دیه بررسی احکام و مقدار دیه در حقوق کیفری ایران و فقه

توضیحات

بررسی احکام و مقدار دیه در حقوق کیفری ایران و فقه

بررسی احکام و مقدار دیه در حقوق کیفری ایران و فقه

دیه

فهرست مطالب

مقدمه……………………………………………………………………………………………………………….11

بخش اول: مفاهیم، پیشینه، ماهیت و درآمدی بر ارکان و شرایط تحقق دیه……………………………… 15

فصل اول: مفاهیم و تحولات تاریخی……………………………………………………………………………16

مبحث اول: واژه شناسی………………………………………………………………………………………16

گفتار اول: واژگان اصلی…………………………………………………………………………………..16

الف) دیه………………………………………………………………………………………………..16

ب) ارش………………………………………………………………………………………………..25

ج) حکومت…………………………………………………………………………………………….31

گفتار دوم: واژگان مرتبط………………………………………………………………………………..34

الف) طریقیت………………………………………………………………………………………….34

ب) موضوعیت…………………………………………………………………………………………35

ج) عاقله……………………………………………………………………………………………….36

مبحث دوم: پیشینه تاریخی…………………………………………………………………………………39

گفتار نخست: دوران قبل از اسلام……………………………………………………………………..40

الف) در دوران قدیم…….……………………………………………………………………………..40

ب) در دوران یونانیان……..………….………………………………………………………………41

ج) در دوران رومیان…………………………………………………………………………………..42

د) در دوران اعراب جاهلی……………………………………………………………………………46

گفتار دوم: دوران پس از اسلام…….…………………………….….………………………………….50

الف) در دوران پیامبر……..…….……….……………………………………………………………50

ب) در دوران کنونی……………….…………….…………………………………………………..52

فصل دوم: ماهیت دیه و درآمدی بر شرایط تحقق آن………..…………………………….…………….. 54

مبحث اول: ماهیت دیه……………………………….……………………………………………………55

گفتار اول: از دیدگاه فقهی…………………………….……………………………………………….55

گفتار دوم: از دیدگاه قانون….……………………..……………………………….……………………59

گفتار سوم: از دیدگاه حقوقی…………………………….…………………………………………….63

الف) ماهیت جزایی………………………………………………………………………………….63

ب) ماهیت خسارت………………….………………………………………………………………65

ج) ماهیت دوگانه……………..……………………………………………………………………..69

مبحث دوم: شرایط و ارکان تحقق دیه……..…………………………………………………………….71

گفتار اول: وجود فعل زیان­بار………..…………………………………………………………………73

الف) فعل زیان­بار و عدم مشروعیت………..………………………………………………………73

ب) فعل زیان­بار و وجود تقصیر………………..…………………………………………………..77

گفتار دوم:  وجود ضرر و زیان………..………………………………………………………….…….83

گفتار سوم: متضرر از جرم…………..…….……………………………………………………………88

گفتار چهارم: رابطه سببیت…………..………………………………………………………….…….92

بخش دوم: مقادیر، مصادیق، مهلت و مسئولین پرداخت دیه و درآمدی بر موضوعیت و طریقیت آن……96

فصل اول: مقادیر، مصادیق و درآمدی بر موضوعیـت و طریقیـت اقسام دیه……………….………….………97

