نمود جلوه‌های پیوند انسان با خداوند و آفریده‌های او در بوستان سعدی

 جلوه‌ های پیوند انسان با خداوند و آفریده‌های او در بوستان سعدی

 

نمود جلوه‌های پیوند انسان با خداوند و آفریده‌های او در بوستان سعدی

دانشگاه آزاد اسلامی – دانشکده علوم انسانی، گروه ادبیات فارسی – پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد (M.A.) – گرایش: زبان و ادبیات فارسی – 185 صفحه

نگارش:  ابراهیم ابراهیمی

پیوند انسان با خداوند

عنوان                                                                                                                       صفحه

چکیده پیوند انسان با خداوند ………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 1

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 2

پیشینه ی تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………. 6

اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………………….. 7

روش کار………………………………………………………………………………………………………………………………………. 8

فصل اول: نگاهی به سعدی و آثارش

1-1- زندگی سعدی……………………………………………………………………………………………………………….. 10

1-2- آثار سعدی…………………………………………………………………………………………………………………….. 12

1-2-1- بوستان یا سعدی نامه…………………………………………………………………………………………… 12

1-2-2- گلستان………………………………………………………………………………………………………………… 12

1-3- بوستان از دیدگاه ارباب قلم…………………………………………………………………………………………… 13

فصل دوم: جلوه‌های پیوند انسان با خداوند – پیوند انسان با خداوند

2-1 درآمدی بر پیوند انسان با خداوند  …………………………………………………………………………………………………………………………….. 16

2-2- تسلیم و رضا در برابر حکم خداوند…………………………………………………………………………………. 17

2-3- احسان و نیکوکاری………………………………………………………………………………………………………… 19

2-4- دادگری حلقه‌ی پیوند با خدا ………………………………………………………………………………………… 26

2-5- سپاس­گزاری………………………………………………………………………………………………………………….. 28

2-6- عشق به ایزد………………………………………………………………………………………………………………….. 32

2-7- امید پیوند دهنده‌ی انسان با خداوند……………………………………………………………………………… 41

2-8- خاکساری نردبان عروج………………………………………………………………………………………………….. 43

2-9- قناعت ………………………………………………………………………………………………………………………….. 44

2-10- کسب روزی حلال……………………………………………………………………………………………………….. 46

2-11- پاکی درون………………………………………………………………………………………………………………….. 48

2-12- استفاده درست از اعضا و جوارح …………………………………………………………………………………. 49

2-12-1- زبان…………………………………………………………………………………………………………………… 50

2-12-2- گوش…………………………………………………………………………………………………………………. 52

2-12-3- چشم…………………………………………………………………………………………………………………. 54

2-12-4- سر…………………………………………………………………………………………………………………….. 55

2-12-5- دست…………………………………………………………………………………………………………………. 56

2-13- توجه به شریعت………………………………………………………………………………………………………….. 57

2-13-1- دین داری………………………………………………………………………………………………………….. 57

2-13-2- نماز گزاری………………………………………………………………………………………………………… 58

2-13-3- توبه و بازگشت…………………………………………………………………………………………………… 59

2-13-4- امر به معروف و نهی از منکر………………………………………………………………………………. 61

2-13-5- پرهیز از غیبت…………………………………………………………………………………………………… 63

2-13-6- عبادت و اطاعت از خداوند…………………………………………………………………………………. 65

2-13-7-  یاد مرگ…………………………………………………………………………………………………………… 66

2-13-8- توجه به رستاخیز………………………………………………………………………………………………. 71

2-13-9- یاد بهشت………………………………………………………………………………………………………….. 73

2-13-10- یاد دوزخ…………………………………………………………………………………………………………. 74

2-13-11- پرهیز از شیطان………………………………………………………………………………………………. 75

2-13-12- دوری از هوای نفس………………………………………………………………………………………… 77

2-13-13- بی اعتنایی به دنیای ناپایدار…………………………………………………………………………….. 79

فصل سوم: پیوند انسان با هم نوعان

3-1 درآمد …………………………………………………………………………………………………………………………….. 85

3-2- پیوند سلطان با مردم……………………………………………………………………………………………………… 85

3-2-1 رعیت پروری سلطان………………………………………………………………………………………………. 87

3-2-2 توجه پادشاه به بازرگانان…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 110

3-2-3 توجه به غریبان…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 111

3-2-4 توجه به نویسندگان و جنگجویان…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 112

3-2-5 توجه به لشکریان…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 113

3-2-6 احسان و نیکوکاری پادشاه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 116

3-2-7 عدل و انصاف پادشاه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 119

3-2- 8 رفتار با دشمنان…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 123

3-3 – توجه به سالخوردگان و با تجربه‌ها…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 130

3-4- توجه به یتیمان…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 132

3-5- میهمان نوازی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 135

3-6- پرهیز از بدی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 137

3-7- صبر و بردباری…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 138

3-8- بخشش به دیگران نردبان عروج…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 139

فصل چهارم: پیوند انسان با خویشتن

4-1 درآمد …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 144

4-2- غم خواری خویش…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 145

4-3- ترک غرور و خودپرستی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 145

4-4- تواضع و فروتنی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 148

4-5- پرهیز از خودنمایی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 149

4-6- راست کاری…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 151

4-7- پرهیز از شکم بارگی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 152

4-8- ترک آز…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 153

فصل پنجم: پیوند انسان با جلوه‌های طبیعت

5-1 درآمد …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 156

5-2- توجه به طبیعت…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 157

5-3- توجه به جانوران…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 160

5-4- توجه به دیگر جلوه‌های طبیعت…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 166

فصل ششم: نتیجه گیری و پیشنهادات

6-1- نتیجه گیری و پیشنهادها…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 171

6-2- پیشنهادها…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 172

منابع و مأخذ…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 173

پیوند انسان با خداوند

چکیده پیوند انسان با خداوند

پیوند انسان با خداوند و جلوه‌های آفرینش، یکی از درون مایه‌های شعری اغلب شاعران عرصه زبان و ادبیات فارسی از دوره‌ی آغازین شعر تاکنون بوده است. این ویژگی در شعر و اندیشه‌های برخی شاعران به دلایل خاص بیشتر نمود پیدا کرده است.

سعدی شیرازی شاعر بنام سبک عراقی که در قرن هفتم می زیست در اشعار خویش به ویژه بوستان تلاش کرده است با ترسیم مدینه‌ی فاضله در ذهن خویش انسان‌ها را بدین سمت و سو سوق دهد.

یکی از محتواهای غالب در این کتاب که در بیشتر اشعار آن به چشم می خورد. همین اندیشه‌ی ناب، تجلی پیوند انسان با خداوند و آفریده‌های اوست.

