مدلسازی اکوژئومورفولوژی رفتار بیابان – دانلود پايان نامه دکتری رشته جغرافيای طبيعی گرايش ژئومورفولوژی

مدلسازی اکوژئومورفولوژی رفتار بیابان

  اکوژئومورفولوژی رفتار بیابان

پايان نامه دکتری رشته جغرافيای طبيعی گرايش ژئومورفولوژی

چکيده:

بیابان زايی تغيير در خصوصيات خاک، پوشش گياهي و اقليم يک منطقه است، که منجر به اتلاف فعاليت­هاي پايدار اکوسيستم که براي تداوم حيات آن اساسي هستند، مي­شود. اين پديده بر مناطق خشک سراسر جهان اثرات سوء گذاشته و يکي از علل عمده فشار بر جوامع بشري است. از اين رو پژوهش حاضر سعي دارد تا با استفاده از تکنيک هاي دورسنجي، سيستم اطلاعات جغرافيايي و روش­هاي آماري، رخداد بيابان زايي حوضه کوير حاج علي قلي را نخست در بازه زماني بيست ساله (1987 – 2006) مورد پايش قرار داده و سپس رخداد آتي آن را براساس پارامترهاي اکوژئومورفولوژيکي مدل­سازي و پهنه­بندي نمايد.

از مهمترين پارامترهاي مورد استفاده عبارتند از: پارامترهاي ژئومورفولوژيکي (جنس مواد، واحدهاي ژئومورفيک، کلاس­هاي فرسايشي، شيب، جهت شيب و طبقات ارتفاعي)، پارامترهاي اکولوژيکي (اکولوژي انساني: نظير تراکم جمعيت، تراکم مراکز انساني و کاربري اراضي؛ اکولوژي گياهي: نظير تراکم پوشش گياهي و تيپ گياهي) و پارامترهاي اقليمي (دما، بارش، تبخيروتعرق پتانسيل، رطوبت نسبي، ساعات آفتابي، وضعيت اقليمي، خشکسالي و حداکثر سرعت باد غالب). جهت مدل­سازي از روش آناليز رگرسيون و مدل­هاي گام به گام و يک­جا بهره­گيري شد.

نتايج حاصل از پايش بیابان زايی منطقه مطالعاتي حاکي از اين مطلب است که تغييرات گسترده­اي در ويژگي­هاي اکوژئومورفولوژي منطقه رخ داده است، به طوريکه 099/748 کيلومترمربع از مساحت منطقه تحت تاثير تغيير کاربري و کاهش توان اکولوژيک و بيولوژيک روبرو است. نتايج مدل سازي شامل مدل­هاي ژئومورفولوژي، اقليمي، اکولوژي، مدل تلفيقي بیابان زايي، و مدل يک­جا، و نقشه پهنه­بندي منطقه براساس مدل­هاي مذکور از پهنه بيابان زايي خيلي شديد تا پهنه فاقد بيابان زايي است. در مدل تلفيقي اکوژئومورفولوژي، پهنه بيابان زايي خيلي شديد 46/50 درصد و وسعتي معادل 91/578 کيلومترمربع از تخريب اراضي فعلي را به خود اختصاص داده است و امکان افزايش مساحت تا 66/2712 کيلومترمربع را دارد.

پهنه بیابان زايي شديد نيز که 32/100 کيلومترمربع (91/41) از وسعت تخريب اراضي فعلي را دربرگرفته، مي­تواند با توجه به نقشه پيش­بيني شده تا 94/2204 کيلومترمربع توسعه يابد. گسترش فضايي اين نواحي بيشتر منطبق بر محدوده­هاي اطراف پلاياي حاج علي قلي، مخروطه افکنه­هاي کال­شور و چشمه علي، و مناطق شمال و شمالغربي کوير مي­باشد. نتايج حاصل از اعتبارسنجي نقشه­هاي پهنه­بندي نيز روند نزولي شاخص ارزيابي دقت را از پهنه خيلي شديد به پهنه فاقد بيايان­زايي نشان داده و بيانگر دقت لازم مدل­هاي مزبور در پيش بيني رخداد بیابان زايی منطقه مي­باشد.

در مجموع منطقه مطالعاتي در معرض بيابان زايي با ريسک بالا قرار دارد که در صورت عدم توجه، در آينده­اي بسيار نزديک به يک معضل ملي- منطقه­اي تبديل شده و عواقب ناگوار آن گريبانگير تمامي مراکز انساني، علمي و اقتصادي منطقه نيز خواهد شد.