مبحث اول: مقادیر دیه………..…….……………………………………………………………………..97

گفتار اول: در جنایات عمدی…..…….……..………………………………………………………..100

گفتار دوم: در جنایات شبه عمد………..…………………………………………………………….103

گفتار سوم: در جنایات خطای محض…………………………………………………………………107

مبحث دوم: مصادیق دیه و درآمدی بر موضوعیت و طریقیت و اصل بودن یا نبودن مصـادیق

آن………………………………………….…………………………………………………………………110

گفتار اول: مصادیق دیه….………………….……….…………………………………………………..111

الف) شتر……..……………….………………………………………….…….……..…………….111

ب) گاو……….……………………….……………….……..…….………………………….……114

ج) گوسفند………….…………………………………………………………..………….……….117

د) دینار………….……………….……………………………………………………………………120

ه) درهم………………………………………………………………………………………………122

و) حله یمنی…………………………………………………………………………………………125

گفتار دوم: اصیل بودن یا نبودن موارد دیه ……………..……………………………………….……130

گفتار سوم: طریقیت و موضوعیت دیه …..….…….……………………………………………….. 132

فصل دوم: مهلت­ها و مسئولین پرداخت……………………………………………………………………..136

مبحث اول: مهلت­ها…………….………………………………………………………………………..136

گفتار اول: در جنایات عمد……………………..…………………………………………………….136

گفتار دوم: در جنایات شبه عمد و در حکم آن…..……..………………………………………… 141

گفتار سوم: در جنایات خطای محض و در حکم آن………………..……….……………………..147

مبحث دوم: مسئولین پرداخت دیه …….……………..……………..………….……………………..151

گفتار اول: مرتکب……….………………………………..……………………………….…….……151

گفتار دوم: عاقله………..………………………………………………………………………………155

گفتار سوم: بیت­المال………..………….………………………………………………………………166

گفتار چهارم: بستگان…….……………………………………..………………………………….. 175

فهرست منابع و مآخذ………………..……..……………………………………………………………….183

دیه

چکیده:

دیه نهادی مهم در حقوق اسلام است که به جهت منابع مطلوب اجتماعی و اقتصادی در جهت حفظ حرمت خون انسان و جبران ضرر و زیان ناشی از صدمات جسمانی به عنوان حکمی امضایی از سوی شارع مقدس مورد تأیید قرار گرفته است. حکمی که بلا شک با تغییراتی که شارع در آن به وجود آورده است یکی از احکام مترقی اسلام به شمار می­آید.

تاریخچه نظام دیه در ایران قبل از انقلاب اسلامی مبین این امر است که دیه مبتنی بر یک ضابطه عرفی بوده است اما از زمان انقلاب شکوهمند اسلامی گام­های بلندی در جهت اسلامی­کردن قوانین برداشته شد که دیه نیز از این قاعده مستثنی نبود.

در این پایان­ نامه که عنوان آن بررسی احکام و مقادیر دیه در حقوق کیفری ایران و فقه حنفی می­باشد، سعی بر این داشتیم تا با تحلیل احکام و مقادیر دیه از منظر قانون­گذار و فقهای اسلامی و بیان نظرات فقهای حنفی به تبیین مسائل پرداخته و ایرادات و کاستی­های قانون را بازگو نماییم.

موضوع مورد بحث در دو بخش تدوین شده که در بخش اول به تعریف مسائل اساسی مربوط به بحث دیات پرداخته و سیر تحولات تاریخی آن را بررسی می­نماییم تا مراحل شکل­گیری دیه به عنوان جبران خسارت را نمایان سازیم و در ادامه به ماهیت دیات که امروزه به یکی از مسائل اساسی میان حقوق­دانان تبدیل شده است می­پردازیم. همان­طور که می­دانیم برای تحقق هر امری می­بایست شرایط و ارکان تحقق آن بررسی شود. دیه نیز از این قاعده مستثنی نیست لذا در این قسمت به دنبال آنیم تا بدانیم برای تحقق دیه نیاز به چه شروطی است و آیا جمع این شرایط، شرط است یا با نبود یکی از آنها نیز می­توان مرتکب را مسئول دانست.

در بخش دوم به مقادیر دیه در سه نوع از جنایات (عمدی، شبه عمدی و خطای محض) اشاره کرده و با بیان مصادیق دیه، اصل بودن یا نبودن و موضوعیت و طریقیت آن را بررسی خواهیم کرد، همچنین به تحلیل مهلت­های در نظر گرفته شده از طرف قانون­گذار خواهیم پرداخت و در پایان به اشخاصی که مسئول در پرداخت دیه می­باشند اشاره نموده و از آنجایی که نهاد عاقله به عنوان یکی از مهمترین مسائل و مشکلات در جامعه امروزی محسوب می­شود، به آن پرداخته و در انتها با نتیجه گیری و ارائه پیشنهاد رساله خود را به پایان خواهم برد.