پژوهشگر در این پایان نامه کوشش دارد با خواندن تمام ابیات سعدی نامه این ویژگی شعری سعدی را به دقّت مورد نقد و بررسی قرار دهد.

مهم‌ترین دستاوردی که از این پژوهش به دست آمد آن است که بوستان شیخ تجلی گاه زیستن برای خداست و او جلوه‌هایی از پیوندها هم چون دادگری، نیکوکاری، رعیت پروری و … را می آفریند که عمل به آن‌ها انسان را به سرچشمه‌ی خوبی‌ها پیوند می زند و آرمان شهری ساخته می‌شود که در اندیشه‌ی سعدی جلوه گر است.

کلید واژه­ها:  خداوند، سعدی، بوستان، پیوند، جلوه­ها

 

مقدمه

سعدی چون پیامبری بود که در یک دوره از تاریخ سیاسی ایران ظهور کرد که جامعه‌ی ایرانی در گرداب پیامدهای ناشی از قتل و غارت‌های قوم مغول دست و پا می زد. آنجا که یأس و ناامیدی بر پیکره‌ی اخلاقی ایرانیان ضربه می زد و آنها را به سوی فلاکت و نابودی سوق می‌داد.

درآن برهه از تاریخ ایران، هر چند خطه‌ی فارس با تدبیر حاکمان آن از این غارت‌ها در امان مانده بود؛ ولی سعدی می‌داند که گرد و غبار غم و رنج این فتنه به جای جای ایران پراکنده می‌شود.

اکنون او به عنوان یک اصلاح گر که افکاری برتر از اندیشه‌های بشری زمان خود دارد چه وظیفه‌ی خطیری را بر دوش می‌کشد. چگونه باید عمل کند که امیدی روشن به آینده فرا روی بشر ناامید قرار گیرد.

سعدی سال‌ها در میان اقوام مختلف زیست و با اخلاق گروه‌های زیادی از مردم آشنا شد و تجربه‌ها آموخت تا با کوله باری از تجربه و احساس قدم به زادگاه خود، شیراز، بگذارد و آنچه را می‌داند و در اندیشه خود می‌گذراند در بوستان و گلستان به نگارش در آورد تا آیندگان را بهره­­ها باشد.

در این پژوهش، نگارنده قصد دارد به کمک اندیشمندان علم و ادب به ویژه استادان بزرگوارم جناب آقای دکتر محمودی و سرکار خانم دکتر نیازکار  سیری اخلاقی و پیوندی در بوستان سعدی داشته و از این رهگذر به نمایش جلوه‌های پیوند انسان با خداوند و آفریده‌های او بپردازد. پیوند و ارتباط بنده با خداوند و آفریده‌های او در بوستان هدف متعالی است که سعدی با شیوه‌ی تمثیل و حکایات در کلام خود به تصویر می‌کشد تا رسالتی که در دنیای اندیشه‌ی پربار خود دارد به انجام برساند.

در جلوه گاه‌اندیشه‌ی سعدی آن چه به روشنی قابل تصور است همه چیز حول محوری استوار که همان آفریدگار است، می چرخد.

سعدی در بوستان باب‌هایی را بر روی انسان باز می‌کند که هر کدام دری است برای ایجاد و پیوند و ارتباط با خداوند.

به قول علی دشتی «از همان باب اول که «در تدبیر و عدل رأی» سخن رانده و از نخستین حکایت بوستان، روح انسان دوستی سعدی، مرد اجتماع و اخلاق که عدالت و مردمی‌را اساس کشوربانی می‌داند تجلی می‌کند.» (دشتی، 1380: 281)

او وقتی از عدل و انصاف می‌گوید عدالت را که یکی از محورهای ارتباطی جلوه‌های پیوند با خداست در کاسه‌ی پادشاهان می‌ریزد تا زیردستان و رعیت را سیراب کند.

بر آن باش تا هرچه نیت کنی

نظر در صلاح رعیت کنی…

240/43

از آن بهره ورتر در آفاق نیست

که در مُلک رانی به انصاف زیست

246/43

احسان و نیکوکاری فضیلتی که گشایش اخروی را نصیب بنده می‌کند

کرم کن که فردا که دیوان نهند

منازل به مقدار احسان دهند

564/56

وقتی عشق و شور آفرینی می‌کند، هدفش ساختن روحی پاک و هدایت زندگی برای پیوند با حضرت حق است.

اگر میرم امروز در کوی دوست

قیامت زنم خیمه پهلوی دوست

1733/104

سرفرو آوردن در برابر حکم و رای خداوند و راضی به رضای حق بودن، اندیشه‌ای است که تجلی گاه معرفه الله است.

چو رد می نگردد خدنگ قضا

سپر نیست مر بنده را جز رضا

2620/141

قناعت پیوندی سعادت بخش که توانگری را به دنبال دارد.

قناعت توانگر کند مرد را

خبر کن حریص جهان گرد را

2704/145

عالم بوستان جهان تربیت است و اصلاح نفس و دگرگونی اندیشه‌ها برای سلامتی پیوندها.

سخن در صلاح است و تدبیر و خوی

نه در اسب و میدان و چوگان و گوی

2874/153

در بوستان تفکر در پدیده‌های هستی و نعمت‌های او انسان را به سپاس گزاری برمی انگیزد تا جلوه‌ای دیگر از پیوندها رقم بخورد.

عطایی است هر موی از او بر تنم		چگونه به هر موی شکری کنم؟
ستایش خداوند بخشنده را		که موجود کرد از عدم بنده را

3313-3312/171

در اندیشه‌های سعدی، عنایت خداوند همیشه شامل احوال بندگان است و توبه دروازه‌ای است برای ایجاد پیوندهای دوباره حتی بعد از سال‌ها غفلت.

بیا ای که عمرت به هفتاد رفت		مگر خفته بودی که بر باد رفت؟
همه برگ بودن همی ساختی		به تدبیر رفتن نپرداختی

3577-3576/183

بر روی هم نمایشگاهی که سعدی در بوستان به عرضه می‌گذارد، مجموعه‌ای از پیوندهایی است که در چرخه‌ی ارتباطی انسان با خدا و آفریده‌های او هر کدام شاه راه و ریسمان محکمی است که می‌توان با چنگ زدن به آن با خدا پیوند خورد. به قول دکتر زرین کوب «راه‌هایی است که مخاطب را به کاخ دولت –یعنی سعادت ابدی- ره می نماید» (زرین کوب، 1391: 740)

ابیاتی که در این پایان نامه به عنوان نمونه آورده شده از بوستان سعدی (سعدی نامه) به تصحیح غلام حسین یوسفی است و اعداد که در زیر ابیات آورده شده از چپ به راست به ترتیب بیانگر شماره صفحه و شماره بیت می‌باشد.

