افراز منافع و دیون در حقوق ایران و فقه امامیه

افراز منافع و دیون در حقوق

چکیده

افراز منافع شکلی از تسهیم منافع مال مشاع است که در آن مالکین مشاعی ، مالک منافع مفروز در بازه های زمانی می گردند. رویه معمول افراز مالکیت مالکین مشاعی افراز عین و منافع با رویه متداول قانونی است. اما در افراز منافع با حفظ مالکیت مشاعی در اعیان منافع آن به صورت مفروزی در بازه های زمانی یا مکانی در مالکیت موضوعی احد از مالکین مشاعی یا شخص ثالث قرار می گیرد. موجد چنین مالکیتی توافق شرکا در قالب عقود معین یا غیر معین و در صورت عدم توافق با اجبار قضایی است که نتیجه آن حق استعمال یا انتفاع از منافع مال مشاعی برای شرکا بطور مستقیم یا غیر مستقیم در بازه زمانی است.

فقدان عنصر قانونی برای این نهاد حقوقی نوین، تحقیقات زیادی را  می طلبد تا نهادهای حقوقی مشابه در فقه تحت عنوان مهایات و سایر کشورهای که نهاد حقوقی قانونی به نام تایم شر یا مالکیت زمانی دارند را  بررسی و مفاهیم افراز منافع، مهایات و مالکیت زمانی و انطباق آن با یکدیگر و نظریات حقوقدانان، فقها و مقالات را به عنوان مستند موضوع ذکر و پس از ذکر نظرات موافق و مخالف به دفاع حقوقی در تثبیت آن برداشته شود. بروز اختلافات و تشکیل پرونده های قضایی و آرا صادره به عنوان نمونه کاربردی این نهاد حقوقی نوین است که بخشی از این پایان نامه به آن پرداخته است.

واژگان کلیدی: افراز منافع – مالکیت منافع – دیون – مهایات – تقسیم مال مشاع – تصرف در مال مشاع

 ماهیت حقوقی افراز و انطباق آن ­بر سایر نهادهای حقوقی مشابه ………………………..

مبحث نخست: ماهیت افراز در حقوق و فقه امامیه ………….………………………………………….

گفتار نخست: ماهیت افراز در فقه امامیه…..…………………..…………….…………….………..

گفتار دوم: ماهیت افراز در حقوق ایران ……………………………………………………………………………………..

بند نخست: افراز منافع در حقوق……………….……..…………….……………………….

بند دوم: بررسی آرا حقوقدانان در مورد افراز منافع  ….…………………….……………..……..

مبحث دوم: افراز منافع و انطباق آن با نهادهای حقوقی مشابه……………..………………………………….

گفتار نخست: انطباق افراز با مالکیت زمانی ………………………………………………….…………………

بند نخست : مفهوم مالکیت زمانی…………………….…….…………….…………..……………

بند دوم : تاریخچه مالکیت زمانی ……………………………….………….……………………..

بند سوم : ماهیت مالکیت زمانی…………………………………………………………………………………………………………………………

گفتار دوم: انطباق افراز با اجاره و سایر نهادهای حقوقی……………………………………….……………….

بند نخست: انطباق افراز با اجاره ……………………………………………………………………………………

بند دوم: انطباق افراز منافع با نهادهای حقوقی مشابه ………..…………………………………………………………….

الف  -افراز منافع وحق انتفاع…………………….……………………………………………………………………………

ب- افراز منافع و مهایات  …………………..………………………………………………………………………….

ج- افراز منافع با عقد بیع……………….….………..……………………………………………………….

د- افراز منافع با عقد صلح……………………………………………………………………………………………………..

بند سوم : افراز دیون……………………………………………………………………………………………………………………………

فصل سوم : احکام و آثار افراز منافع …………………………………………………………………………………………………..

مبحث نخست: آثار و شرایط……………………………………………………………………………………………………………………………………

گفتار نخست :شرائط  انعقاد قرارداد افراز منافع………………………………………………………………………………………………………………………….

بند نخست :شرائط عمومی………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

بند دوم :شرایط اختصاصی ………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

گفتار دوم : آثار قرارداد افراز منافع…………………………………………………………………………………………………………………………………………….

بند نخست: اثر عقد نسبت به طرفین………………………………………………………………………………………………………………………………….

بند دوم :اثر عقد نسبت به اشخاص ثالث ………………………………………………………………………………………………………………………..

