ژئوپليتيک – ادبیات و مبانی نظری و پیشینه تحقیق ژئوپليتيک

ادبیات و مبانی نظری و پیشینه تحقیق ژئوپليتيک

ادبیات و مبانی نظری و پیشینه تحقیق ژئوپليتيک

ژئوپليتيک

تعریفی دیگر

مبانی تئوری( نظری)

2-1- تعاریف ژئوپلیتیک از دیدگاه های گوناگون.

2-2- تاریخچه و اهمیت ژئوپلیتیک…

2-3- ویژگی ها و تحول نظری ژئوپليتيک…

2-4- جهانی شدن و تحول مفهومی ژئوپليتيک…

2-5- رویکرد ژئوپليتيک در دوران نوین (ژئوپليتيک پست مدرن)

2-6- دیدگاه های جدید در ژئوپلیتیک…

2-7- عوامل موثر درژئوپليتيک…

2-8- واگرایی..

2-9- همگرایی..

2-10- تعریف جغرافیای سیاسی..

2-11- پوزیتیویسم.

2-12- ظهور مکتب ساختارگرایی ژئوپليتيک  ..

منابع

ژئوپليتيک

مبانی نظری

 منطقه گرایی

در دو دهۀ اخیر منطقه گرایی به یکی از اصولی­ترین موضوعات خاص رشته­های علوم اجتماعی، سیاست مقایسه­ای، اقتصاد بین الملل، روابط بین الملل و اقتصاد بین المللی تبدیل شده است. در تعریف مفهوم منطقه گرایی در میان پژوهشگران حوزه های مطالعات منطقه ای و روابط بین الملل اتفاق نظر وجود ندارد. در بیشتر موارد همگرایی در سیاست بین الملل با منطق گرایی یکسان برآورد می­شود. شاید یکی از دلایل این مسأله آن باشد که همگرایی بسیار ملموس­تر و عینی­تر در سطح منطقه ملاحظه می­شود.

در رویکردی دیگر، منطقه­گرایی گاه با فراملی­گرایی یا گرایش­های بین حکومتی یکسان شناخته می­شود، که به گسترش چشمگیر همکاری­های اقتصادی و سیاسی میان دولت­ها و سایر کنش­گران در مناطق جغرافیایی خاص اشاره دارد. عوامل مؤثر در تحلیل منطقه گرایی بسیار گسترده اند و در بیشتر  موارد منطقه گرایی بر حسب درجه انسجام اجتماعی(زبان، قومیت، نژاد، فرهنگ، مذهب، تاریخ و آگاهی از میراث مشترک)، همگرایی اقتصادی(الگوها و رژیم های تجاری و هم تکمیلی اقتصادی)، یکپارچگی سیاسی (نوع رژیم، ایدئولوژی و زمینه­های فرهنگی مشترک) و انسجام سازمانی(وجود نهادهای رسمی منطقه­ای) تجزیه و تحلیل می­شود.

در اصل منطقه به صورت ترکیبی از عواملی مانند نزدیکی جغرافیایی، درجه بالای ارتباطات، چارچوب های نهادی و هویت­های فرهنگی مشترک تعریف می­شود. با توجه به اینکه مناطق پویایی خاص دارند، ضروری است همکاری­های منطقه­ای بر اساس رشد تعامل­های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و هویتی، میزان جریان­های تجاری، ویژگی­ها، ارزش­ها و تجارب مشترک مورد توجه قرار گیرد.

هم­چنین منطقه گرایی نه تنها از دیدگاه امنیتی و اقتصادی، بلکه از جهات دیگر مانند سیاسی، امنیتی، اقتصاد، اجتماعی، فرهنگی و هویتی بررسی می شود. به این ترتیب منطقه گرایی یک فرایند اجتماعی چندوجهی برآورد می شود که بخشی از تحول ساختار جهانی را تشکیل می دهد. از آن‏جا که ژئوپولیتیک در واقع، نتایج جغرافیایی یک سیاست است، در یک تحلیل ژئوپولیتیکی، اهتمام بر آن است که بین مراکز قدرت بین‏المللی و مناطق جغرافیایی رابطه برقرار شود و هدف از آن، تبیین نقش عوامل جغرافیایی در سیاست کشورهاست؛

زیرا وقایع سیاسی همیشه در یک محیط جغرافیایی اتفاق می‏افتد و عوامل جغرافیایی در روند پدیده‏های سیاسی تأثیرگذار است؛ چنانچه گفته شده: «بدون توجه به کلیه عوامل زیست‏محیطی، اعم از انسانی و غیرانسانی، ملموس و غیرملموس، محیط سیاسی بین‏المللی را به طور کامل نمی‏توان شناخت»؛ یعنی در عرصه روابط بین‏الملل، بازیگران سیاسی از آزادی تام برخوردار نبوده و به شدت متأثر از عوامل جغرافیایی هستند و ازاین‏رو، در تصمیم‏گیری‏ها محدودیت دارند.