این پایان نامه در پنج فصل به قرار زیر تنظیم شده است.

1- فصل اول: نگاهی به زندگی سعدی و آثارش

که در این فصل مختصری از زندگی سعدی و روزگارش و آثار وی آورده شده است.

2-فصل دوم: جلوه‌های پیوند انسان با خداوند

در این فصل سعی شده که آنچه در اندیشه سعدی باعث پیوند انسان با خداوند می‌گردد به صورت عنوان‌های جداگانه آورده شود و سپس برای هر عنوان توضیحاتی همراه با نمونه ابیات آورده شود.

3- فصل سوم: پیوند انسان با هم نوعان

در این فصل جلوه‌هایی از پیوند بین انسان و هم نوع خود به ویژه پیوند بین پادشاه و مردم آورده شده که به اعتقاد سعدی عنصرهای اخلاقی هم چون: رعیت پروری، نیکوکاری و غریب نوازی و میهمان نوازی جلوه‌هایی هستند که سبب پیوند انسان با هم نوع خود می‌گردد.

4- فصل چهارم: پیوند انسان با خویشتن

سعدی باور دارد که انسان نسبت به خودش هم یک مسئولیتی دارد که در این فصل از جلوه‌هایی صحبت شده که در واقع پیوند دهنده‌ی انسان با خویشتن است و سبب خودسازی او می‌گردد، پیوند‌هایی هم چون: در غم خویش بودن، پاک دلی، پرهیز از غرور، خودپرستی و…

5- فصل پنجم: پیوند انسان با دیگر جلوه‌های آفرینش

در بوستان سعدی جلوه‌هایی از آفرینش خداوند وجود دارد که انسان در پیوند و ارتباط با آنهاست. پیوند‌هایی هم چون: طبیعت، جانوران و… که در این فصل از این جلوه‌ها و چگونگی پیوند انسان با آنها صحبت شده است.

 

جلوه‌های پیوند انسان با خداوند

 درآمد

بوستان شیخ شیراز مانند رودخانه‌ای است که از آبشخور معنویت و ملکوتی سرچشمه می‌گیرد و در راه جاری شدن نشتگان معنویت را سیراب می‌کند تا به دریای تحقق آرزوهای سعدی بپیوندد. در سراسر پیوندهایی که سعدی بین آفریده‌های خداوند ایجاد می‌کند، حکم خداوند جاری و نافذ است. گویا خداوند قلم به دست سعدی داده تا بنویسد آنچه را او فرمان می‌دهد.

رابطه و پیوند انسان با خداوند در بوستان یک پیوند و رابطه‌ی دوستی و مهربانی است، نرمی و لطافت، امید است و نیاز و از سر محبت است و عنایت « نه یک پیوند شخصی که گاهی بعضی از صوفیان ادعا می‌کنند.» (نیکلسون، 1392: 25) رابطه‌ی انسان با خداوند در بوستان رابطه رحمانی و رحیمی است. «خداوند خویشتن را به این که رحمان و رحیم است وصف می‌کند؛ اما رحمت او مساوی رحمتی که در مورد صفت انسانی به کار می‌بریم، نیست وگرنه لازم می‌آید که خداوند محل بروز حوادث قرار گیرد. هم چنین او خود را به عنوان آفریدگار ما و آفریدگار کارهای ما بدون واسطه وصف می‌کند.» (همان: 38)

سعدی از همان بیت اول بوستان که می‌فرماید

به نام خدایی که جان آفرید

سخن گفتن اندر زبان آفرید

1/33

رابطه و پیوند خداوند را با مخلوقات خود آغاز می‌کند. چنانکه در مصراع اول بطور عام به تمام جانداران منشأ هستی بخش را جلوه می‌دهد و در مصراع دوم عنایت خود را خاص می‌کند و انسان ناطق را که همین صفت او را از سایر موجودات متمایز کرده، مورد خطاب قرار می‌دهد ورابطه‌ی تنگاتنگی بین خداوند و انسان ایجاد می‌کند واز همان لحظه‌ی اول انسان را بخاطر این متمایز بودن سنگین بار می‌کند و بلند قدری و ارزشش را در پهنه‌ی هستی به نمایش می‌گذارد. چنانکه در بیت‌های بعد چگونگی این پیوند را ترسیم می‌کند و به تصویر می‌کشد؛ تا جائی که پادشاهان را در برابر او سرافکنده و نیازمند می‌داند.

سرپادشاهان گردن فراز

به درگاه او بر زمین نیاز

4/33

در جای جای بوستان، درخت معرفت وپیوند خداوند ریشه می زند و می‌بالد تا شاخه‌هایی از احسان و کرم شکوفه‌هایی از خوبی‌ها چون شاباش بهاری بر سرتشنگان انسانیت بپاشد.

 

جهت مشاهده و دانلود آیین حکومت و مملکت داری در آثار سعدی شیرازی کلیک کنید.

 

 تسلیم و رضا در برابر حکم خداوند

مقام رضا و تسلیم یکی از مقاماتی است که خداوند به بندگان شکرگزار خود می‌دهد چنانکه می‌فرماید: «رضوانٌ مِنَ اللهِ اَکبرٌ و بزرگتر از هر نعمت مقام رضا و خشنودی خدا را به آنان کرامت می‌فرماید.» (توبه/ 72)

سعدی بندگان خدا را نصیحت می‌کند که راضی به رضای خداوند تعالی که نعمت‌های بی شماری را به بندگان خود می‌بخشد، شوند و در برابر او تسلیم باشند، که راضی به رضای خدا بودن و تسلیم در برابر حکم و رای او بودن انسان را به مقامات والایی می‌رساند که همه چیز تحت فرمان اوست و گویا خداوند است که فرمان می‌دهد، چنانکه سعدی در حکایت صاحب دلی که همه چیز تحت فرمان اوست وقتی از او می پرسند:

چه کردی که درنده رام تو شد

نگین سعادت به نام تو شد

(211/42)

در جواب می‌گوید:

بگفت ار پلنگم زبون است و مار		و گر پیل و کرکس، شگفتی مدار
تو هم گردن از حکم داور مپیچ		که گردن نپیچد ز حکم تو هیچ

(213-212/41)

سعدی به حاکمان هشدار می‌دهد که اگر می خواهی خداوند با تو باشد تو نیز از حکم خداوند سرپیچی نکن