واژگان کليدي: اکوژئومورفولوژي، بیابان زایی، مدل سازي، کوير حاج علي قلي، بیابان

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                      صفحه

  فصل اول مقدمه

1-1         کليات… 1

1-1-1     شرح و بيان مساله پژوهشي.. 1

1-1-2     اهميت و ارزش تحقيق.. 3

1-1-3     كاربرد نتايج تحقيق.. 3

1-1-4     اهداف تحقيق.. 4

1-1-5     فرضيه‌ها و سوال هاي تحقيق.. 4

1-2         پيشينه و تاريخچه موضوع تحقيق.. 5

1-2-1     جمع بندي از بررسي منابع.. 12

1-3       مفاهيم و تعاريف 12

1-3-1     بیابان.. 12

1-3-2     انواع بیابان.. 14

1-3-3     بیابان هاي جهان و ايران.. 14

1-3-4     بیابان زایی .. 15

1-3-5     فرايندها و عوامل بيابان زايي.. 16

1-3-6     بیابان زدايي.. 18

1-3-7     مدل ها و روش هاي مطالعه بيابان زايي.. 18

1-3-7-2       مدلهاي ارائه شده در سطح جهاني.. 19

1-3-7-2-1     مدل   FAO-UNEP  19

1-3-7-2-2     روش ارزيابي بیابان زایی موسسه تحقيقات بياباني ترکمنستان.. 20

1-3-7-2-3     مدل مدالوس… 21

1-3-7-2-4     مدل گلاسود. 22

1-3-7-2-5     مدل ESAs  22

1-3-7-2-6     مدل LADA   23

1-3-7-2-7     پروژه  ارزيابي بیابان زایی Desert links. 24

1-3-7-2-8          روش MEDACTION.. 24

1-3-7-3       مدلهاي ارائه شده در سطح ملي.. 25

1-3-7-3-1     مدل ICD   25

1-3-7-3-2     روش IMDPA   26

1-3-7-3-3     طرح بيابان زايي.. 27

1-3-7-4       جمع بندي از بررسي مدل ها و روش هاي مطالعه بيابان زايي.. 28

2   فصل دوم: مواد و روش ها

2-1         مقدمه. 29

2-2         موقعيت جغرافيايي.. 29

2-3         موقعيت و ويژگي هاي ژئومورفولوژي.. 30

2-3-2     سطوح ارضي.. 32

2-3-3     چشم اندازها و واحدهاي فرمي.. 33

2-3-4     فرآيند ژئومورفيک… 36

2-4         موقعيت و ويژگي هاي زمين شناسي.. 37

2-4-2     مورفوتکتونيک… 38

2-4-3     رخساره هاي ارضي و مواد مادري.. 41

2-5         موقعيت و ويژگي هاي هيدرولوژي.. 43

2-6         موقعيت و ويژگي هاي اقليمي.. 47

2-7         مراحل عمده روش انجام کار. 53

2-8         پايش وضعيت بيابان زايي.. 55

2-9         شاخص هاي اکوژئومورفولوژي موثر و لايه هاي رقومي آنها 56

2-9-1     شاخص هاي ژئومورفولوژي.. 57

2-9-1-2       طبقات ارتفاعي.. 57

2-9-1-3       شيب… 59

2-9-1-4       جهت شيب… 60

2-9-1-5       واحدهاي ژئومورفيک… 61

2-9-1-6       جنس مواد. 63

2-9-1-7       فرسايش…. 65

2-9-2     شاخص هاي اقليمي.. 66

2-9-2-2       دما 67

2-9-2-3       بارش… 69

2-9-2-4       رطوبت نسبي.. 72

2-9-2-5       تبخير و تعرق پتانسيل.. 74

2-9-2-6       وضعيت اقليمي.. 76

2-9-2-7       وضعيت خشکسالي.. 78

2-9-2-8       ساعات آفتابي.. 80

2-9-2-9       حداکثر سرعت باد غالب… 81

2-9-3     پارامترهاي اکولوژي.. 82

2-9-3-2       عوامل انساني.. 83

2-9-3-2-1     تراکم جمعيت… 84

2-9-3-2-2     تراکم مراکز انساني.. 86

2-9-3-2-3     کاربري اراضي.. 87

2-9-3-3       اکولوژي گياهي.. 89

2-9-3-3-1     تراکم پوشش گياهي.. 89

2-9-3-3-2     تيپ گياهي.. 91

2-10      پايگاه داده. 93

2-11      تعيين وزن پارامترها و روش هاي مدل سازي.. 95

2-12      اعتبارسنجي مدل ها و ارزيابي عملکرد نقشه هاي پهنه بندي.. 95

3   فصل سوم: يافته ها و نتايج

3-1         مقدمه. 97

3-2        پايش وضعيت بیابان زایی .. 97

3-3         مدل سازي ژئومورفولوژي.. 107

3-4         مدل سازي اقليمي.. 112

3-5         مدل سازي اکولوژيکي.. 117

3-6         مدل تلفيقي بیابان زایی  به روش گام به گام. 122

3-7         مدل سازي بیابان زایی به روش يک جا 125

3-8         آزمون ميداني نتايج مدل ها 128

4   فصل چهارم: نتيجه گيري و پيشنهادات

4-1         بحث و نتيجه گيري.. 133

4-2         آزمون فرضيات و پاسخگويي به سوالات… 136

4-3         پيشنهادات… 137

منابع و مآخذ…. 139

 مفاهيم و تعاريف

بياباني شدن اراضي به دنبال کاهش توليد و تخريب پوشش گياهي تشديد ميشود. بیابان زایی  و جريان بياباني شدن سرزمين بر طبق مطالعات  UNDP(1999) عبارت است از تخريب سرزمين در اقليم خشک، نيمه خشک و نيمه خشک مرطوب بر اثر فعاليت هاي انساني و تغييرات اقليمي. در اين بخش از پژوهش حاضر، مبادرت به بيان مفاهيم و تعاريف، ارائه و معرفي روشها و مدل هاي ارزيابي بيابان زايي گرديده است. به گونه اي که سعي شده است ابتدا مفاهيم و اصطالاحات مرتبط با موضوع تشريح گردد، و سپس به معرفي روش هاي رايج در ارزيابي و تهيه نقشه بیابان زایی، پارامترهاي مورد استفاده، و معايب و محاسن آنها پرداخته شود.

