سوره فاتحه شروع نموده و در آن بیست و یک حرف غیرمکرر یافته و با تسمیه سوره فاتحه به ام‌الکتاب- موافقت نموده‌اند؛ زیرا حاصل جمع حروف نام حوا (ح+و+و+ا) نیز همان بیست و یک است. لذا نتیجه گرفته‌اند که همه اهل بهشت به صورت حوا (ساده رخ) خواهند بود. (فضل‌الله حروفی، جاودان کبیر، 359الف به نقل از الشیبی، 1380: 211) آنگاه به شمارش تعداد آیات آن پرداخته، آنها را به اضافه بسم الله، 7 حساب کرده و این را که «کنز»[ii] نامیده اند.

سوره فاتحه یا سبع المثانی[iii] (فضل‌الله حروفی، جاودان کبیر، 123الف به نقل از الشیبی، 1380: 211) دلالت دارد بر تعداد روزهای خلقت و معادل با شش حرف کاف نون (= کن) که خداوند با آن جهان را آفرید، می‌باشد. (فضل‌الله حروفی، جاودان کبیر، 7الف به نقل از الشیبی، 1380: 211) همچنین بر وجه الله دلالت دارد که در آن هفت سوراخ و خط هست، (فضل‌الله حروفی، جاودان کبیر، 16الف به نقل از الشیبی، 1380: 211) و به همان ترتیب فاتحه الکتاب بر آغاز خلقت دلالت می‌نماید. همچنین، حروفیه، اصل قرآن را 28 حرف می‌دانند که 14 حرف، از حروف مقطعه و دارای 5  نقطه است و بر حروف (فاء، دال، نون، صاد، الف) در تلفظ جداگانه، سه حرف (لام، نون، فاء) اضافه می‌شود، مجموعا هفده حرف می‌گردد و یازده حرف باقی می‌ماند. (فضل‌الله حروفی، نومنامه، 405الف به نقل از الشیبی، 1380: 211)

[i] این تاویل، از جمله مواردی است که جهت اجتماعی نهضت حروفیه را نشان می‌دهد. از این نکته مشخص می‌شود که وجه مخالف حروفیه که غالبا از پیشه وران خرده پای شهری بودند با ربا خواران از کجاست.

[ii] ظاهرا از اصطلاحات علم «اعداد و اوفاق» است.

[iii] یعنی هفت آیه که دوبار نازل شد.

جنبش حروفیه