چو حاکم به فرمان داور بود		خدایش نگهبان و یاور بود
محال است چون دوست دارد تو را		که در دست دشمن گذارد تو را

(215-214/41)

در واقع سعدی رضا و تسلیم در برابر رای خداوند را به عنوان یک اصل کلی برای سعادت وکامیابی بشر می‌داند و می‌گوید:

ره این است، روی از طریقت متاب

بنه گام و کامی‌که داری بیاب

(216/41)

در برابر تیر قضا و سرنوشت بهترین سپر و پناه گاه را رضا و تسلیم در برابر حکم و رأی خدا می‌داند

چو رد می نگردد خدنگ قضا

سپر نیست مر بنده را جز رضا

2620/141

افرادی که عاشق خداوند هستند و تنها رضایت او را می جویند، برای مال و قدرت دنیوی و تفاوت دیگران ارزشی قایل نیستند و جان خود را در راه او تقدیم می‌کنند:

حریقان خلوت سرای الست		به یک جرعه تا نفخۀ صورمست
به تیغ از غرض برنگیرند چنگ		که پرهیز و عشق آبگینه است و سنگ

(1716-1715/104-103)

اشخاصی که درونشان از شهوت پاک است و به رضای الهی خشنودند زر و خاک برایشان یکسان است زیرا دل به دنیا نمی‌بندند و گرفتار امور دنیوی نمی‌شوند:

شنیدی که در روزگار قدیم		شدی سنگ در دست ابدال سیم
نپنداری این قول معقول نیست		چو راضی شدی سیم و سنگت یکی است
چو طفل اندرون دارد از حرص پاک		چه مشتی زرش پیش همت چو خاک

2813-2811/149

پس باید تسلیم فرمان او بود و از فرمان او سرپیچی نکنیم.

فردوسی می‌فرماید: کسی که خردمند است از فرمان او سرپیچی نمی‌کند.

«ز فرمان یزدان کسی نگذرد

چنین داند آن کس که دارد خرد»

(فردوسی، 1370 ج 9: 170

 

احسان و نیکوکاری

در مبحث قبل احسان و نیکوکاری در بوستان را مایه‌ای دانستیم که قلب‌های انسان‌ها را به هم پیوند می زند و باعث ایجاد عشق و دوستی بین مردم می‌شود و جامعه‌ای می سازد که دور از نفاق و دورویی و بدی است.

در این جا می‌خواهیم همین سجیه اخلاقی را که مایه‌ی پیوند قلب انسان با خداست در بوستان مورد کنکاش قرار دهیم که سعدی چگونه احسان و بخشندگی را بالی می‌داند برای پرواز به سوی حق و حقیقت.

از نظر سعدی احسان و بخشندگی دو سویه است که یکی سوی آن به سمت مردم و سوی دیگر خدایی است. شیخ شیراز چقدر مردم دوست است که تمام توان خود را می‌گذارد تا مانند پیامبری نیکی‌های اخلاقی را در قالب پند و اندرز با زبانی نرم و لطیف به مردم هدیه دهد و می‌کوشد که رشته‌ی پیوند بین مردم و خدایشان را ببافد و آنها را به رستگاری دنیوی و اخروی برساند و به پاداشی نیک از طرف خداوند وعده دهد.

امام علی می‌فرماید: مَن أیقَنَ بِالخَلَفِ جادَ بِالعَطِیَّهِ. آن که پاداش الهی را باوردارد در بخشش سخاوتمند است. (نهج البلاغه، 1388: 468)

سعدی در بوستان می‌فرماید:

انسانی که دارای بخشندگی و کرم باشد فردا در پیشگاه خداوند به‌اندازه‌ی احسان و بخشندگی که دارد منزلت و مقام می یابد و هر کسی کرم بیشتری داشته باشد مقام والاتری دارد.

کرم کن که فردا که دیوان نهند		منازل به مقدار احسان دهند
یکی را که سعی قدم بیشتر		به درگاه حق منزلت بیشتر

565-564/56

خداوند می‌فرماید: «لَیسَ لِلانسانِ اِلّا ما سَعی. هر کس به‌اندازه تلاش خدا پاداش می‌برد.» (نجم/39)

و کسی که سعی و تلاش و احسانی در این دنیا ندانسته باشد مزدی از درگاه خداوند نمی‌گیرد و پشیمان و شرمنده است.

یکی باز پس خاین و شرمسار

نیاید همی مزد ناکرده کار

566/56

پس بگذار چنین انسانی در درگاه خداوند شرمنده و پشیمان باشد، که فرصت را غنیمت ندانسته و از آن استفاده نکرده است.

بهل تا به دندان برد پشت دست

تنوری چنین گرم و نان در نبست

567/56

اگر به خلق خدای احسان و کرم کنی خداوند هم به تو می‌بخشد و می‌بخشاید و به تو توجه می‌کند.

که حق مهربان است و دادگر

ببخشای و بخشایش حق نگر

774/64

دعا در حق کسی زمانی سودمند است که آن شخص به خلق خدا کرم و احسان دانسته باشد و خداوند به کسی توجه می‌کند که بخشنده و نیکوکار باشد.

دعای منت کی شود سودمند

اسیران محتاج در چاه و بند

775/64

اگر گنج قارون به دست آوری بدان که برایت باقی نمی ماند مگر آنچه از آن در راه خدا ببخشی و احسان کنی.

اگر گنج قارون به چنگ آوری

نماند مگر آنچه بخشی، بری

826/66

به‌اندازه ‌توان و آنچه از دستت بر می‌آید به دیگران احسان و بخشش داشته باش که خداوند در خیر و نیکی را بر کسی نبسته است و منتظر است که بندگانش احسان و نیکی کنند.

کرم کن چنان کت برآید ز دست

جهان بان در خیر بر کس نبست

1285/85

خداوند چنان بخشنده و حکیم است که اگر از روی دانش و آگاهی در نیکی و خیری را بر روی انسان ببندد دری دیگر را با بخشش و احسان باز می‌کند.

خدا گر ز حکمت ببندد دری

گشاید به فضل و کرم دیگری

1322/87

در بوستان سعدی بخشش و احسان و عنایت خداوند محورهایی هستند که خداوند برای سعادت بشر اصل قرار داده و توجه ویژه به این موضوع دارد. خداوند هیچ وقت و در هیچ مکانی بنده‌ی خود را از یاد نمی‌برد وهمیشه عنایت خود را شامل حال او می‌کند.

سعدی معتقد است تا خداوند به کسی سعادت و خوش بختی نصیب نکند آن را نمی‌توان با زور و مردانگی بدست آورد یعنی اگر سعادت می خواهی به خدا توجه کن تا او به تو توجه کند و با احسان و کرم رابطه‌ای را برقرار کن تا به سعادت برسی.