امید است که نگارش این رساله بتواند اندکی در روشن نمودن زوایای تاریک نظام دیه تأثیر گذار باشد و قطعاً رساله حاضر دارای نواقص و کاستی­هایی می­باشد که برطرف نمودن آن نیاز به سعی و تلاش بیشتر دارد.

واژگان کلیدی: دیه، عاقله، مقادیر، جنایت، ماهیت، حنفی ،دیه

دیه

دیه واژه­ای عربی، از نظر جوهری مفرد دیات است و در اصل به صورت »ودی» بوده که حرف «واو» از اول آن حذف شده و حرف «ها» به آخر آن اضافه شده است. ودی دارای معانی متعددی می­باشد؛ هم­چون دره و کرانه کوه، جاری شدن چیزی، جاری شدن چیز مایع، نابودی و هلاکت، مجرای بزرگ آب. شاید وجه تسمیه دیه (خون­بها) آن باشد که آن را در مقابل ریختن و جاری شدن خون می­پردازند. دیه مانند عده در اصل مصدر است.¹

هم­چنین در کلام عرب کلمه عقل نیز به جای دیه به کار رفته است، چون وضع دیه باعث می­شود که مردم یکدیگر را به قتل نرسانند. معنای دیگر عقل، بستن زانوی شتر است و علت این­که به دیه عقل می­گویند آن است که در زمان جاهلیت، برای خون­بها فقط دیه پرداخت می­شد و اقوام قاتل شب هنگام شترانی را نزدیک خانه اولیای مقتول می­بردند و زانوی شتر را در آنجا می­بستند و صبح که اولیای مقتول از خانه خارج می­شدند شتران زانو بسته را در کنار خانه خود می­دیدند.²

از دیه به عنوان حق القتیل، یعنی مالی که بدل جان مقتول می­باشد یاد شده است.³ «ودی القاتل القتیل»، یعنی قاتل خون­بهای کشته را به صاحبان خون داد.⁴

دیه در برخی از فرهنگ­نامه­ها به صورت زیر آمده است:

«دیه مالی است که ضارب یا قاتل باید به شخص آسیب دیده یا وراث او بدهد.»⁵

«دیه به عنوان پولی است که قاتل یا اقوام او برای جبران قتلی که واقع شده می­پردازند و خون­بها تعریف کرده اند.»⁶

«دیه کیفری است نقدی که در هر یک از سه مورد ذیل از مجرم به نفع مجنی­علیه یا قائم مقام قانونی او گرفته شود:

١-در صورت تراضی مجنی­علیه (یا قائم مقام قانونی او) و مجرم، که به جای قصاص دیه داده می­شود.

٢-در صورتی­که رعایت شباهت مجازات با جرم مقدور نباشد. چنان­که اگر بر اثر جرم، استخوان جابجا شود قصاص مقدور نیست (و این جرم را منقله گویند )، در این صورت سه بیستم دیه را از مجرم می­گیرند.

٣-در موردی که قانون حکم به دیه کند، مانند قتل فرزند به دست پدر.»¹

واژه معادل دیه در زبان فارسی «خون­بها» یا «بهای­خون» می­باشد و به اصطلاح می­گویند که بهای خون مقتول پرداخت شد نه اینکه دیه بهای خون مقتول باشد و برای مقدار خون از بین رفته دیه پرداخت شود، بلکه امری اعتباری و از بین رفتن خون به معنی از بین رفتن جان و حیات انسان است.