بیابان

بر اساس فرهنگ لغات واژه ي بیابان در فارسي كهن واياپان[1] و بي آبان[2] به معناي جايي بي آب به کار رفته است و در فرهنگ و زبان فارسي امروزي بيابان از بي: علامت نفي و بي آب: جايي كه آب نداشته باشد و به معني جاي بي رونق و بي طراوت آمده است و در كل عنوان بيابان به دشت، صحرا، زمين پهناور و بي آب علف اطلاق مي شود.

در اغلب زبان هاي اروپايي واژه ي ديزرت[3] براي بیابان به كار مي رود. اين واژه وقتي به صورت صفت در جملات به كار رود به معناي متروكه و خالي از سكنه است.

در زبان عربي صحرا[4] و ربع[5] گفته مي شود. در رابطه با عنوان صحرا نيز بايد گفت كه صحرا يك منطقه­ي خاص، واقع در آفريقاست و در فارسي صحرا به معناي بیابان نيست.

گذشته از معاني واژه ها در برخورد اول با كلمه­ي بیابان ، براي هر شخص نيز همان سرزمين خشك و كم باران و بي آب و گياه در ذهن تداعي مي شود، اما آنچه هست از نظر علوم مختلف دانشمندان فراخور دغدغه هاي خويش هر يك به تعريف بيابان پرداخته اند كه اين تعاريف به شرح زير مي باشد:

بيشترين تعاريف بيابان به اقليم شناسان اختصاص دارد و تعاريف متعددي را ارائه كرده اند، ولي به طور كل و جامع همه­ي آنها از لحاظ بارندگي اتفاق نظر داشته اند و بيابان را جايي عنوان كرده اند كه بارندگي سالانه آن كمتر از 50 ميلي متر در سال باشد كه در برخي از منابع اين گونه مناطق را بيابان واقعي عنوان كرده اند و مناطقي را كه بارندگي بين 50 تا 100 ميلي متر در سال داشته باشد را مناطق نيمه بياباني ناميده اند. بطوريکه ترانسو (1905) نسبت بين باران و تبخير را براي شدت خشكي بيابان‌ها مورد استفاده قرار داده است. بابايف و همكاران (1993) مناطقي را كه كمتر از 200 ميليمتر بارندگي ساليانه داشته باشند و دماي حداكثر 40 درجه سانتيگراد يا بيشتر باشد، بيابان ناميده است. تورنت وايت كمتر بودن بارندگي ماهانه و سالانه از تبخير و تعرق ماهانه و سالانه را معيار شناخت بيان دانسته است (اختصاصي و سپهر، 1390: 3).

گياه شناسان معتقدند كه بيابان منطقه اي با فقر شديد پوشش گياهي در سطح وسيع است، يعني از لحاظ تنوع گونه اي و تراكم گياهي بسيار فقير هستند.

به عقيده­ي زمين شناسان بیابان ها مناطقي هستند كه داراي سازندهاي زمين شناسي شور و تبخيري (گچي و نمكي) هستند و از نظر پوشش گياهي فقيرند.

از ديدگاه اكولوژي و كارشناسان ملل متحده : بیابان منطقه اي است كه در آن فعاليت هاي حياتي و توليد بيولوژيكي مانند فعاليت هاي انسان و حيوان و گياه كم باشد.

از ديدگاه اکوژئومورفولوژي بيابان به سرزميني اتلاق مي­گردد که پوشش گياهي در آن ضغيف و فرسايش آبي و بادي شديد مي­باشد (کردواني، 1386: 7).

در يک تعريف كلي و جامع مي توان گفت بيابان ها مناطق خشك و گرمي هستند كه حيات جانداران در آن يا صورت نمي گيرد يا در صورت وجود بسيار ناچيز است و شرايط آب و هوايي اين مناطق براي گياه و جانور طاقت فرسا و سخت است و موجودات زنده اي كه در اين مناطق زندگي مي كنند معمولا از لحاظ ساختار وجودي خود با شرايط حاكم بر اين مناطق سازگارند. در چنين مناطقي معمولا فرسايش بادي و به طور وسيع عمل مي کند و باعث وارد كردن خسارت كلاني در سطح مزارع و راه هاي ارتباطي و مناطق مسكوني موجود در اين مناطق مي شود.