سعادت به بخشایش داورست		نه در چنگ و بازوی زور آورست
چو دولت نبخشد سپهر بلند		نیاید به مردانگی در کمند

2509-2508/136

ای انسان آگاه باش که بخشنده‌ی بی نیاز خداست پس از دیگران طلب بخشش نکن

مکن سعدیا بر دست کس		که بخشنده پرورگار است و بس
اگر حق پرستی ز درمابست		که گر وی براند نخواهد گسست

2643-2642/142

خداوند چون خود بخشنده است با انسان‌های نیکوکار وبخشنده پیوند ایجاد می‌کند هیچ وقت انسانیت و احسان را ضایع نمی‌کند وپاداش می‌دهد.

خدایی که از خاک مردم کند

عجیب باشد ار مردمی‌گم کند

2843/151

ای انسان آگاه باش که خداوند به بنده عنایت دارد و نیکی و احسان او را ده برابر جواب می‌دهد.

نکو کاری از مردم نیک رای

یکی را به ده می نویسد خدای

3303/170

هر کسی که در جستجوی خداست این عنایت و لطف خداوند است که تو را پرورش می‌دهد.

نه خود می‌رود هر که جویان اوست

به عنفش کشان می‌برد لطف دوست

(3445/176)

توانایی و نیروی بدن را از غذا خوردن ندان بلکه این عنایت و لطف خداوند است که تو را پرورش می‌دهد.

توانایی تن مدان از خورش

که لطف حقت می‌دهد پرورش

3458/177

اگر خداوند به انسان عنایت و توفیق ندهد چگونه بنده می‌تواند به دیگران توجه کند و خیری برساند.

گر از حق نه توفیق خیری رسد

کی از بنده خیری به غیری رسد

3466/177

این توفیق خداوند است که روش و کردار انسان را نیکو می‌کند.

چه‌اندیشی از خود که فعلم نکوست؟

از این درنگه کن که توفیق اوست

3474/177

اگر خداوند بخواهد به تو عنایت و توجه کند و به تو بخشایشگری کند مردم را از تو به آسایش و رفاه می‌رساند.

وگر باشدش بر تو بخشایشی

رساند به خلق از تو آسایشی

3570/181

ای انسان فقط لطف و عنایت خداوند به تو است که باعث آسایش و آرامش تو می‌شود پس فقط به درگاه او توجه کن.

نیاسایی از جانب هیچ کس

برو جانب حق نگه دار و بس

3843/191

خداوند بخشنده‌ای که تو را از نیست آفرید مطمئن باش که به تو عنایت دارد و دستت را در برابر مشکلات می‌گیرد.

کریمی‌که آوردت از نیست هست

عجب گر بیفتی نگیردت دست

3885/194

اگر کسی دست نیاز به سوی خداوند دراز کند او از روی عنایت و بخشندگی که دارد دست انسان را پس نمی زند و لطف خود را شامل بنده‌ی خود می‌کند.

برآرد تهی دست‌های نیاز

ز رحمت نگردد تهیدست باز

3905/196

همه از درگاه خداوند اطاعت و فرمانبرداری دارند و انسان نیازمند اظهار درماندگی و نیاز دارد پس رو بیاور به درگاهی که عنایت به بنده دارد و نیازمندان را نوازش می‌کند.

همه طاعت آرند و مسکین نیاز

بیا تا به درگاه مسکین نواز

3908/196

بیا مانند شاخه درختی که بی برگ است به سوی او دست دراز کنیم واز او لطف وعنایت بخواهیم که بیشتر از این نمی‌توان بدون توشه بود و بیکار نشست.

چو شاخ برهنه برآریم دست

که بی برگ از این بیش نتوان نشست

3909/196

خدایا از روی لطف و مهربانی و بخشندگی به ما نگاه کن وگرنه بندگان گناهکار هستند.

خداوندگارا نظر کن به جود

که جرم آمد از بندگان در وجود

3910/196

انسان نیازمند چون عنایت و لطف خدا را می‌بیند او را رها نمی‌کند ودست از اطاعت کردن او بر نمی‌دارد.

گدا چون کرم بیند و لطف و ناز

نگردد ز دنبال بخشنده باز

3913/196

خدایا چون در این دنیا به ما عنایت و لطف کردی و ما را عزیز و با مقدار قرار دادی در آن دنیا نیز لطف و کرمت را نصیب ما بگردان.

چو ما را به دنیا تو کردی عزیز

به عقبی همین چشم داریم نیز

3914/196

خداوندا شرمندگی من به درگاه تو کافی است به من عنایت و لطف کن و بیشتر از این شرمسارم نکن.

مرا شرمساری ز روی تو بس

دگر شرمسارم مکن پیش کس

3919/196

اگر سایه‌ای از تو بر سرمن بیفتد و به من عنایت کنی به مقام و بلندی می‌رسم و آسمان کمترین پایه مقام من است.

گرم بر سر افتد ز تو سایه ای

سپهرم بود کمترین پایه ای

3920/196

خدایا به من عنایت کن و در آن لحظه‌ی جان کندن از ننگ اینکه برای تو شریکی قائل شوم به فریاد من برس.

که ما را در آن ورطه‌ی یک نفس

ز ننگ دو گفتن به فریاد رس

3930/196

خداوندا لطف خود را نصیب من گردان مرا به سعادت و نیک بختی برسان و زبانم را در هنگام شهادت گفتن و اظهار بندگی کردن مبند.

که چشمم ز روی سعادت مبند

زبانم به وقت شهادت مبند

3934/107

خداوند چراغ یقین و حقیقت را فرا راه من روشن کن و نگذار که من به بدی روی آورم.

چراغ یقینم فرا راه دار

ز بد کردنم دست کوتاه دار

3935/197

خدایا پرتویی از خورشید لطف و مهربانی تو برایم کافی است که فقط در شعاع نورانی تو دیده شوم.

ز خورشید لطفت شعاعی بسم

که جز در شعاعت نبیند کسم

3938/197

خدایا به خواری و حقارت مرا از درگاه خود دور نکن که راه دیگری جز عنایت و لطف تو ندارم.

خدایا به ذلّت مران از درم

که صورت نبندد دری دیگرم

3941/197

پروردگارا تو اگر راهنمای من بشوی به خیر و نیکی می‌رسم و گر گمراهم کنی و به من عنایت نداشته باشی از راه باز می مانم.

گرم ره نمایی رسیدم به خیر

وگر گم کنی بازماندم ز سیر

3955/198

غیر ممکن است که اگر سر بر این آستان بنهی و اظهار درماندگی و بندگی کنی خداوند به تو توجه نکند.