 ادامه منطقه گرایی

در نظریه سیاسی ـ جغرافیایی، ساختار جغرافیایی منطقه‏ای که در آن اِعمال قدرت می‏شود، از اهمیت خاصی برخوردار است. استادان فن برای تبیین این اهمیت، از قیاس با شطرنج بهره جسته‏اند که در آن، برای هر بازیکن، علاوه بر نوع و تعداد مهره‏ها، نحوه چیدن آن‏ها در کنار مهره‏های رقیب نیز نقش دارد. بر این اساس، می‏توان گفت: منطقه یا کشوری که به دلیل ساختار جغرافیایی ویژه مورد توجه قدرت‏های رقیب بوده و استعداد برقراری و یا برهم زدن بازی را دارا می‏باشد، حایز اهمیت سیاسی ـ جغرافیایی است.سیاست خارجی کشورها نیز تا اندازۀ زیادی متأثر از محدودیت های ژئوپلیتیک است.

اگرچه امرزه منافع ملی کشورها مهم ترین معیار برای تصمیم گیری سیاسی است و نباید فراموش کرد که منافع ملی واقع بینانه در ارتباط با ظرفیت اقدام دولت ها تعریف می شود، اما یکی از اساسی ترین عوامل در تعیین توان ملی، ژئوپلیتیک (اطاعت، 1376: 25) است. در این میان واقعیت­های جغرافیایی و ژئوپلیتیک محیط پیرامونی و جهانی و نظام بین الملل به عنوان یکی از مهم­ترین و شاخص­ترین بارزه­های محیط جغرافیایی- سیاسی هر کشوری در امر گزینش استراتژی­های سیاست(اعم از داخلی و خارجی) تأثیر حیاتی و انکارناپذیر دارند که اگر نادیده گرفته شوند، در راستای تأمین امنیت ملی و تمامیت ارضی کشور خدشه­ای جبران ناپذیر بر پیکرۀ سرزمین و ملت وارد خواهد شد.

بنابراین واقعیت­های ژئوپلیتیک، واقعیت­هایی هستند که از ماهیت جغرافیایی- سیاسی برخوردارند،
هم­چنین بیانگر ویژگی های جغرافیایی- سیاسی تأثیرگذار بر رفتار سیاسی، استراتژی ها، منافع و اهداف ملی، امنیت ملی، تمامیت ارضی، بقا و موجودی کشورها نیز می باشند؛ به طوری که چشم پوشی از آن ها ممکن است تمامیت ارضی، امنیت ملی، بقا و موجودیت یک کشور را به خطر اندازد(حسین­پور، 1385،14). پس اگر تأمین اهداف، منافع ملی و در نهایت حفظ تمامیت ارضی کشور، محور اصلی و اساسی سیاست گذاری های داخلی و خارجی یک حکومت باشد حتماً باید مبتنی بر استراتژی ژئوپلیتیک باشدتا در عرصه­ی بین­الملل(روابط بین الملل) و نظام جهانی(ژئوپلیتیک) به خواسته مطلوب خود برسد.

در غیر این صورت، استراتژی­ها و اصول سیاست­های حکومت برش و ظرفیت لازم و کافی را در راستای تأمین منافع ملی و تمامیت ارضی نخواهد داشت و سیاست گذاران، تصمیم­گیران و مدیران حکومت به عدم کفایت و ناتوانی در عرصه اداره و اجرای امور مملکتی متهم خواهندشد.

استراتژی ژئوپلیتیکی

استراتژی ژئوپلیتیکی عبارت است از خط مشی­ای که دولت یا سازمان یا گروه بین المللی بر پایۀ جنبه­های فضایی-جغرافیایی و عوامل ژئوپلیتیک ثابت و متغیر در پیش می­گیرد تا به اهداف، منافع و امنیت ملی خود دست پیدا کند (حافظ­نیا، 1385: 211). به عبارتی دیگر استراتژی ژئوپلیتیک، راهبردی و خط مشی اتخاذ شده از سوی یک دولت یا سازمان و ائتلاف بین المللی بر علیه رقبای خود برای رسیدن به اهدا و منافع ملی با استفاده از عوامل جغرافیایی است(حافظ نیا، 1379: 122).