گفتار سوم :انحلال قرار داد افراز منافع……………………………………………………………………………………………………………………………………..

بند نخست :اسباب انحلال…………………………………………………………………………………………………………………………………………………

بند دوم :اقاله …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

بند سوم :انحلال ارادی یا فسخ قرارداد……………………………………………………………………………………………………………………………..

مبحث دوم :احکام ، دعاوی و آیین دادرسی افراز منافع…………………………………………………………………………………………………………….

گفتار نخست: دعاوی افراز اعیان ……………………………………………………………………………………………………………………

بند نخست : افراز اعیان در مراجع اداری……………………………………………………………………………………………

بند دوم : افراز اعیان در مراجع قضایی………………………………………………………………………………………………

گفتار دوم : دعاوی افراز منافع ………………………………………………………………………………………………………………………

بند نخست : نمونه ی کاربردی افراز منافع در قالب بیع زمانی………………………………………………………………………

الف- نظریات اداره کل حقوقی و تدوین قوانین قوه قضائیه…………………………………………………………………………

ب – نمونه پرونده قضائی:………… ………………………………………………………………………………………………………..

ج – رای دادگاه:…………………………………………………………………………………………………………………………………

د- تحلیل رای دادگاه:………………………………….………………………………………………………………………………………..

بند دوم: نمونه کاربردی افراز منافع در قالب اجاره زمانی ………………………………………………………………………………………..

الف – نظریه اداره کل حقوقی و تدوین قوانین قوه قضائیه……………………………………………………………………………

ب- نمونه پرونده قضائی………………………………………………………………………………………………………………………………….

ج- رای دادگاه:…………………………………………… ………………………………………………………………………………………..

بند سوم : نمونه کاربردی افراز منافع در قالب صلح زمانی منافع:……… ………………………………………………………………………

الف– نمونه کاربردی……………………………………………………………….……………………………………………………

ب- نمونه پرونده قضائی:………….……………………………………………………………………………………………..

ج–رای دادگاه.….….………………………………………………………..………………………………………………………

منابع و ماخذ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

چکیده انگلیسی

ماهیت افراز در حقوق و فقه امامیه

نویسندگان و محققین قانون مدنی و قانون امور حسبی بیشتر تحقیقات و نظرات خود را در مورد مبحث تقسیم و افراز اعیان مطرح کرده­اند، در حالی که مبحث افراز، اختصاص به اعیان ندارد، بلکه در مورد افراز منافع خواه منافع قنات و انهار و چشمه­سارها و خواه منافع مستغلات دیگر مانند گرمابه و خانه و بستان و غیره نیز قابل طرح می­باشد.

احکام و آثار افراز منافع

در فصل سوم به بررسی آثار و احکام دعاوی افراز منافع پرداخته شده است. به این ترتیب که در گفتار نخست ، مبحث اول ، شرایط عمومی و اختصاصی قرارداد افراز منافع و در گفتار دوم، آثار قراداد افراز منافع نسبت به طرفین قرارداد و نسبت به اشخاص ثالث پرداخته شده است. و در گفتار سوم، چگونگی و آثار انحلال قرارداد افراز منافع پرداخته شده است. در مبحث دوم به احکام و دعاوی افراز منافع پرداخته شده است . و نمونه های از آرای دادگاهها مورد تحلیل و برسی قرار گرفته است.

 آثار و شرایط

مالکیت رابطه اعتباری بین مالک و مملوک است و نتیجه این رابطه، تعلق مجموعه­ای از حقوق همچون حق انتفاع[1]، حق استعمال[2]، حق استثمار[3]. حق دعوی، حق تصرف مادی و اعتباری…. به مالک می­دهد.ممکن است این رابطه اعتباری بین مالک و ملک واحد برقرار شود در این صورت  به آن مالکیت مفروز اطلاق می­گردد و اگر این رابطه بین مالک با مالکیتی متعدد برقرار شود، مالکیت مشاع نامیده می­شود.

در مالکیت مفروزی براساس قاعده الناس مسلطون علی اموالهم و ماده 30 قانون مدنی «هر مالکی نسبت به مایملک خود حق هرگونه تصرف و انتفاع را دارد….» مالک از همه حقوق متصوره مذکور غیر از حقوقی که با قاعده لاضرر و تعارض دارد، برخوردار است. اما درمالکیت مشاع و حالت اطلاق برخورداری از حقوق محدود می­گردد مثلاً حق تلف، استثمار، استعمال هر یک از شرکاء منوط به اذن سایر شرکاء می­گردد.