به طور خلاصه بیابان يک بيوم (سرزمين) يا يک‌نوع اکوسيستم زوال يافته است که استعداد توليد طبيعي گياه (بيوماس) در آن کاهش يافته و يا به کلي از بين رفته است. اين فرايند نه تنها به عوامل اقليمي، به عوامل محيطي نظير ساختمان زمين­شناسي، توپوگرافي، منابع آب و خاک و دخالت انسان در محيط نيز بستگي دارد (فائو-يونپ، 1984: 84). نواحي بياباني از لحاظ اکولوژي گياهي و جانوري محدوديت‌هايي را در بر داشته و يا حتي فاقد حيات مي­باشد (معيري، 1390: 54).

 انواع بیابان

به طور کلي بيابان ها را در دو دسته تحت عنوان بيابان هاي طبيعي و بیابان هاي مصنوعي – دست ساز تقسيم مي کنند. اما براساس دما و رطوبت نسبي به سه دسته ي بيابانهاي ساحلي، بيابانهاي داخلي خشك و بيابانهاي سرد تقسيم مي شوند.

بيابان هاي ساحلي در سواحل درياها و اقيانوس ها قرار گرفته اند و رطوبت نسبي هوا در آنها بالاست و در مواردي حتي به صد درصد هم مي رسد و به همين دليل نسبت به بيابان هاي داخلي خشك پوشش گياهي بالاتري دارند. ميزان بارندگي كمتر از 50 ميلي متر در سال كه يكي از ويژگي هاي بيابان است دليل اصلي قرار گرفتن اين مناطق در تقسيم بندي مناطق بياباني است. اين بیابان ها در مناطق گرم  معتدل تا سرد واقع شده اند نظير جنب قطبي و جنب حاره اي مانند ناميب در آفريقاي جنوبي و آتاكاما در شيلي.

زمستان هاي سرد و كوتاه تابستان هاي نسبتاً گرم و معتدل و طولاني از ويژگي هاي اين نوع بيابان هاست. اين بيابان ها در غرب قاره ها بين عرض جغرافيايي 20 تا 30 درجه ديده مي شوند. بادهاي شرقي در اين منطقه غالب است و مانع نفوذ رطوبت به داخل سواحل مي شود. جريانهاي سرد نيزعامل ديگري در شكل گيري اين نوع بيابان هاست، اين جريان ها باعث مي شود تا رطوبت موجود در هواي دريا به صورت مه در طول سواحل ظاهر شود.

رطوبت نسبي در بيابانهاي داخلي خشك خيلي كم است و در برخي بیابان ها نزديك به صفر درصد هم مي رسد و هوا ممكن است خيلي گرم شود و بر عكس بيابانهاي ساحلي اختلاف دما نيز خيلي زياد است. سراب پديده اي است كه در اكثر روز هاي گرم در اوقاتي از روز اتفاق مي افتد. اين بيابانها در عرض 35 تا 50 درجه واقع شده اند و براساس ميزان پوشش گياهي خود به دو دسته بيابانهاي گرم و خشك و بيابان هاي نيمه خشك تقسيم مي شوند: بيابانهاي آمريكاي شمالي (مجاوا، حوضه­ي بزرگ، سونوران)، آمريكاي جنوبي (شمال مكزيك، شمال شيلي، شمال آرژانتين)، آفريقا (صحرا، ايتوپي)، جنوب و جنوب غرب آسيا (شبه جزيره عربستان)، لوت ايران، غرب پاكستان و استراليا از اين نوع بيابانهاي گرم و خشك محسوب مي شوند.

خشكي شديد هوا، گرماي شديد روزانه و سرماي شبانه، اختلاف شديد دماي شب و روز، تبخير و تعريق شديد، بارندگي كم و پوشش گياهي ضعيف از ويژگي هاي اين بيابان هاست. مركز پر فشار جنب حاره اي و باد هاي شرقي عامل موثر در تشكيل اين  بیابان  هاست كه اكثرا فاقد پوشش گياهي يا پوشش گياهي بسيار ضعيف هستند.

بيابانهاي حوضه­ي بزرگ در آمريكا، مونتانا، شمال آمريكا، شمال روسيه، شمال اروپا، گرينلند و شمال آسيا از نوع بيابان هاي نيمه خشك هستند. تابستان هاي معتدل خشك، بارش كم زمستاني (حدود 50 ميلي متر) و شب هاي سرد از ويژگي اين بیابان ها است. پوشش گياهي اين بیابان ها كم، پراكنده، تنك و سازگار با شرايط زيست محيطي و بومي هستند.

بیابان هاي سرد در قطب ها و مناطق جنب قطبي قرار دارند. زمستان هاي طولاني سرد و برفي، باران هاي اتفاقي تابستاني، تابستان هاي گرم، معتدل، كوتاه و مرطوب از ويژگي هاي اين مناطق است. البته در اكثر موارد اين مناطق را جز بيابان هاي دنيا نمي نامند ولي از لحاظ اكولوژيست ها اين مناطق نيز جزء بيابان ها محسوب مي شوند.

بیابان های جهان و ايران

كره­ي زمين به عنوان زيستگاه  تمامي موجودات زنده داراي مساحتي در حدود 510667000  كيلومترمربع است كه از اين مقدار 360607000 كيلومترمربع آن را آب و 150060000 کيلومترمربع آن را خشكي تشكيل داده است.