بنابراین برای هر حکومتی ضرورت دارد تا با تأمل و مطالعه در محیط و واقعیت های موجود در فضاهای جغرافیایی- سیاسی پیرامونی و سیستم جهانی، درک درست و منطقی از وقایع و اتفاقات موجود به دست آورد تا زنگار اتهام نالایقی و ناتوانی در اداره و اجرای امور سرزمین را از چهره ی خود دور کند. جمهوری آذربایجان نیز با دارا بودن بیش از 700 کیلومتر مرز مشترک با ایران و داشتن خصوصیات جغرافیایی، ژئوپلیتیک، تاریخی و فرهنگی خاص خود، یکی از مهم ترین همسایگان ایران محسوب می شود.

در این صورت ، ضرورت دارد تا جمهوری اسلامی ایران برای تأمین منافع ملی و تمامیت ارضی خود در تدوین استراتژی های سیاست خارجی خود، به واقعیت های جغرافیایی و ژئوپلیتیک موجود بین دو کشور، توجه ویژه ای داشته باشد.

مفهوم ژئوپليتيک

اولين پارادايم ژئوپليتيك و جغرافياي سياسي موسوم به داروينيسم اجتماعي از درون سنت­گرايي ارتدوكس ظاهر شد. اين گروه با ايمان به اصل پيروزي اقويا بر ضعفا و تبعيت از نظريه­ي جغرافيايي سياسي داروينيسم اجتماعي با استفاده از زور بنيان­هاي ژئوپليتيك  امپرياليسم را بنا نهادند (محرابي،1387: 543)

ژئوپليتيك بخشي از دانش جغرافياست، كه اين  اصطلاح براي اولين بار توسط رودلف كلين سوئدي(1922-1864) مطرح شد. در واقع  وي از نظريه­ي موجود زنده بودن ممالك كه توسط راتزل، پدر جغرافياي سياسي اعلام شده بود حمايت كرد. (عزتي،1980: 9)

تعریف «ژئوپولیتیک»: «ژئوپولیتیک» مرکّب از دو واژه «ژئو» به معنای زمین و «پولیتیک» به معنای سیاست است. در فارسی، معادل‏هایی همانند «سیاست جغرافیایی»، «علم سیاست جغرافیایی» و «جغرافیا ـ سیاست‏شناسی» برای آن ذکر شده است. در انگلیسی، به آن «جیوپالیتیکس» (Geopalitics)، در آلمانی به خاستگاه اصلی آن، «گئوپولیتیک» (Geopolitike) و در فرانسوی «ژئوپولیتیک» (geopolitique)اطلاق شده است.

در اصطلاح، «ژئوپولیتیک» رویکرد یا دیدگاهی برای سیاست خارجی است که هدف آن تبیین و پیش‏گویی رفتار سیاسی و توانایی‏های نظامی بر حسب محیط طبیعی است. بنابراین، رویکرد ژئوپولیتیک با تفاوت مراتب، بیانگر تأثیر قطعی و جبری جغرافیا در وقایع سیاسی و تاریخی می‏باشد.⁽²⁾

جهت مشاهده و دانلود ژئوپلیتیک جمهوری آذربایجان و بررسی مشترکات دو کشور ايران و آذربايجان کلیک کنید.

تبار شناسي مفهوم ژئوپليتيک

بسياري هنوز  ژئوپليتيك را به معني جغرافياي سياسي ميدانند و برخي نيز آنرا منفك از جغرافياي سياسي دانسته اند. برخي يكي را شاخه اي از ديگري به حساب آورده و بعضي نيز ژئوپليتيك را جغرافياي سياسي كاربردي مي­خوانند(حافظ نيا،1379: 76). اساسا پيش از مطرح شدن ژئوپليتيك، جغرافياي سياسي در متن  توجه انديشمندان  قرار داشت (Glassner,1993;13).

اصولا پيدايش نظريه­هاي ژئوپليتيك در قرن بيستم در جهان غرب، از فضاي خاص اين دوران ناشي
مي­شود. دوراني كه انقلاب­هاي علمي وسيع، اكثر تحولات اروپا را توجيه كرده و توانسته بود باعث تحكيم تفكر رايج اروپايي در امور ديني نيز بشود. بر اين اساس عقيده برتري نژاد  سفيد بر تمامي ن‍ژادها توجيه شد و زماني كه انسان خود را در راس نظام طبيعت يافت، باعث شد كه به آساني سفيدها و در واقع اروپايي­ها سمبل و راهنمايي و ديگر نژادها و مليت­ها نشانه توحش به حساب آيند (عزتي،1385: 9-10).