شرائط  انعقاد قرارداد افراز منافع

شرائط عمومی

این نهاد حقوقی نیز مانند هر قرارداد دیگری باید دارای شرایطی باشد که قانون مدنیدر ماده 190 شرایط اساسی هر قرارداد را ذکر کرده است:

1- قصد طرفین  و رضای آنها

2- اهلیت طرفین

3- موضوع معین که مورد معامله باشد

4- مشروعیت جهت معامله.

برای ایجاد این اثر حقوقی، دو طرف عقد باید دارای اراده جدی و سالم باشند. در این قرارداد قصد طرفین و رضای آنها و همچنین اهلیت و صلاحیت انجام چنین کاری یعنی افراز منافع را با قواعدی که بیان شد، داشته باشند، موضوع قرارداد باید اولاً مالیت و ثانیاً مالکیت به صورت مشاعی باشد. بر این اساس باید:

• در عین عقد موجود باشد
• معلوم و معین باشد.
• قابلیت نقل و انتقال را داشته باشد.

شرایط اختصاصی

در قوانین جاری، قانونگذار ما تا کنون قوانین خاصی را وضع ننموده است و در فقه در مورد مهایات که همان نهاد حقوقی افراز منافع است، مباحثی را مطرح نموده است. در کشورهای مختلف قانون­گذاران آنان هر کدام بر مبنایی، اقدام به وضع قوانین در مورد مالکیت زمان­بندی شده نموده­اند که با توجه به مطالبی که در این مورد بحث شد رویه معمول و عرف متداول مردم کشور ما نیز، افراز منافع  همان عنوان مالکیت زمان­بندی شده می­باشد.در دستورالعمل اتحادیه اروپا در مورد نهاد مالکیت زمان­بندی شده آن است که همه کشورهای عضو باید در فرجه­ای مشخص قوانین خود را مطابق با این دستورالعمل تغییر دهند.

بر اساس دستورالعمل مالکیت زمان­بندی شده، شرایط اختصاصی مذکور را می­توان به عنوان یک پیشنهاد جهت قانون افراز منافع وضع نمود.

1- معین بودن، در افراز منافع موضوع قرارداد باید عین معین باشد، یعنی مثلاً خانه ویلایی مشخص باشد. که این خانه معین، منافع آن به صورت زمان یا مکان مفروز و در اختیار شخص معین یا طرف قرارداد قرار گیرد.[4] در ماده 2 قانون اتحادیه اروپا در مورد این نهاد حقوقی آمده است که حق عینی مربوط به مال غیرمنقول باید مورد معامله قرار گیرد.[5] قانون  مالکیت زمان­بندی شده انگلستان به موجب اصلاحات آن، تصریح شده که این قرارداد صرفاً در مورد اموال غیرمنقول در مورد کاروان­ها اعمال می­شود.[6]

2- تعیین زمان، در قرارداد افراز منافع عامل زمان نقش تعیین کننده دارد. چون شخص در یک زمان خاصی مثلاً یک هفته در سال مالک منافع آن عین مشخص می­گردد.در دستورالعمل اتحادیه اروپا مدت مشخص شده نباید کمتر از یک هفته باشد.[7]در قانون اسپانیا حداقل زمان استفاده از منافع را هفت روز درنظر گرفته است.لذا در وضع قانون پیشنهادی جهت افراز منافع مدت زمان حتماً باید قید گردد.

3- مدت داشتن قرارداد،

از حقوق تمام کشورهایی که این قرارداد مالکیت زمان­بندی شده راوضع نموده­اند، مدت قرارداد نیز به عنوان یک عنصر اصلی قید شده است.در دستورالعمل اتحادیه اروپا- حداقل قرارداد برای مدت، سه سال می­باشد.اسپانیا یک مدت حداکثر 50 ساله تعیین نموده است.البته درفقه در مورد مهایات چنین قیدی را به عنوان شرط لزوم ذکر ننموده­اند.

4- طرف قرارداد افراز منافع می­تواند شخص حقیقی و یا حقوقی باشد.