نواحي خشك و نيمه خشك بيش از 30 درصد مساحت خشكي هاي سياره­ي زمين را در بر گرفته اند، و ايران با مساحتي حدود 1650000 ميليون هكتار، روي كمربند خشك جهان قرار گرفته و 61 درصد از مساحت آن داراي اقليم خشك و فرا خشك است. بنابراين ايران حدود 4/2درصد از بیابان هاي جهان را در خود جاي داده است و طبق گفته هاي پيشين بيابان جزء مناطق خشك محسوب مي شود.

آمار و ارقام ارائه شده از مراجع مختلف در مورد وسعت بيابانهاي جهان، متفاوت است به عنوان مثال در آمار سازمان يونسكو در سال 1977 مساحت بیابان هاي جهان 50 ميليون كيلومتر مربع بر آوردشده است. اداره­ي پروژه هاي نواحي خشك دانشگاه آريزونا و تاكسون مساحت بيابان ها را 45 ميليون كيلومترمربع اعلام كرده است.

اطلس جهاني مجله­ي جغرافيايي اين مساحت را 45 تا 50 ميليون كيلومتر مربع اعلام كرده است. برنامه­ي محيط زيست سازمان ملل متحد در سال 1977 مساحت تقريبي بيابان هاي طبيعي دنيا را 130 ميليون كيلومترمربع اعلام كرده است. همين منبع در گزارشي به مناسب روز جهاني محيط زيست در سال 2006، مساحت كل بيابان هاي جهان را معادل 4/1 خشكي هاي كره­ي زمين برآورد كرده است. طبق نقشه­ي يونپ در سال 1977 مساحت تقريبي بيابان هاي واقعي دنيا، معادل مناطق فرا خشك حدود 5/7 درصد خشكي هاي جهان است.

مساحت بیابان هاي ايران برحسب اعلام نظر سازمان جنگل ها مراتع كشور در سال گذشته 34 ميليون هكتار اعلام شده است. براساس آمار اداره ي هواشناسي كشور 7/43 ميليون هكتار از كل وسعت كشور در محدوده اكوسيستم بياباني قرارداد که 23 ميليون هكتار از اين مساحت صرفا شامل پديده هاي بياباني فاقد پوشش گياهي است. به نقل از منابع ديگر نيز اين ارقام به قريب 43 ميليون هكتار (معادل 4/1وسعت ايران) بيابان اعلام گرديده است. در نهايت بايد ذكر شود كه اختلاف موجود در اين اعداد و ارقام ناشي از نبودن تعريفي واضح و جامع از بيابان و تعيين حدود واقعي آن است.

جهت مشاهده و دانلود بررسی و تحليل پالئوژئومورفولوژی کوير دق سرخ دانلود پايان نامه دکتری رشته جغرافيای طبيعی گرايش ژئومورفولوژی کلیک کنید .

جهت مشاهده و دانلود ساحل چیست و ژئومورفولوژی ساحلی کلیک کنید .

بيابان زايی

بیابان زايی يكي از مهم ترين بحران هاي امروز جهان است، به نحوي كه هم اكنون حدود يک ميليارد و سيصد ميليون انسان ساكن در بيش از 110 كشور (نزديك به سه پنجم كشورهاي جهان)، از اثرات زيانبار آن در رنج هستند. بيابان زايي واژه جديدي است که از دهه هاي اخير با واژه بيابان قرين گرديده، براي اولين بار ابداع واژه بيابان زايي توسط لوئيس لاودن (1927) و سپس گابريل آبروويل (1949) مطرح گرديد (اختصاصي، 1386)، اما به هيچ وجه معضل جديدي نبوده، بلكه بخشي از پديده ي توسعه طبيعي كشور ما به شمار مي آيد. بر طبق نظريه گلنتس (1977) واژه بيابان زايي درحدود يکصد تعريف دارد. نقطه مشترک همه اين تعاريف تخريب شديد محيط زيست است (سپهر، 1387).

ساده ترين تعريف بیابان زايی اين است که وقتي خاک در شرايطي قرار مي گيرد که به تدريج استعداد طبيعي خود را از دست مي دهد، بیابان زايي آغاز مي شود (زهتابيان، 1383). اما براساس تعريف جامع تر فائو بيابان زايي عبارت است از مجموعه عوامل جغرافيايي، آب و هوايي، بيولوژيکي و انساني را که موجب تخريب فيزيکي، شيميايي و ذخاير بيولوژيکي منابع ارضي در مناطق خشک ونيمه خشک شده و بقاء نوع موجودات زنده و جوامع بشري را در معرض مخاطره قرار مي دهد (خلد برين، 1380).

در مجموع بیابان زايی به تخريب زمين و کاهش قابليت­هاي توليد معيشتي خاک در مناطق خشک، نيمه خشک و خشک نيمه مرطوب اطلاق مي­شود. مي­توان گفت که اين پديده در نتيجه­ي عوامل گوناگون از جمله فعاليت­هاي بشر و تغييرات اقليمي اتفاق مي­افتد (Qi et al., 2012: 37). به عبارت ديگر بيابان زايي کاهش توان اکولوژيکي و بيولوژيک زمين بوده که هم به صورت طبيعي و مصنوعي رخ مي­دهد (اکبري و همکاران، 1390: 398).