بنابراين خواستگاه دانشي كه بعدها ژئوپليتيك به حساب آمد مركز استعماري امپراتوري­هاي رقيب در اواخر قرن نوزدهم بود كه ريشه در مادي گرايي جغرافيايي كهنه قرون گذشته داشت(موير،1379: 366).

بر اين اساس در آن دانشگاه­ها اجتماعات  جغرافيايي و مراكز آموزشي قدرت­هاي بزرگ اروپا با يك برنامه بي­سابقه به توسعه طلبي امپرياليستي و توسعه قلمرو خود در مناطق ژئوپليتيكي دور و نزديك روي آوردند(O,Tuthail,1996:21).

نظریه ‏های ژئوپولیتیک

چنانچه گفته شد، اهتمام و توجه فراوان به مطالعات سیاسی ـ جغرافیایی از ویژگی‏های دوران معاصر است که هدف آن تبیین تأثیر عوامل جغرافیایی و زیست‏محیطی بر رفتارهای سیاسی ملت‏ها بوده و سعی دارد تا بین مراکز قدرت بین‏المللی و مناطق جغرافیایی رابطه برقرار کند.در این خصوص، نظریه‏های متعددی ارائه شده است. محور این‏گونه نظریه‏ها، بررسی میزان امکان تغییر عوامل زیست‏محیطی و جغرافیایی در راستای نیازهای انسانی بوده است.

چرا که تأثیر عوامل جغرافیایی و اقلیمی بر رفتارهای سیاسی، گرایشی است قدیمی که ریشه در تاریخ بشر دارد؛ مثلاً، به اعتقاد ارسطو، مردم و محیط آن‏ها جدایی‏ناپذیرند و مردم همواره از شرایط جغرافیایی تأثیر می‏پذیرفته‏اند. ژان بُدن می‏گوید: شرایط جغرافیایی بر روحیات ملی و سیاست خارجی کشورها تأثیر می‏گذارد. اما این گرایش از دهه 1960 م.

با تأکید بیش‏تر بر نقش عوامل جغرافیایی بر رفتارهای سیاسی مجددا با قوّت و قدرت ظهور پیدا کرد و هم‏اکنون در روابط بین‏الملل (در حوزه نظری و عملی)، عواملی مانند جغرافیا، توزیع منابع، توسعه و فن‏آوری از اهمیت و نقش فوق‏العاده‏ای برخوردار است، به نحوی که بدون توجه به آن‏ها شناسایی کامل محیط بین‏المللی ممکن نیست.

از اواخر قرن 19، تأثیر رشد جمعیت بر کمبود منابع، نقش کمبود منابع در منازعات آینده، و جغرافیا و تأثیر فن‏آوری بر منابع و جغرافیا، محور نوشته‏ها در این زمینه بوده که عمدتا دو گروه «آرمان‏گرایان» و «واقع‏گرایان» در روابط بین‏الملل، انسان را در ارتباط با عوامل جغرافیایی و زیست محیطی ـ به مفهوم وسیع آن ـ به گونه‏ای که فرهنگ انسانی و ویژگی‏های آن را شامل است، مورد توجه قرار داده‏اند. آرمان‏گرایان با الهام از آثار نظریه‏پردازان عصر روشنگری، مدعی‏اند که با دگرگون ساختن محیط نهادی، می‏توان رفتار بین‏المللی را تغییر داد و بدین منظور، طرح‏هایی را تدارک دیده‏اند تا با تغییر رفتار سیاسی بین‏المللی، رفتارهای انسانی را متحول سازند.

«واقع‏گرایان» بر این نظرند که محیط جغرافیایی کشورها اگر نه تعیین‏کننده، دست کم محدودکننده است و دولت‏ها علی‏رغم اختیار و نقش فعّال، به ناچار در چارچوب عوامل جغرافیایی و زیست محیطی به فعالیت می‏پردازند.

در دوران معاصر، با وجود این‏که اهمیت سیاسی مناطق جغرافیایی، با پیشرفت فن‏آوری وسایل مربوط به منابع طبیعی، موجب تحول و جای‏گزینی عوامل گردیده، اما هنوز به عنوان یک محور تحلیلی مطرح است. در کنار عوامل جغرافیایی، بیش‏تر محققان و نویسندگان قرن 19 و 20 به نقش عوامل اقلیمی بر رفتار سیاسی ملت‏ها اصرار ورزیده‏اند؛ آب و هوا را نه تنها برای فعالیت سیاسی و امکان دسترسی به منابع طبیعی، بلکه برای مهاجرت اقوام و اختلاط نژادها عامل تعیین‏کننده قلمداد کرده‏اند.