در قانون انگلیس بیان داشته است که در جائیکه فروشنده صرفاً تاجر و خریدار شخص حقیقی خصوصی است اعمال می­گردد.[8]اما در کشور اسپانیا شخص حقوقی نیز می­­تواند طرف قرارداد باشد.

5- کتبی بودن

ماده 191 قانون مدنی تحقق هر عقدی به قصد انشاء مقرون به چیزی که دلالت بر قصد نماید- نموده است و کتبی بودن آن را جز شرایط اساسی عقد قرار نداده است، اما پیشنهاد می­گردد که در قرارداد افراز منافع قصد به صورت کتبی منعقد و اثبات گردد. در بند 1 ماده 4 دستورالعمل اتحادیه اروپا نیز قرارداد مالکیت زمانی باید به صورت کتبی باشد.بعضی از کشورهای عضو اتحادیه اروپا درصورت کتبی نبودن قرارداد، قرارداد را باطل و لغو محسوب نمی­کنند.[9] اما کشور دانمارک در صورت کتبی نبودن قرارداد آن را قابل اجرا نمی­دانند.

آثار قرارداد افراز منافع

در مالکیت زمانی حالت اشاعه منتفی است و بیشتر عناصر مالکیت استثناء خورده و فاقد عناصر می­گردد مالکیت مشاع، اقتصاد همه عناصر خویش را دارد ولی وجود مانع، سبب عدم اعمال برخی عناصر (آثار) مالکیت می­شود.در مالکیت زمانی، افراز به آن مفهوم، معنی ندارد. چون حقوق مترتب بر این مالکیت و آثار ناشی از آن بین مالکین متعدد تسهیم شده است و حقوق هیچیک از این املاک مطلق و مفروز نیست و نمی­توانند با آزادی و بدون درنظرگرفتن حقوق و یا سایرین، به تصرفات مالکانه همچون تخریب و تلف بپردازند.در مالکیت زمانی همه آثار مالکیت باقی است، ولی اعمال این آثار توسط هر یک از مالکین منوط به اذن سایر مالکین است.

اکثر محققین- تایم شر را ماهیتی متفاوت از «مهایات» و «افراز زمانی» داشته­اند.

به نظر برخی از ایشان، افراز زمانی با مهایات، مفهومی متفاوت دارند. افراز زمانی موجب انحلال اشاعه­[10] است آنچه در مالکیت زمانی اتفاق می­افتد، افراز زمانی است و در هر زمان تنها یک نفر مالک عین می­باشد و لذا فرض اشاعه منتفی است. به نظر ایشان، افراز نوعی تقسیم است[11]. عده­ای دیگر، افراز را مفهومی متفاوت از تقسیم است، چون افراز در اموال غیرمنقول مشاع کاربرد دارد و توسط مقام رسمی دولتی صورت می­گیرد ولی برای محقق «مهایات» تراض و توافق شرکاءکافی است[12].

برخی حقوقدانان، مقاله خود را با اسم «مهایات (افراز زمانی)» به رشته تحریر درآورده­اند و این دو واژه را یک مفهوم می­دانند[13].

خلاصه آنکه به نظر نگارنده و با عنایت به نظرات محققین که اشاراتی به آنها شد، «مالکیت زمانی؛ «تایم­شر» و «افراز زمانی» یا «افراز منافع» و اصطلاحات مشابه، عناوین متعدده­ای هستند که عمل واحدی را انجام می­دهند و این عمل، همانا تسهیم منافع مشترک بین مالکیتی متعدد (اعم از مالکیتی مشترک عین و یا مالکیتی صرف منفعت) بر اساس بازه­های زمانی است.

تفکیک مال مشترک به روش غیر از حصربندی زمانی، عنوان تقسیم دارد که رافع شراکت و شیاع است البته مهایات مکانی از جمله موارد تسهیم است.

در افراز منافع، منافع ملک به صورت حق سکنی مفروز در تصرف یکی از شرکاء یا شخص ثالث با توافق شرکاء یا با اجبار دادگاه، قرار می­گیرد و لیکن عین مال حالت اشاعی و مالکیت مشاعی آن باقی است.

[1]. (usu. Fruct- usus- ruit)

[2]. Jus utendi

[3]. Jus fruendi

[4]. ناصر کاتوزیان، اموال و مالکیت، ص35، تلخیص صحفه 35 به بعد، انتشارات میزان، چاپ ششم بهار 1382

[5]. Directive 94/47/EC. OP. Cite. P2.