بيابان زايي به معني تخريب سرزمين و كاهش توان توليدي آن در نتيجه­ي بهره برداري بي رويه از منابع توسط عوامل انساني و اثرات پديده هاي طبيعي  نظير تغيير اقليم است. پديده­ي بيابان زايي، در اثر عواملي خاص اتفاق مي افتد كه عبارتند از: چراي مفرط دام، بوته كني، آبياري غلط، استفاده نكردن بهينه از زمين ها و قابليت آنها، تبديل بي رويه زمين هاي مرتعي به ديم زار، رعايت نكردن موزاين علمي در شخم زمين، كشت فشرده و نامناسب در زمين هاي كشاورزي، تغييرات آب و هوايي، افزايش جمعيت و نياز انسان ها به مواد غذايي بيشتر و شرايط متغيير اجتماعي و اقتصادي.

در اين ميان، انسان نقشي اساسي بر عهده دارد او مي تواند با شناخت اين عوامل و جلوگيري از گسترش آنها، پديده­ي بيابان زايي را متوقف كند و اقداماتي را كه به بيابان زدايي مي انجامد، انجام دهد. بيابان زايي عوارض گوناگوني دارد که نمونه هايي از آن مي تواند شامل موارد زير باشد:

• تهديد حاصلخيزي خاك (شور شدن اراضي).
• مدفون شدن آبادي ها در زير توده هاي شن و ماسه مانند روستا هاي سفيد آب و رحمت آباد در اصفهان.
• بالا آمدن بستر رودها بر اثر ورود ماسه ها.
• پر شدن كانالهاي آبرساني و قنوات.
• وارد شدن صدماتي به تأسيسات نظامي و صنعتي.
• مسدود نمودن جاده هاي ارتباطي و خطوط راه آهن.
• آلوده شدن محيط زيست و در خطر افتادن سلامتي اهالي.

فرايندها و عوامل بیابان زايی

درحال حاضر، بيابان زايي به عنوان پديده اي غالب در مناطق خشک و نيمه خشک، زندگي ساکنان اين نواحي را تهديد کرده و سالانه هزاران هکتار بر وسعت عرصه هاي بياباني افزوده مي شود. لذا بر آورد وضع کنوني بيابان زايي، تعيين عوامل موثر در ايجاد و توسعه آن، ارزيابي روند بياباني شدن و مکان يابي مناطق حساس به بیابان زايی، جهت جلوگيري از گسترش اين پديده ضروري است (ماراني برزاني، 1384).

بیابان زايی ممکن است با چشم انداز و علايم مختلف همراه باشد که از آن به عنوان محيط هاي بياباني ياد مي شود. به عبارتي بیابان زايی ممکن است در نتيجه يک فرايند و يا تاثير متقابل چندين عامل بروز نمايد. البته در ارزيابي شدت و وضعيت بيابان زايي مي توان به فرايند غالب تاکيد کرد.

بیابان زايی چه به سبب عوامل انساني و يا طبيعي، نوعي از تخريب اراضي در سرزمين هاي خشک محسوب شده و داراي حالات مختلفي است که از آن به فرايند تعبير شده است. به طورکلي فرايندهاي اصلي بيابان زايي به پروسه هاي تخريب منابع آب، خاک، گياه و هوا اتلاق مي شود که تخريب هر کدام مي تواند در کاهش توان و پتانسيل اکوسيستم موثر باشد. فرايندهاي ديگر بيابان زايي به صورت زه دار شدن و يا افت سفره آبي، شور شدن، فرسايش آبي و بادي خاک، نابودي توده مرتعي، جنگلي و پوشش گياهي و غيره نمودار مي شود.

ظهور چشم اندازهاي خشک و بي روح مسکوني و صنعتي و فاقد فضاي سبز، فرايندهاي جديدي از بیابان زايی هستند که از آنها به عنوان فرايندهاي تکنوژنيکي و يا توسعه شهري ياد شده است. قحطي، فقر و مهاجرت از فرايندهاي اجتماعي و اقتصادي بیابان زايی هستند (اختصاصي و سپهر، 1390). شکل (1-1) مهمترين فرايندهاي بيابان زايي را از منظر فائو- يونيپ (1984) به تصوير کشيده است.

[1] – Vayapan

[2] – Bi Aban

[3] – Desert

[4] – Sahare

[5] – Robe’ or Rabe’

 فرآيندهای ژئومورفيک

در ژئومورفولوژي به پروسه و روند ايجادکننده ژئوفرم در يک سطح فرايند گفته مي شود و به دو دسته دروني (تکتونيک و ساختماني) و بيروني (فرسايشي) تقسيم مي­شوند (موسوي و تقي زاده، 1388: 71). به عبارتي فرايندهاي ژئومورفيک به مجموعه اي از فعل و انفعالات فيزيکي يا شيميايي اطلاق مي شود که سبب ايجاد فرم هاي سطحي مي شوند. نمادين کردن فرايند در نقشه هاي ژئومورفولوژي از طريق رنگ نمايش ژئوفرمها صورت مي گيرد براي نمونه رنگ آبي فرايندهاي آبي، رنگ آبي روشن فرايندهاي يخچالي و … را نمايش مي دهند و در کل ژئوفرم نمايشي مورد نظر و رنگ آن خود گوياي نوع فرايند خاص ايجاد آن مي باشد.

