پیشگیری وضعی از جرم در اسلام

پیشگیری وضعی از جرم

تعداد صفحات: 68 صفحه

فصل اول: تدابیر پیشگیرانه ناظر بر موقعیت ها

مبحث اول :تبیین پیشگیری وضعی از جرم و شیوه های آن

گفتار اول: مفهوم پیشگیری وضعی      

گفتار دوم : شیوه های پیشگیری وضعی از جرم

بند اول : دشوار یا نا ممکن نمودن وقوع جرم

بند دوم: انگیزه زدایی

مبحث دوم :صورت های پیشگیری وضعی از جرم در اسلام

گفتار اول : اقدامات

بند اول :امر به معروف و نهی از منکر

بند دوم : کنترل و مبارزه با فساد جنسی

بند سوم :حجاب

گفتار دوم :کنش گران

نهاد حسبه و محتسب

نتیجه بخش دوم

بخش دوم :حدو مرز تدابیر پیشگیری وضعی از جرم در اسلام و شیوه های  برون رفت از تزاحمات

فصل اول :حدو مرز پیشگیری وضعی در اسلام

مبحث اول: حريم خصوصی مهمترین چالش فرا روی پیشگیری وضعی در اسلام

گفتار اول :مفهوم و مصداق حریم خصوصی

بند اول : مفهوم حريم خصوصي

بند دوم :مصادیق حریم خصوصی

الف :حريم خصوصي منزل

ب :حريم خصوصي بدني

ج : حريم خصوصي رواني

گفتار دوم : معيار شناخت حريم خصوصي

فصل دوم : شیوه های برون رفت از تزاحمات با نگاهی بر حق الله و حق الناس

مبحث اول: محدودیت های پیشگیری وضعی از جرایم حق اللهی و حق الناسی

گفتار اول: مفاهیم و مصادیق جرايم حق اللهي و حق الناسی

بند اول : مفهوم و مصداق جرايم حق اللهی

بند دوم : مفهوم و مصداق جرايم حق الناسی

گفتار دوم: حكم تزاحم حريم خصوصي و پیشگیری وضعی در جرايم  حق اللهي  و حق الناسي

بند اول: بررسي وضعيت حريم خصوصي و پیشگیری وضعی  در جرايم حق اللهي

بند دوم: تزاحم پيشگيري وضعي و حريم خصوصي در جرايم حق الناسي

فهرست منابع

مفهوم پیشگیری وضعی

پیشگیری از جرم فرآیند پیچیده و طولانی را تا به امروز پشت سر گذاشته است . همانطور که گفته شد تا مدتها پیشگیری ناظر بر بزهکار بود و همچنین نگاهی به حذف ریشه ها و علل و عوامل جرم داشتند.

اما جنبه های مدیریتی کنترل جرم، رویکرد نوینی را اتخاذ کرد و دیدگاهش را به اقداماتی که قصد خنثی کردن و تثبیت آن در کاهش وقوع جرم داشت، دوخت به عبارتی، «جرم شناسی و پیش گیری ازجرم با تغییر نگاه خود از بزهکار به بزه دیده و نقطه عطف تلاقی زمانی و مکانی سه عنصر ضروری برای تحقق فعل مجرمانه (یعنی بزهکار با انگیزه، بزه دیده یا آماج حمایت نشده و نبود مانع) به جرم شناسی مبتنی بر پیش گیری از طریق کنترل محیط جرم و سیطره بر موقعیت یا وضعیت وقوع جرم تغییر جهت داده و در یک کلام به پیشگیری وضعي و بزه دیده محور از جرم روی آورد.»[1]

اقدام های وضعی پیشگیرنده، ناظر بر اوضاع، احوال و شرایطی است که مجرم را در آستانه ارتکاب جرم قرار می دهند. «این اوضاع و احوال که در جرم شناسی وضعیت های ماقبل بزهکاری یا وضعیت های پیش جنایی نام دارند، فرآیند گذر از اندیشه به عمل مجرمانه را تحریک یا تسهیل کرده و نقش تعیین کننده ای در آن ایفا می کنند.»[2]

از بین بردن فرصت های ارتکاب جرم یا ایجاد محدودیت و بالا بردن هزینه های ارتکاب آن با هدف جلوگیری از تحریک فرد به ارتکاب جرم از جمله شیوه های مورد توجه در پیشگیری  موقعیت مدار است. این پيشگیری مقطعی و محدود به حیطه اجرای آن است و به همین جهت از موقعیتی به موقعیت دیگر متفاوت می شود.