[6]. قانون 1992 و اصلاحات آن در سال 1997 و 2003 میلادی

[7] . Defective 94/Ec. Op, cite. P3

[8] . UK. Time share leyis lotion, op, cit. p4

[9]. قانون گذارهای آلمان- اسپانیا- فرانسه-  ایتالیا و سوئد.

[10]. سعید شریعتی، نشریه قضاوت،ش 45، ص40-42

[11]. همان مآخذ

[12]. پرویز نوین ص8

[13]. محمدجعفر لنگرودی، «مهایات (افراز زمانی» محله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، فروردین 1349، ش1.

شرائط  انعقاد قرارداد افراز منافع

بند نخست :شرائط عمومی

این نهاد حقوقی نیز مانند هر قرارداد دیگری باید دارای شرایطی باشد که قانون مدنیدر ماده 190 شرایط اساسی هر قرارداد را ذکر کرده است:

1- قصد طرفین  و رضای آنها

2- اهلیت طرفین

3- موضوع معین که مورد معامله باشد

4- مشروعیت جهت معامله.

برای ایجاد این اثر حقوقی، دو طرف عقد باید دارای اراده جدی و سالم باشند. در این قرارداد قصد طرفین و رضای آنها و همچنین اهلیت و صلاحیت انجام چنین کاری یعنی افراز منافع را با قواعدی که بیان شد، داشته باشند، موضوع قرارداد باید اولاً مالیت و ثانیاً مالکیت به صورت مشاعی باشد. بر این اساس باید:

• در عین عقد موجود باشد
• معلوم و معین باشد.
• قابلیت نقل و انتقال را داشته باشد.

بند دوم :شرایط اختصاصی

در قوانین جاری، قانونگذار ما تا کنون قوانین خاصی را وضع ننموده است و در فقه در مورد مهایات که همان نهاد حقوقی افراز منافع است، مباحثی را مطرح نموده است. در کشورهای مختلف قانون­گذاران آنان هر کدام بر مبنایی، اقدام به وضع قوانین در مورد مالکیت زمان­بندی شده نموده­اند که با توجه به مطالبی که در این مورد بحث شد رویه معمول و عرف متداول مردم کشور ما نیز، افراز منافع  همان عنوان مالکیت زمان­بندی شده می­باشد.در دستورالعمل اتحادیه اروپا در مورد نهاد مالکیت زمان­بندی شده آن است که همه کشورهای عضو باید در فرجه­ای مشخص قوانین خود را مطابق با این دستورالعمل تغییر دهند.

بر اساس دستورالعمل مالکیت زمان­بندی شده، شرایط اختصاصی مذکور را می­توان به عنوان یک پیشنهاد جهت قانون افراز منافع وضع نمود.

نمونه کاربردی افراز منافع در قالب صلح زمانی منافع

هرگاه  موضوع صلح، فقط انتقال منافع مال باشد، در مقام عقد اجاره واقع می شود؛

ولی لازم نیست احکام خاصه عقد اجاره در آن رعایت شود(ماده 758 ق .م). این قالب، مورد استفاده بعضی از شرکت های ایرانی قرار گرفته و تا به حال ایراد قابل توجهی بر اعتبار آن وارد نشده است؛ شاید ایراد شود که با وجود عقد اجاره تمسک به صلح زمانی منافع موجه نیست؛ ولی اصل «وحدت مسبب، مستلزم وحدت سبب نیست»[1]، پشتوانه ای برای رفع هرگونه تردید درمورد وجاهت قرارداد صلح زمانی منافع است.

یکی از فقها عامه، مهایات (افراز زمانی یا مکانی منافع ) را در فصل عقد صلح از کتاب خود ذکر کرده است و برخی حقوقدانان کار او را از این جهت ستوده اند؛ یعنی فقها باید مهایات را به عنوان یک قرارداد مخصوص در غالب عقد صلح مورد بحث قرار می دادند، نه به عنوان یک فرع در عقد شرکت.

در مبحث اجاره زمانی آوردیم که برخی؛ ماهیت مهایات را اباحه معوضه قلمداد کرده اند ایشان اباحه معوضه را در جایی دیگر، صلح تلقی کرده اند و در مبحثی دیگر، مهایات را از انشعابات عقد صلح پنداشته اند.