در مجموع نمايش فرايند در نقشه هاي ژئومورفولوژي بيشتر جنبه تاليفي دارد و از طريق جدولي که به عنوان راهنماي نقشه بعد از نقشه اصلي تدوين مي گردد نمايش داده مي شود (رامشت، 1385: 142 تا 152). سيستم هاي شکلزاي حاکم بر منطقه در حال حاضر به ترتيب از کوهستانها به طرف دشت از نوع مجاور يخچالي در ارتفاعات، فلوويال در مناطق کم ارتفاع و فرسايش بادي و پديمنتاسيون در پلايا و اطراف آن مي باشند (جدول 2-1).

جهت مشاهده و دانلود مئآندر، مورفولوژی و ويژگی های هندسی آن (موضوع ادبیات رودخانه کارون) کلیک کنید .

جهت مشاهده و دانلود ادبیات و مبانی نظری ژئومورفولوژی و توسعه شهری کلیک کنید .

  مورفوتکتونيک

در پايان دوران دوم، حركات زمين ساختي مهمي، قسمت وسيعي از ايران، از جمله ارتفاعات البرز را تحت تاثير قرار داده، و رشته هاي مركزي آن را به صورت جزاير وسيعي براي هميشه از قيد درياهاي زمين شناسي آزاد ساخته است. از اين زمان به بعد محل كنوني چاله دامغان با ايران مركزي سرنوشت مشتركي را دنبال نموده اند. در آغاز دوران سوم كه آتشفشان هاي زيردريايي نيرومندي در قسمت بزرگي از ايران مركزي فعاليت داشته اند، اين ناحيه را نيز كم و بيش تحت تاثير فعاليت هاي خود قرار داده اند. سنگ هاي آهكي، ماسه سنگي، كنگلومرائي و گچي كه به طور متناوب به وسيله توف هاي آتشفشاني از هم جدا شده اند، رسوبات اين زمان را تشكيل مي دهند.

در اواسط دوران سوم حركات زمين ساخت جديدي اتفاق افتاده كه مجدداً قسمت بيشتري از رشته هاي البرز را از آب خارج ساخته است. درياهاي اواخر دوران سوم، همچنان در پاي اين ارتفاعات وجود داشته و از طريق دره های گسلی به داخل البرز نيز راه يافته است. در ارتباط با تغيير شرايط اقليمي و كاهش عمق درياهاي زمين شناسي، قسمت اعظم رسوبات اين زمان به شكل ماسه سنگ و كنگلومرا و گچ ته نشين شده اند. بقاياي رسوبات در پاي كوهستان هاي حاشيه دشت و يا در حوالي سرشاخه هاي دامغان­رود در داخل البرز پراكنده مي باشند.

صرفه نظر از سنگ هاي دگرگوني (كوارتزيت)، مقاوم­ترين سنگ ها در ارتباط با شرايط اقليمي، سنگ هاي آهكي هستند و كاربرد فراواني در مصالح ساختماني دارند. در پايان پليوسن و ابتداي دوران چهارم مهمترين و فراگيرترين حركات زمين ساختي آلپي كه مولد ناهمواري هاي فلات ايران بوده، چاله دامغان نيز نقش تعيين كننده اي به عهده داشته است. از اين زمان به بعد ناحيه دامغان به صورت حوضه اي مستقل درپاي البرز شكل گرفته است (جعفرپور و همکاران، 1368: 102).

وجود سيستم هورست و گرابن و شکستگي هاي عميق در حوضه آبخيز دامغان منجر به ايجاد خرده قاره هايي شده که اثرات متقابل اين خورده قاره ها بر يکديگر و عملکرد گسل هاي موجود در پيرامون و داخل آنها در فازهاي فشاري و کششي نقش اساسي در ژئومورفولوژي حوضه آبخيز دامغان ايفا کرده است.

کليه تحولات زمين شناسي حوضه آبخيز دامغان را حرکات قايم و افقي گسل هاي پيرامون آن شکل داده اند. حرکات قائم اين گسل ها در فرونشيني و ايجاد چاله دامغان نقش مهمي ايفا کرده و در بعضي مواقع باعث فرونشيني مضاعف کوير حاج عليقلي و کفه نمکي موجود در آن شده است. به طور کلي چاله دامغان نتيجه پديده زمين ساخت و عمل گسل هاي متعددي است که در ايجاد اين چاله نقش داشته است (شکل 2-8). پس از آن تخريب و فرسايش در حوضه آبخيز دامغان موجب تراکم رسوبات در چاله و ايجاد سطحي هموار و يکنواخت گرديده است (احمدي، 1387، 114 تا 121).

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های جغرافیا  کلیک کنید.