محال است اگر سر بر این درنهی

که باز آیدت دست حاجت تهی

3980/199

خداوندا کسی که به خاطر دوران پیری از کار افتاده شده اگر تو به او عنایت نکنی و دست او را نگیری برپا نمی‌شود و قدرت پیدا نمی‌کند اکنون همان پیر هستم که بخاطر گناه از پا افتاده ام پس دست مرا بگیر و فضل و بخشش خود را شامل حال من کن.

کسی را که پیری در آرد ز پای		چو دستش نگیری نخیزد ز جای
من آنم ز پای اندر افتاده پیر		خدایا به فضل توام دست گیر

3991-3990/199

خدایا گناهان ما در برابر کرم و بخشش تو هیچ است و اگر اندکی به ما کرم واحسان کنی گناهکاری در این جهان باقی نمی ماند.

اگر جرم بخشی به مقدار جود

نماند گنهکاری اندر وجود

3997/199

خدایا اگر تو ما را دستگیری کنی به مقامی می‌رسم و اگر مرا رها کنی کسی مرا احسان و دستگیری نمی‌کند.

گرم دست گیری به جایی رسم

وگر بفکنی برنگیرد کسم

3999/200

خدایا ما چشم امید به لطف و کرم تو داریم پس ما به درگاه تو چیزی و سرمایه‌ای نیاورده ایم ما را دستگیری کن.

ز لطفت همین چشم داریم نیز

براین بی بضاعت ببخش ای عزیز

4008/200

کسی گناه کار‌تر و سیاه نامه‌تر از من به درگاه تو نیست زیرا اعمالی ندارم که مورد پسند تو باشد فقط امید به یاری و کرم و بخشایش تو دارم.

کس از من سیه نامه‌تر دیده نیست		که هیچم فعال پسندیده نیست
جز این کاعتمادم به یاری تست		امیدم به آمرزگاری تست

4010-4009/200

خدایا سرمایه‌ای به درگاه تو نیاورده ام الا امید به کرم و بخشش تو دارم پس عفو خود را نصیب ما گردان و مرا ناامید نساز.

بضاعت نیاوردم الا امید

خدایا ز عفوم مکن ناامید

4011/200

 

پیوند انسان با خویشتن

درآمد

انسان که شاهکار خلقت الهی است و سجده گاه کون و مکان است و پرده ساز و نقش زن تابلو طبیعت است و بوجود آمدن هستی برای بودن اوست؛ خود وظیفه‌ای در برابر آفریده‌های هستی دارد که یکی از این وظایف مسئولیتی است که انسان در برابر خویشتن خویش دارد.

صفات نیکی هم چون پاکی، رازداری، شجاعت، تواضع و فروتنی و غیرو… که وجود انسان به آن فرا خوانده می‌شود پیوندی را بین انسان و تکلیف درونی خود ایجاد کرده که او را به سوی این صفات پسندیده و انسانی می‌کشاند.

وقتی انسان ارزش وجودی خود را بشناسد و بداند که برای چه به این دنیای هستی پا نهاده هیچ راهی جز هدایت آگاهانه‌ی وجود روحانی خود به سوی خوبی‌ها ندارد و هر کس چنین نکند به قول امام علی (ع) نابودشدنی است:

«هَلکَ اُمرؤٌ یَعرِف قدرَهُ: نابود شد کسی که ارزش خود را ندانست» (نهج البلاغه، 1388: 472)

سعدی مانند مرشدی آگاه که خویشتن خویش را شناخته و فلسفه‌ی وجودی انسان را درک کرده در بوستان بین انسان و ارزش وجودی او ارتباط و پیوندی با برشمردن صفات نیک خدایی که هر انسانی خود را مکلّف به داشتن آن می‌داند به خوبی و زیبایی در کلام دل انگیز و مؤثر خود آورده:

 

 غم خواری خویش

یکی از دیدگاه‌های سعدی در غم خود بودن و درفکر خود بودن است که معتقد است در زندگی حال و آینده و زندگی دنیوی و اخروی این گام‌های استوار انسان است که پشتیبان اوست برای ساختن دنیایی بهتر وگرنه اگر گام‌ها سست و لرزان باشد و به حمایت دیگران نیازمند باشد هرگز به سرحد نهایی نمی‌رسد.

ای انسان تا در این دنیا هستی به فکر خودت و جمع آوری توشه آخرت باش وگرنه بعد از مرگت کسی از اطرافیان و خویشان به فکر تو نیستند و تو را فراموش می‌کنند:

غم خویش در زندگی خور که خویش

به مرده  نپردازد از حرص خویش

1128/79

ثروت و مالی که داری در راه سعادت خودت خرج کن که بعد از تو کسی برای تو خرج نمی‌کند و اختیار آن را دیگر نداری.

زر و نعمت اکنون بده کان تست

که بعد از تو بیرون ز فرمان تست

1129/79

دراین دنیا توشه آخرت را جمع کن و باخود ببر که بعد از تو زن و فرزند به فکر تو نیستند.

تو با خود ببر توشه‌ی خویشتن

که شفقت نیاید ز فرزند و زن

1132/79

خداوند در قرآن می‌فرماید: « یوم لا یَنفَعُ مالٌ و لا بَنُونَ: روزی که مال و فرزندان به حال انسان سودی ندارد.» (شعرا/88)

کسی در این دنیا سعادتمند می‌شود که توشه‌ای با خود به آن دنیا ببرد.

کسی گوی دولت ز دنیا برد

که با خود نصیبی به عقبی برد

1123/79

 

ترک غرور و خودپرستی

«پیر هرات» چه زیبا می‌فرماید که: « خود را مبینید که خودبینی را روی نیست، خودرا منگارید که خودنگاری را رأی نیست، خود را مپسندید که خودپسندیده را شرط نیست» (عبدالله انصاری، 1367: 139)

یکی از چالش‌هایی که انسان ممکن است در راه سعادت و شناخت وجودی خود دچار آن شود غرور و خودپرستی است  که سعدی بارها در بوستان متذکر شده و معتقد است خودپرستی و غرور ریشه‌ی بسیاری از ناهنجاری‌های درونی انسان است که به دنبال آن در وجود انسان ریشه می‌دواند و درخت وجود انسان را خشک و پژمرده می‌کند. امام علی (ع) «الإعجابُ یَمنَعُ الإزدیادَ: خودپسندی مانع رشد و فزونی است.» (نهج البلاغه، 1388: 474)

سعدی معتقد است برای خشکاندن ریشه‌های فساد و تباهی باید گل‌های خوبی را در وجود پرورش داد وبه بالندگی و شکوفایی رساند.