دیه در دو جای قرآن آمده است: خداوند در آیه ٩٢ سوره نساء می فرماید: «و ما کان لمؤمنِ أن یَقتُلَ مؤمنً الا خطأً و من قتل مؤمناً خطاً فتحریرُ رقبةٍ مؤمنةٍ و دیةٌ مسلمةٌ الی اهله الا أن یصَدَّ قوا فان کان مِن قومٍ عدوٍّ لکم و هو مؤمنٌ فتحریر رقبةٍ مومنةٍ و إن کان مِن قومٍ بینکم و بینهم میثاقٌ فدیةٌ مسلَّمة الی اهله و تحریر رقبةٍ مومنةٍ ضمن لم یَجد فصیامُ شهرینِ متنابعینِ توبةً مِن اللهِ و کان اللهُ علیماً حکیماً»

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

Instagram : payanbama

ماهیت

یکی از مسائلی که امروزه مورد بحث و جدل حقوق­دانان قرار گرفته است، ماهیت دیات می­باشد که حتی در حقوق دیگر کشورهای اسلامی نیز مطرح گردیده و هر یک از حقوق­دانان نظرات خود را بیان نموده­اند. در این مبحث به دنبال آنیم تا بدانیم جایگاه واقعی دیات در شریعت اسلام چیست؟ آیا ماهیت دیه مجازات است و پرداخت دیه از سوی جانی کیفر و مجازاتی برای عمل ارتکابی اوست یا این­­چنین نیست و دیه دارای ماهیت خسارت و از مصادیق مسئولیت مدنی می­باشد یا تلفیقی از مجازات و خسارت؟ نظرات و سلایق متفاوتی وجود دارد که علی رغم طرح مباحث نسبتاً طولانی در این خصوص هنوز به طور روشن مشخص نگردیده که ماهیت دیه چیست.

در پاسخ به این سؤالات و بررسی ماهیت دیه ابتدا به فقه و اقوال و تعاریف فقها در این خصوص پرداخته و نظر فقهای حنفی را جویا می­شویم، سپس از دیدگاه قانونی به این موضوع می­پردازیم تا به هدف قانون­گذار پی ببریم. در پایان از دیدگاه حقوقی ماهیت دیات را بررسی می­نماییم و سه نظر معروف دراین باره را بیان می­کنیم.

 دیه از دیدگاه فقهی

فقهای اسلامی در طول تاریخ پاسدار شریعت بوده­اند و همواره در صدد حل و فصل مشکلات مردم برآمدند. فقها از دیه تعریف­های گوناگونی دارند که با اندکی تأمل، این نکته آشکار خواهد شد که در بسیاری از آن تعاریف به طور صریح از دیه به عنوان مالی که به ازای تلف نفس پرداخت می­شود تعبیر شده است که با توجه به آنها می توان گفت: فقهای شیعه و اهل سنت دیه را به عنوان خسارتی که در مقابل تلف نفس به اولیای مقتول پرداخت می­شود پذیرفته­ اند.

در این قسمت برای روشن شدن هر چه بهتر موضوع چند تعریف از فقهای اسلامی را بیان می­داریم.

امام خمینی (ره) اظهار داشته­اند:¹ «دیه مالی است که به سبب جنایت بر نفس یا عضو واجب می­شود»، همچنین احمد ادریس عوض نیز چنین تعریفی از دیه دارد، کاشانی می­گوید:² «در ضمان به عنوان حقوق الناس، واجب شده و حقوق مردم از راه جبران خسارت واجب می گردد و در واجب کردن ضمان از راه عوض مالی، جبران حقی است که از دست داده شده».

امام محمد عبده دیه را چنین تعریف کرده است:³ «آنچه به ورثه ی مقتول داده می­شود، عوض از خون او یا عوض از حقی که ورثه در آن دارند».

عبدالله بن محمود الموصلی از فقهای مذهب حنفی دیه را این­چنین تعریف نموده است:⁴ «دیه یعنی آنچه ادا می­شود و چون قتل موجب می­شود که مالی به اولیای­دم پرداخت شود، این مال را دیه می­گویند.»

ابو یحیی زکریا الانصاری در فتح الوهاب از فقهای شافعی و منصور بن یونس بن ادریس البهوتی از فقهای حنبلی دیه را مالی می­دانند که به سبب جنایت بر نفس به مجنی­علیه یا اولیای او پرداخت می­شود.⁵