نمونه ای از منابع و مآخذ

• احمدي، حسن، (1387)، ژئومورفولوژي كاربردي (بیابان– فرسايش بادي)، جلد دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم.
• اختصاصي، محمدرضا و سعيد مهاجري، (1374)، روش طبقه­بندي و شدت بيابان زايي اراضي در ايران، مجموعه مقالات دومين همايش ملي بيابان زايي و روشهاي مختلف بيابان­زدايي، کرمان، موسسه تحقيقات جنگل­ها و مراتع.
• اختصاصي، محمدرضا و عادل سپهر، (1390)، روش­ها و مدل­هاي ارزيابي و تهيه نقشه بیابان زايی، يزد، انتشارات دانشگاه يزد، چاپ اول.
• اکبري، مرتضي، 1382، ارزيابي و طبقه بندي بيابان­زدايي با تکنيک RS و GISدر منطقه خشک شمال اصفهان، پايان نامه کارشناسي ارشد بیابان زدايی، دانشگاه صنعتي اصفهان، دانشکده منابع طبيعي، اساتيد راهنما: سيد جمال الدين خواجه الدين، مصطفي کريميان اقبال.
• اکبري، مرتضي؛ رعنايي، احسان و سيد حمزه بديعي نامقي، (1390)، ارزيابي حساسيت پارامترهاي ورودي در وضعيت بيابان زايي با استفاده از مدل شبکه عصبي مصنوعي (مطالعه موردي: جنوب شهرستان نيشابور)، نشريه آب و خاک (علوم و صنايع کشاورزي)، جلد 25، شماره 2، صص 398- 410.
• آرخي، صالح، نيازي، يعقوب، 1389، مقايسه تکنيک­هاي مختلف پايش تغييرکاربري اراضي- پوشش گياهي با استفاده از RS و GIS (مطالعه موردي حوزه دره شهر- استان ايلام)، مجله کاربرد سنجش از دور و GISدر علوم منابع طبيعي، سال اول، شماره 1، صص 61 – 77.
• بخشنده مهر، ليلا، (1387)، ارزيابي کمي وضعيت بيابان زايي در شرق اصفهان و ارائه يک مدل منطقه­اي با تاکيد بر مدل مدالوس، پايان­نامه کارشناسي ارشد، اصفهان، دانشگاه صنعتي اصفهان.
• جعفري، محمد؛ آذرنيوند، حسين؛ زهتابيان، غلامرضا؛ جمشيدي، علي، 1381، بررسي نقش کيفيت آب آبياري در بياباني شدن اراضي کشاورزي حاشيه کوير دامغان، بيابان، جلد 7، شماره 2، صص 121-128.
• جوزي، سيد علي و شبنم صفاريان، 1390، تجزيه و تحليل محيط زيستي نيروگاه گازي آبادان با استفاده از روشTOPSIS، محيط شناسي، شماره 58، صص 53 – 66.
• چمن­پيرا، غلامرضا؛ زهتابيان، غلامرضا و حسن احمدي، (1385)، کاربرد روش ICD به منظور تعيين شدت وضعيت فعلي بيابان زايي در حوزه آبخيز کوهدشت، نشريه دانشکده منابع طبيعي، جلد 59، شماره 3، صص 543-555.
• حسني، وهاب، 1382، بررسي منشا و نحوه تكامل شورابه و رسوبگذاري كانيهاي تبخيري در پلاياي چاه جام (حاج عليقلي) دامغان، پايان نامه كار شناسي ارشد، تهران، دانشگاه تهران.
• حسيني، سيد محسن، 1382، امکان سنجي ايجاد سازمانهاي غير دولتي حفاظت از محيط زيست و منابع طبيعي، محيط شناسي، شماره 31، صص 105 – 114.
• حکمت­نيا، حسن؛ موسوي، ميرنجف، 1390، کاربرد مدل در جغرافيا با تأکيد بر برنامه­ريزي شهري و ناحيه­اي، يزد، انتشارات علم نوين، چاپ دوم.
• رامشت، محمد حسين، 1385، نقشه هاي ژئومورفولوژي (نمادها و مجازها)، انتشارات سمت، چاپ دوم.
• رامشت، محمد حسين، 1369، کاربرد ژئومورفولوژي در برنامه ريزي ملي، منطقه اي، اصفهان، انتشارات دانشگاه اصفهان، چاپ اول.
• رسولي، علي اکبر، 1387، مباني سنجش از دور کاربردي با تاکيد بر پردازش تصاوير ماهواره­اي، تبريز، انتشارات دانشگاه نبريز، چاپ اول.
• زارع­ارناني، محمد؛ حکيم­زاده، محمدعلي؛ گيوئي­اشرف، زهرا؛ ابراهيمي­خوسفي، زهره؛ دشتکيان، کاظم، 1390، رونديابي شوري خاک با استفاده از سنجش از دور به منظور ارزيابي بيابان زايي (مطالعه موردي: دشت مروست، استان يزد). مجموعه مقالات دومين همايش ملي مقابله با بيابان زايي و توسعه پايدار تالاب­هاي کويري ايران، تهران، 23 و 24 شهريورماه.
• …
• …

www.washington.edu