و اما در محضر او:

سعدی پیوند بین انسان‌ها را دارای نتیجه و ثمره‌ای می‌داند که بازگشت آن به سوی خویشتن خویش است که اگر از این ثمره به خوبی بهره ببری سود کردی وگرنه فسادهای درونی هم چون غرور می‌گردد:

چو انعام کردی مشو خودپرست

که من سرورم دیگران زیردست

1156/80

انسان‌های بزرگ توجه به خود نمی‌کنند و خودپسند نیستند و کسی که خودخواه است خداشناس نیست.

بزرگان نکردند در خود نگاه

خدا بینی از خویشتن بین مخواه

2005/116

انسان سرکش تند خوی بر زمین می خورد اگر بلندمرتبگی می خواهی غرور و تکبر نداشته باش.

بگردن فتد سرکش تندخوی

بلندیت باید بلندی مجوی

2008/116

ای انسان مغرور انتظار در راه دین و شریعت رفتن نداشته باش.

ز مغرور دنیا ره دین مجوی

خدا بینی از خویشتن بین مجوی

2009/116

اگر میخواهی به بلند مرتبگی برسی با غرور و خودبینی به چشم کوچکی به دیگران نگاه نکن.

گرت جاه باید مکن چون خسان

به چشم حقارت نگر در کسان

2010/116

انسان دانا و هوشمند بلندمرتبگی را در غرور و تکبر نمی‌داند.

گمان کی برد مردم هوشمند

که در سرگرانی است قدر بلند

2011/116

هر کسی که حرمت و احترام خود را حفظ کند و از غرور پرهیز کند هیچ­وقت شرمنده نمی­شود و از بزرگی نمی­افتد.

به عزت هر آن کو فروتر نشیت

به خواری نیفتد ز بالا به پست

2076/119

در راه پارسایی و تقوا و پاکی کوشش کن ولی از سر غرور، خود را بالاتر از پیامبران ندان و برتر نشمر.

به زهد و ورع کوش و صدق و صفا

ولیکن میفزای بر مصطفی

2067/118

کسانی به سرافرازی می‌رسند که از تکبر و غرور پرهیز کنند.

به دولت کسانی سرافروختند

که تاج تکبر بینداختند

2256/126

انسان باید بداند که بزرگی و توانگری به حلم و بردباری است نه به غرور و تکبر.

تکبر کند مرد حشمت پرست

نداند که حشمت به حلم اندرست

2257/126

غرور و ادعا نداشته باش تا دارای معرفت و دانایی گردی.

ز دعوی پری زان تهی می‌روی

تهی آی تا پر معانی شوی

2325/128

اگر مانند سعدی خالی از خودبینی و غرور در جهان بگردی پر از دانایی و معرفت باز می‌گردی.

ز هستی در آفاق سعدی صفت

نهی گرد و بازآی پر معرفت

2326/128

ای انسان با ریسمان تعریف و تمجید در چاه غرور و تکبر نرو.

به حبل ستایش فرا چه مشو

چو حاتم اصم باش و عیبت شنو

2365/130

کسی که سر پرغرور و تکبر دارد پند و حرف حق را نمی‌شنود.

یکی را که پندار در سر بود

مپندار هرگز که حق بشنود

2459/134

تو از خویشتن تعریف نکن و خود را تحسین نکن تا دیگران تو را هزار سپاس و آفرین گویند.

مگو تا بگویند شکرت هزار

چو خود گفتی از کس توقع مدار

2465/134

 

 تواضع و فروتنی

یکی از ارزش‌های وجودی انسان تواضع و فروتنی است که او را به مرز انسانیت می‌کشاند و  او را بال و پری می‌دهد برای رسیدن به سعادت ابدی که سعدی تأکید فراوانی بر این موضوع دارد.

ای انسان اگر می خواهی به بلند مرتبگی و مقام برسی باید تواضع داشته باشی همان طور که سعدی در حکایت قطره باران و صدف این موضوع را به خوبی به تصویر می‌کشد: قطره باران به خاطر اینکه خود را حقیر شمرد صدف او را پرورش داد و به صورت یک مروارید در آمد وارزشمند شد که در پایان می‌گوید:

بلندی از آن یافت کو پست شد

در نیستی کوفت تا هست شد

1988/115

بهترین نردبان برای رسیدن به مقام و بزرگی تواضع و فروتنی است.

بلندیت باید تواضع گزین

که آن بام را نیست سَلّم جز این

2000/116

در حکایت با یزید که خاکستر بر سر او ریخته می‌شود اما او هیچ ناراحت نمی‌شود و در کمال وقار و متانت خطاب به خود می‌گوید:

 

که‌ای نفس من در خور آتشم

به خاکستری روی در هم کشم

2004/116

فروتنی بلندمرتبگی می‌آورد و غرور سرافکندگی.

تواضع سر رفعت افرازدت

تکبر به خاک اندر اندازدت

2007/116

انسان هوشمند و دانا فروتن و متواضع و سر به زیر است همان طوری که شاخه‌ی میوه به سمت زمین سر به زیر می‌شود.

فروتن بود هوشمند گزین

نهد شاخ پر میوه سر بر زمین

2471/134

وقتی در نزد مردم بزرگ و عزیز می‌شوی که خود را به حساب نیاوری و بهایی برای خود قائل نباشی.

تو آنگه شوی پیش مردم عزیز

که مر خویشتن را نگیری به چیز

2492/135

 

پرهیز از خودنمایی

یکی از آفت‌های درونی انسان خودنمایی و خودبزرگ بینی است که توجه انسان را از خدا به خود می‌کشاند و سپس باعث انحرافات بعدی در اجتماع می‌گردد.

سعدی بزرگ در بسیاری از ابیات خود انسان را متوجه سیرت زیبای انسانی می‌کند و او را از خود نمایی و ظاهر سازی پرهیز می‌دهد.

انسان باید دارای عقل و هوش وخرد باشد وگرنه بستن دستار نو و زیبا خردمندی نمی آورد.

خرد باید اندر سر مرد و مغز

نباید مرا چون تو دستار نغز

2101/120

افتخار و سرافرازی به دستار و ریش بلند نیست.

میفراز گردن به دستار و ریش

که دستار پنبه ست و سبیلت حشیش

2103/120

اگر صدها نوکر و حشم داشته باشی کسی تو را خردمند و با شخصیت به شمار نمی آورد.

بدین عقل و همت نخوانم کست

وگر می‌رود صد غلام از پست

2107/120

باطنی پاک و به دور از ظاهر سازی و ساده و بی غل و غش بودن بهتر از ظاهری آراسته و نام نیک داشتن است.