در این مقام، لاجرم به این حد از مقدمه بسیار مختصر بسنده می کنیم و بقیه مطالب را در مبحث مربوط به حقوق مصالحین و متصالحین زمانی منافع مورد مداقه قرار خواهیم داده ایم.

الف– نمونه کاربردی

• یکی از شرکت های ایرانی با تنظیم دفترچه قرارداد متحدالشکل، منافع سوئیت های ویلایی خود را به صورت زمانی به متقاضیان واگذار می کند. در دفترچه قرارداد این شرکت، ضمن ترسیم جداولی، پس از ذکر شماره مورد مصالحه، تاریخ ثبت، شماره پرونده، شماره ثبت، مشخصات مصالح و ستون مربوط به مشخصات متصالح آمده است:

«مورد مصالحه منافع یک سوئیت/ یک اتاق مستحدثه در هتل … {شماره…}واقع در … پلاک های ثبتی …که با شماره ی مورد مصالحه در صفحه دوم این سند در هتل مشخص است. به مدت چهار هفته از سال طبق جدول مشخص شده در صفحات ده الی پانزده با توضیح صفحه شانزده این سند به صورت ادواری که متصالح از کم و کیف آن کاملا آگاهی یافته است» و  سپس باتعیین شرایط ضمن عقد در11 بند – که در مباحث مربوط به حقوق مصالحین و متصالحین به آن اشاره خواهیم کرد – صفحاتی را برای درج نقل و انتقالات بعدی مهیا کرده اند. و نیز صفحاتی را مخصوص ترسیم جداولی که در ستون عمودی آن ماههای سال قید شده و در ستون افقی آن به ترتیب هفته اول، دوم، سوم و چهارم نوشته شده است. در تقاطع مختصاتی این ستون ها، جاهایی خالی برای علامت زدن مهیا شده است که با منظور تعیین هفته های مورد توافق در سال، تعبیه شده اند و بالاخره در صفحه شانزدهم ، هفته ها را تعریف نموده است.

طبق این تعریف، هفته اول از ساعت 2 بعد از ظهر روز اول هر ماه الی 12 ظهر روز هشتم هر ماه، هفته دوم از ساعت 2 بعداز ظهر الی 12 ظهر روز پانزدهم، هفته سوم از ساعت 2 بعداز ظهر روز پانزدهم الی 12 ظهرروز بیست و دوم و هفته ی چهارم از ساعت 2 بعداز ظهر روز بیست و دوم الی 12ظهرروزبیست ونهم هر ماه می باشد.

1- ر.ک: کلیات حقوق اسلامی، محمد بروجردی هبده، ج اول، نشر رهام، تهران،1381، ص 159-حقوق مدنی، از همان نویسنده، تک جلدی، به کوشش محمد رضا حسینی، ج اول، مجمع علمی و فرهنگی مجد،تهران، 1380، ص 307 .

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

نمونه ای از فهرست منابع

الف)قرآن

ب)منابع فارسی

• امامی سید حسن، حقوق مدنی، کتابفروشی اسلامیه تهران، چاپ18،1366
• اسکانی، نادر، فرهنگ ثبتی،نشر دادگستر، چاپ اول، 1377
• باریکلو، علیرضا،حقوق مدنی، عقود معین ج 2، تهران،جنگل ، چاپ اول، 1388
• پورسلیم بناب، جلیل، حقوق ثبت، چاپ دوم، جلد اول، تهران، گنج دانش، 1385
• جعفری لنگرودی،محمد جعفر، حقوق ثبت ،چاپ دوم، جلد اول، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1387
• جعفری لنگرودی، محمد جعفر، حقوق اموال، چاپ چهارم ، گنج دانش، 1376
• جعفری لنگرودی، محمد جعفر، دائره المعارف، حقوق مدنی و تجارت، بنیاد اسناد، ج1،انتشارات گنج دانش،چاپ چهارم، 1378
• رستمی یوکانی، علی، حل مشکلات ثبتی، انتشارات ققنوس، چاپ اول، 1378
• شهری، غلامرضا، حقوق ثبت، انتشارات جهاد دانشگاهی، چاپ اول، 1377
• عدل، مصطفی، حقوق مدنی، امیر کبیر، تهران چاپ هفتم،1386
• کاشانی، سید محمود، اندیشه هایی در حقوق امروز،، نشر کمال الملک، چاپ اول، 1387
• …
• …