این نوع از پیشگیری از جرم سعی دارد تا با اتکا به آماج جرم یا بزه دیده ، به تبیین پیشگیری از جرم پرداخته و در ادبیات جرم شناسی تحت عنوان “پیشگیری وضعی از جرم ” معرفی شده است . کاربرد معادل هایی همچون پیشگیری موضعی ، موقعیتی یا وضعیتی نیز در برابر این اصطلاح به کار برده می شود.[3]

کلارک در مقدمه کتاب خود تحت عنوان پیشگیری وضعی از بزهکاری : مطالعات موارد موفق که در سال 1992 منتشر گردید، بیان می دارد: نظریه پیشگیری وضعی به یک روش خاص اشاره دارد که هدف آن متعالی کردن جامعه و نهادهای آن نیست بلکه به طور ساده بر کاهش دادن فرصت ها و موقعیت های ارتکاب جرم تکیه دارد.

«پیشگیری وضعي، شامل مسئول کردن کل جامعه در قبال خطر مجرمانه و خطر بزه دیده شناخته می شود، به گونه ای که اعضای آن، خود، در مراقبت از خود و اموال مشارکت کنند: رعایت احتیاط برای خود ودیگران، عدم تحریک و وسوسه دیگران، اعلام جرایم ارتکابی مشاهده شده یا جرایم احتمالی به مقامات صالح، مشارکت مستقیم یا غیر مستقیم در بازپروری محکومان، تجدید و تقویت ارتباط و هم نشینی اعضای محله یا همسایگان با هم و به طور کلی مردم آمیز و معاشرتی کردن اعضای محله ها از طریق ایجاد واحدهای محلی اطلاع رسانی و خدماتی در زمینه امنیت محلی و پیشگیری از جرایم محلی می شود.»[4]

جرم شناسان ، پیدایش دانش پیشگیری وضعی را مربوط به اواخر دهد 1970 پس از شکست پیشگیری اجتماعی میدانند. این نظریه در غرب تا حد زیادی ملهم از دو نظریه آمریکایی به نام “فضای قابل دفاع” اثر اسکار نیومن  و ” پیشگیری از جرم به وسیله طراحی محیطی” (CPTED) اثر جفری که در دوکتاب در سال های 1971 و 1973 منتشر شده اند می باشد . پس از آن در دهه های 1980 و 1990 در انگلستان این نظریه توسعه یافت و دانشمندانی چون کلارک ، می هیو و کرنیش در اثار خود به طرح و تحلیل زمینه ها و موقعیت های ارتکاب جرم پرداختند. این سه تن به زعم برخی ، موسسین نظریه پیشگیری وضعی در جهت کاهش بزهکاری شناخته شده اند.[5]

بر اساس تعاریفی که از پیشگیری وضعی ذکر شد، بسیاری از تدابیر و راهکارهای این نوع پیشگیری از صدر اسلام و حتی در آیات قرآن و رهنمودهای پیامبر گرامی اسلام (ص) مورد توجه قرار گرفته است بسیاری از تاسیس ها و نهادهایی که تاریخ آنها به زمان پیامبر (ص) باز می گردد مانند امر به معروف و نهی از منکر، نهاد حسبه و نقش محتسب در کاهش جرایم، جرایم بازدارنده در راستای پیشگیری از جرایم شدیدتر، حمایت از بزه دیدگان بالقوه، حجاب، ضرورت مکتوب بودن معاملات یا اخذ شهود، اقدامات تامیني بازدارنده، محدود نمودن ابزار ارتکاب جرم یا ممنوعیت فروش سلاح به مجرمان، حرمت فروش انگور برای ساختن شراب حرمت فروش چوب برای ساختن بت و امثال آن، مجموعه تدابیری هستند که می توان گفت به نوعی سعی در کاهش و گرفتن فرصت های مجرمانه از افرادی که قصد ارتکاب جرم را دارند، داشته و به گونه ای پیشگیری وضعي محسوب می شود.