نکو سیرتی بی تکلف برون

به از نیک نامی خراب اندرون

2674/143

درادامه سعدی می‌گوید:

به نزدیک من شب رو راهزن

به از فاسق پارسا پیرهن

2675/143

با ظاهر سازی کسب آبرو نمی‌کنی زیرا چنین آبرومندی ارزشی ندارد.

منه آبروی ریا را محل

که این آب در زیر دارد و حل

2686/143

چون در باطن انسانی بد و پست باشم ولی ظاهری آبرومند داشته باشم چه فایده؟

چو در خفیه بد باشم و خاکسار

چه سود آب ناموس بر روی کار؟

2687/143

انسان‌های بزرگ به درون وباطن بیشتر از ظاهر توجه داشته‌اند.

بزرگان فراغ از نظر داشتند

از آن پرنیان آستر داشتند

2693/144

اگر خواهان شهرت در سرزمین خود هستی باطن خود را درست کن وگرنه ظاهر انسان اگر خوب نباشد چندان مهم نیست.

 

ور آواز خواهی در اقلیم فاش

برون کن گو درون حشو باش

2694/144

ابتدا انسانیت درونی خود را درست کن و سپس به فکر رسیدن به مقام و فرشته خویی باش.

نخست آدمی سیرتی پیشه کن

پس آنگه ملک خویی اندیشه کن

2718/145

 

 راست کاری

راست روی و راستکاری همان چیزی است که به اتفاق همه‌ی ادیان آسمانی بدان توجه کرده و آن را ستوده‌اند، نیز در گفته‌ی شاعر دانای ما دیده می‌شود او معتقداست که:

راه راست رفتن انسان را با موفقیت به مقصد می‌رساند چون در راه راست قدم بر نمی‌داری به همین خاطر عقب مانده ای.

ره راست رو تا به منزل رسی

تو در ره نه ای، زین قبل واپسی

2679/143

سعدی در مثال واضحی در همین معنی می‌گوید:

چو گاوی که عصار چشمش ببست

دوان تا به شب، شب همان جا که هست

2680/143

اگر زمین وجود و سرشت تو دارای راستی و اخلاص نیست از ثمره‌ی درستی و اخلاص بی بهره هستی.

گرت بیخ اخلاص در بوم نیست

از این بر کسی چون تو محروم نیست

2684/143

به این خاطر در چاه افتاده‌ای که راه راست را از راه کج نشناخته ای.

تو خود را از آن در چه‌انداختی

که چه را ز ره باز نشناختی

2713/145

 

پیوند انسان با خداوند

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های زبان و ادبیات فارسی کلیک کنید..

نمونه ای از منابع و مأخذ جهت مطالعه بیشتر پیوند انسان با خداوند

• 1- قرآن کریم
• 2- اسعد گرگانی، فخرالدین. 1360. ویس و رامین. با دو گفتار از صادق هدایت و مینورسکی، با مقدمه و تصحیح محمد روشن. چاپ سوم. انتشارات صدای معاصر، تهران. چاپخانه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
• 3- افلاطون، 1360. جمهور. ترجمه فؤاد روحانی. بنگاه ترجمه و نشر کتاب. تهران
• 4- انصاری، خواجه عبد الله. 1367. سخنان پیرهرات. به کوشش محمد جواد شریعت. چاپ پنجم. شرکت سهامی‌کتاب‌های جیبی. چاپخانه سپهر. تهران
• 5- براون، ادوارد. 1366. تاریخ ادبیات ایران. از فردوسی تا سعدی. ترجمه غلامحسین صدری افشاری. انتشارات مروارید. چاپ سوم، چاپ گلشن. تهران
• 6- بهار، محمدتقی «ملک الشعرا». 1369. سبک شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی. چاپ پنجم. چاپخانه سپهر. انتشارات امیرکبیر. تهران
• 7- جامی، عبدالرحمن. 1366. نفحات الانس. به تصحیح و مقدمه و پیوست مهدی توحیدی پور- انتشارات سعدی. چاپ دوم، چاپ مهارت. تهران
• 8- حافظ شیرازی. شمس الدین محمد. 1366. دیوان حافظ. به کوشش خلیل خطیب رهبر. انتشارات دانشگاه تهران- چاپ چهارم، ناشر کتابفروشی صفی علی شاه. تهران
• 9-خزائلی، محمد. 1366. شرح گلستان. چاپ ششم. چاپخانه احمدی. ناشر سازمان انتشارات جاویدان- تهران
• 10-خواجه نظام الملک طوسی. 1364، سیاست نامه. به کوشش جعفرشعار. چاپ سوم. چاپخانه سپهر. تهران
• 11-دشتی، 1380. قلمرو سعدی. زیر نظر دکتر مهدی ماحوزی- چاپ دوم، چاپ دیبا. انتشارات اساطیر. تهران
• 12- دشتی، محمد. 1388. ترجمه نهج البلاغه. چاپ پنجم، چاپخانه الهادی- انتشارات آدینه سبز. تهران
• 13- رازی، نجم الدین. 1380. مرصادالعباد. به اهتمام محمد امین ریاحی. شرکت انتشارات علمی و فرهنگی تهران
• 14- رضایی هفتاد دُری، غلامعباس و محمد حسن زاده نیری. 1389. شرح گزیده دیوان مبتنی. چاپ سوم. انتشارات دانشگاه تهران
• 15- زرین کوب، عبدالحسین. 1391. حدیث خوش سعدی، درباره‌ی زندگی و اندیشه سعدی. چاپ پنجم. انتشارات سخن. تهران
• 16- سعدی شیرازی، مصلح الدین، 1368. بوستان (سعدی نامه). تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، چاپ یازدهم، انتشارات خوارزمی. تهران
• 17- 1366. شرح گلستان. شرح محمد خزائلی. چاپ ششم، چاپخانه احمدی- ناشر سازمان انتشارات جاویدان. تهران
• 18-…………. 1363. کلیات سعدی. مقدمه و شرح از محمدعلی فروغی ذکاالملک، چاپ اول، چاپخانه احمدی. انتشارات ایران. تهران
• 19-………..، 1369. قصاید سعدی. انتخاب و شرح، جعفرشعار، مقدمه حسن انوری، چاپ اول، ناشر. شرکت چاپ و انتشارات علمی. تهران
• 20- سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم. 1377. حدیقه الحقیقه وشریعه الطریقه. به تصحیح و تحشیه مدرس رضوی. انتشارات دانشگاه تهران
• 21-…
• 22-…

 

پیوند انسان با خداوند