ژئوپولیتیک؛ اهمیت سیاسی فضای جغرافیایی

فریدریش راتسل (1844 ـ 1904)، جغرافیدان آلمانی، از پیش‏گامان مکتب «جغرافیای انسانی» است. او برای اولین‏بار، اصطلاح جغرافیای انسانی را مطرح ساخت که به معنای ترکیبی از «جغرافیا، انسان‏شناسی و علم سیاست» بود. بدین‏سان، رشته جدید جغرافیای سیاسی در قرن 19، در آلمان متولد شد. این رشته جدید درصدد آن بود که انسان‏ها، کشورها و جهان را به عنوان موجودات زنده مورد مطالعه قرار دهد. از نظر راتسل، کشورها مجموعه‏ای از موجودات زنده‏ای تلقی می‏شوند که فضایی اشغال کرده، رشد یافته، تحلیل می‏روند و سرانجام می‏میرند.⁽¹⁹⁾

ودلف خلن (1824 ـ 1922)، جغرافیدان و سیاستمدار سوئدی، از شاگردان راتسل، مفهوم اندیشه «انسان‏انگاری» را که به موجب آن، دولت بیش از یک مفهوم حقوقی تلقی می‏شد،توسعه داد. وی دولت را به عنوان یک اندام زنده جغرافیایی در فضا توصیف کرد و در این‏باره، در کتابش با عنوان دولت به مثابه شکلی از زندگی، در سال 1922، حقوق و قوانینی به دست داد که‏بر آن نام «ژئوپولیتیک» نهاد.

او اولین کسی بود که اصطلاح «ژئوپليتيک» را برای توصیف بنیادهای جغرافیایی قدرت ملی به کار برد. وی با توسل به نظریه زیست محیطی درباره کشورها، معتقد بود که کشورها مانند حیوانات ـ در نظریه داروین ـ در تنازع بقای شدیدی به سر می‏برند؛ آن‏ها علاوه بر مرز، پایتخت و خطوط ارتباطی، دارای شعور و فرهنگ نیز هستند. او این‏گونه اظهار می‏داشت: حیات کشورها نهایتا در دست انسان می‏باشد و پیدایش قدرت‏های بزرگ ناشی از توسعه‏طلبی کشورهای قوی است.

ژئوپليتيک

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های جغرافیا  کلیک کنید.

www.washington.edu

نمونه ای از منابع و مأخذ ژئوپليتيک

1. آصف، محمدحسن (1380). اهداف سیاست خارجی ترکیه در آسیای مرکزی، فصلنامه خاورمیانه، شماره 28، ص 160-141
2. احمدی، حمید (1388). ترکیه، پان ترکیسم و آسیای مرکزی، مطالعات آسیای مرکزی، سال دوم، شماره 5، ص 22-1
3. ارغندی، علیرضا (1388). روابط خارجی ایران 1320 تا 1357، ج 9، تهران نشر قومی
4. اطلس جامع گیتاشناسی، واحد پژوهش و تألیف گیتاشناسی، 1388
5. افضلی، رسول. بررسی و تببین ژئوپلیتیکی اسلام گرایی اعتدالی در سیاست خارجی ترکیه از سال 1955 تا 2011 با رویکرد سازه انگاری، فصلنامه روابط خارجی، سال سوم، شماره چهارم، 1390
6. امیدی، علی، رضایی، فاطمه، عضمان گرایی جدید در سیاست خارجی ترکیه؛ شاخص ها و پیامدهای آن در خاورمیانه، فصلنامه روابط خارجی، سال سوم، شماره سوم، پاییز 1390
7. امیر احمدیان، بهرام. سیاست های منطقه ای ترکیه در قفقاز و تکامل با ایران، تهران، دو ماهنامه تحولات ایران و اورآسیا شماره 25، 1388
8. برزگر، کیهان، انقلاب های عربی و واقع گرایی در روابط ایران و ترکیه، پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه، 23 اسفند ماه، 1390
9. بوزان، باری والی و یور، مناطق و قدرت های، مناطق و قدرت ها، ترجمه رحمان قهرمان پور، نشر پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1388
10. بهرامی، محمد. سیاست خارجی ترکیه و تحولات شمال آفریقا و خاورمیانه، پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه، 1391
11. …
12. …

ژئوپليتيک