شیوه های پیشگیری وضعی از جرم

همانگونه که در بخش اول مطرح کردیم پیشگیری وضعی بر خلاف پیشگیری اجتماعی مبتنی  بر تقویت ارزش های جامعه، متعالی کردن نهادهای آن ، بررسی ریشه های بزهکاری و قطع آن نیست بلکه به طور ساده بر کاهش فرصت ها و موقعیت های ارتکاب جرم تکیه دارد .

در واقع به جای پرداختن به انگیزه و نیات درونی افراد که تغییر آنها دشوار می باشد سعی دارد راه های دست یابی مرتکب به موضوع جرم یا بزه دیده و افزایش زحمت و خطر برای مرتکب بپردازد تا از این رهگذر راهکاری عملی برای پیشگیری از وقوع جرم ارائه نماید . در این قسمت شیوه های مرسوم پیشگیری وضعی را بررسی می نماییم.

صورت های پیشگیری وضعی از جرم در اسلام

بر اساس توصیفی که از پیشگیری وضعی به عمل امد بسیاری از تدابیر و راهکارهای این نوع پیشگیری از صدر اسلام و در آیات قرآن  و رهنمودهای پیامبر گرامی اسلام مورد توجه قرار گرفته است . تاسیس ها و نهادهایی مانند امر به معروف و نهی از منکر ،نهاد حسبه  و نقش محتسب در کاهش جرائم ، جرائم مانع در راستای پیشگیری از جرائم شدیدتر،حجاب و بسیاری از موارد مشابه آن مجموعه ای از صورت های پیشگیرانه وضعی در ساست جنایی اسلام را تشکیل میدهند که ذیلا به آنها می پردازیم

نتیجه بخش دوم

اصل < پیشگیری بهتر از درمان است > نه تنها در علوم پزشکی بلکه در علم جرم شناسی نیز کاربرد فراوان دارد.امروزه در بحث راهکارهای کاهش ارتکاب جرم بر کسی پوشیده نیست که پیشگیری از وقوع جرم موثرتر است تا اعمال تدابیر بعد از وقوع آن.اهمیت این مسئله ، از دیدگاه اسلام نيز به دور نمانده است .

اسلام به عنوان آخرین و کاملترین دین ،در خصوص پیشگیری از جرم ،یا به عبارت کلی و دقیق تر پیشگیری از گناه،آنچنان ظریف و هوشمندانه راهکارها و دستوراتی را ارائه داده که اگر در مقام عمل برآییم ،از جزیی ترین جنبه های زندگی انسان گرفته تا ساختارکلی یک جامعه اسلامی را در بر می گیرد .بحث پیشگیری از نظر این دین ابتدا از خود فرد و ساختار شخصیتی وی شکل می گیرد ؛به عبارتی از اعتقادات یک فرد که ریشه ی وجودی انسان را تشکیل می دهد،آغاز می گردد .

با اعتقاد قلبی به اصول دین،که همانا در پندار، گفتار و کردار انسان متجلی می گردد،دیگر به وجود نهادهای بیرونی جهت کنترل انسان نیازی نیست . تقویت کنترل درونی و مبارزه با خواهشهای نفسانی که اسلام از آن به تقوی یاد می کند ،مهمترین عامل بازدارنده از جرم معرفی می شود .پس از تاکید بر خودسازی، اسلام به سراغ نهادهای بیرونی و عواملی که انسان را احاطه کرده، می رود .

از خانواده به عنوان مهمترین پایه یک جامعه شروع می کند و تمامی جزئیات از قبیل فاکتورهای انتخاب همسر،چگونگی رفتارآنها با یکدیگر ،تربیت فرزندان و…را مدنظر قرار می دهد.سپس دستوراتی در خصوص چگونگی انتخاب دوستان ،ویژگی های محیط معاشرت و…را ارائه می دهد .

دین اسلام در راستاي  پیشگیری از جرم با نگاه کلی به تاثیراتی که نظام اقتصادی ٰ،اجتماعی ،فرهنگی وسیاسی در پیدایش زمینه های وقوع یک جرم می تواند داشته باشد،توجه نموده و حقوق و تکالیفی نیز از این جهت برای دولتمردان یک جامعه برشمرده است .

بطور کلی باید گفت که جهت گیری اسلام در پیشگیری عمدتا ناظر بر پیشگیری اجتماعی است .این دین در نظر دارد که  جرم را از ریشه بخشکاند و در وهله اول این امر میسر نیست مگر با هدایت و تشویق افراد به سمت خودسازی .چرا که با توجه به قدرت اراده ای که در وجود انسانها  نهادینه شده تا خود فرد نخواهد هیچکس وهیچ چیز نمیتواند جلودار او باشد؛البته این مسئله از دولتمردان در ایجاد و اصلاح ساختار یک جامعه سلب مسئولیت نمی کند .

بلکه هر کس باید در هر جایگاهی که هست از دستورات مبین این دین اطاعت کند و در انتخابات خود از قبیل انتخاب دوست،همسر و…نهایت دقت و توجه را بکار بندد .زیرا عدم توجه به این  گونه مسائل مي تواند راه  را برای ارتکاب جرم و گناه باز نمايد.

از طرف دیگر ،این دین علاوه بر پیشگیری اجتماعی ،به پیشگیری وضعی نیز نظر داشته و با پیش بینی نهادهایی چون حسبه و امربه معروف و نهی ازمنکر درصدد ایجاد موانعی جهت خنثی سازی قصد سوء افراد گام برداشته به این امید که با ایجاد مانع و دخالت در شرایط محیطی ،افراد را از ارتکاب جرم بازدارد.

با این وجود،اصل مهم در اسلام ،مقدم بودن پیشگیری اجتماعی بر پیشگیری وضعی است . امروزه دو نوع متعارف پیشگیری جامعه مدار و فرد مدارمورد توجه است . اسلام با اینکه پیشگیری وضعی را نفی نمی کند ،تاکید اصلی را بر پیشگیری اجتماعی قرار می دهد ؛جوهر تعالیم انبیا پرورش انسانهایی است که ذاتا خوب باشند ،نه اینکه به دلیل وجود موانع خارجی مرتکب جرم و گناه نشوند .تاکید اسلام بر خودسازی از طریق آموزش وپرورش و تربیت افراد است .

نتیجه گیری از یکی از فصول

گرچه از کلمه پیشگیری وضعی در اسلام به صراحت  ذكري به ميان نيامده است لكن این دین  با ارائه راهکارهایی اصل پیشگیری وضعی را پذیرفته است؛  با دقت در قواعد واصول دیگر دين اسلام به این نتیجه دست می یابیم  که این نوع پیشگیری را مطلقا نمی پذیرد و اصل مهم دیگری که از آن به عنوان حرمت حریم خصوصی افراد یاد می شود، برآن حاکمیت می کند ؛به این معنا که نمی توان به بهانه پیشگیری وضعی حریم خصوصی افراد را نادیده انگاشت و حرمت آن را خدشه دار نمود. حریم خصوصی تعریف دقیق و مشخصی ندارد وتعریف آن بسته به فرهنگ هر جامعه و زمانها و مکانها متفاوت است اما براساس مصادیق آن می توان گفت که شامل حریم خصوصی بدنی ،روانی، منزل و ارتباطات می گردد.آیه شریفه 12سوره حجرات از مهم ترین ادله ایست که حرمت این حریم را متذکر شده و مورد تاكيد قرار مي دهد  و افراد را از تجسس در زندگی شخصی دیگران منع نموده و سوءظن درمورد اعمال دیگران را تقبیح نموده  است .

بطور کلی قاعده اینست که هر جا حریم خصوصی با پیشگیری وضعی تزاحم پیدا کرد، باید به حریم خصوصی احترام گذاشت و از اعمال راهبردهای مربوط به پیشگیری وضعی امتناع ورزید.البته باید در خصوص اعمال این قاعده قائل به تفکیک شد.

در مورد تزاحم حریم خصوصی با امور حق اللهی که مربوط به نفع شخصی افراد وحیطه خصوصیشان می شود ،حرمت حریم خصوصی ایجاب می کند که از تجسس حتی به منظور پیشگیری از جرم پرهیز شود .به همین دلیل است که در اسلام وقوع جرایم حق اللهی با سخت گیری و ارائه ادله خاصی اثبات می گردد تا از این طریق راه را بر کنجکاوی های بی مورد افراد در زندگی خصوصی دیگران ببندد و ارتکاب گناهانی که مربوط به رابطه خدا وخلقش می گردد،همواره پوشیده بماند تا هم آبروی افراد حفظ گردد و هم با جلوگیری از اشاعه این قبیل جرایم ،قبح آنها در جامعه از بین نرود و عادی نگردد.منع تجسس در این امور و تاسیس نهادی چون توبه ،در جهت اصلاح و بازگشت مجرم به جامعه و بهبود رابطه اش با خالق خویش از بهترین راهکارهای پیشگیری از جرم وتکرار آن می باشد .

از طرف دیگر ،اهمیت امور حق اللهی که مربوط به مصالح و منافع عموم می گردد و همچنین مسائل حق الناس ،از دید اسلام پوشیده نمانده است. در این امور ،حقوق دیگران مطرح می گردد و هیچ اصلی نمی تواند موجب تضییع حق بقیه افراد جامعه گردد.بنابراین اگر بین حاکمیت حریم خصوصی و پیشگیری از جرایم در حوزه های مذکور،تزاحمی ایجاد گردد،اصل حریم خصوصی به نفع حقوق دیگران کنار گذاشته می شود و جواز تجسس جهت پیشگیری از وقوع جرایم در این قبیل حوزه ها صادر می گردد.

بنابراین اسلام با اتخاذ روش بینابینی هم به حریم خصوصی افراد ،در جایی که منحصرا مربوط به مسائل شخصی شان می گردد وحق دیگر افراد را ضایع نمی کند، احترام می گذارد و هم اجازه نمی دهد که کسی با ارتکاب جرایم به صورت پنهانی ، حقوق دیگران را ضایع نماید و از اصل حرمت حریم خصوصی  سوءاستفاده نماید .

در نتیجه درخصوص اعمال راهکارهای مربوط به پیشگیری وضعی ،از دیدگاه اسلام مهم ترین قاعده ای که باید مورد توجه قرار گیرد،منع تجسس و احترام به حریم خصوصی می باشد.

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

نمونه ای از فهرست منابع

• 1.نهج البلاغه ،ترجمه محمد دشتی ،انتشارات نبوغ،قم،چاپ دوم،89
• 2.ابراهيمي.شهرام،جرم شناسی پیشگیری،نشرمیزان،تهران،جلد اول ،چاپ اول،1390،
• 3.احمدی.علی،جرایم و گناهان ریشه ای،نورالسجاد،قم،چاپ اول، 1388،
• 4.اسرافيليان.رحیم،جرایم قابل گذشت ،میزان،تهران،چاپ دوم،تابستان 1386،
• 5.رشادتی.جعفر،پیشگیری از جرم در قرآن،دفترتحقیقات کاربردی پلیس پیشگیری ناجا ، 1387
• 6.ساکت.محمدحسین،دادرسی در حقوق اسلامی،میزان،تهران،چاپ اول ،بهار 82،
• 7.شفيعي نيا، محمد، مطالعه تطبيقي اصل ممنوعيت شكنجه در سه نظام حقوقي اسلام، ايران و بين المللي بشر، پژوهشكده مطالعات راهبردي، چاپ اول، 1388
• 8.فيض.علیرضا،مقارنه وتطبیق درحقوق جزای اسلامی؟؟؟،
• 9.کاتوزیان،ناصر،حقوق مدنی خانواده،شرکت سهامی انتشار،تهران، جلداول، چاپ هفتم ، 1385،
• 10.مرکزمطبوعات و انتشارات قوه قضاییه ،پیشگیری از وقوع جرم در اندیشه آیت الله شاهرودی، ،تهران،چاپ اول ،1387
• 11-…
• 12-…