پایان نامه جواهر التفسیر و تحلیل روش شناختی جواهر التفسیر

پایان نامه جواهر التفسیر و تحلیل روش شناختی جواهرالتفسیر به همت دانشجوی عزیز زهرا کهنوجی گردآوری شده است که دارای 113 صفحه است و تماما همراه با منابع فارسی و عربی است.

 چکيده پایان نامه جواهر التفسیر و تحلیل روش شناختی جواهرالتفسیر 

يکي از مباحث مهم که امروزه در حوزه­ي پژوهش­هاي قرآني مورد توجه است، بحث روش­شناسي تفاسير قرآن کريم مي­باشد، به اين معني که مفسران از چه شيوه­ها و راه­هايي براي کشف مفاهيم آيات بهره مي­برند؟

اين تحقيق باعنوان «تحليل روش­شناختي جواهر التفسیر »، به هدف شناسايي و معرفي بيشتر اين تفسيرکه با نثر شيواي فارسي، در قرن نهم هجري قمري و به قلم مفسّر ايراني، حسين بن علي کاشفي سبزواري(م 910 ه.ق) نگاشته شده، مي­پردازد. کاشفي در آغاز جواهر التفسیر، ديدگاه­هاي علوم قرآني خود را ارائه کرده است؛ همانند آنچه که درباره­ي وحي و نزول قرآن، فضيلت و جامعيت قرآن، جمع قرآن و تفسير و تأويل، مورد بحث و بررسي قرار داده است.

مفسّر هم چنين از روش­ها و راهکارهاي گوناگوني در تبيين آيات قرآن بهره برده است و هر چند آراء نويسنده در جواهر التفسير مستند به آيات ديگر قرآن و روايات نيز هست اما روش تفسيري او روشي عقلي- ادبي، همراه با رويکردي عرفاني مي­باشد.

كليدواژه­ها:  واعظ كاشفي، جواهر التفسیر ، تفسير قرآن، روش­هاي تفسيري 

فهرست مطالب 

مقدمه …………………………………………………………..1

فصل دوم: دورنمايي از  زندگي ملاحسين کاشفي و معرفي جواهر التفسیر . 10

2-1- معرفي ملاحسین كاشفی .. 11

2-1-1- شخصيت کاشفي.. 11

2-1-2- مذهب حسين بن علي کاشفي.. 13

2-1-3- ابعاد علمي واعظ کاشفي.. 16

2-1-4- آثار علمي ملاحسين کاشفي.. 17

2-1-5-شعر ملاحسين کاشفي.. 23

2-1-6-عصر کاشفي.. 24

2-1-7-نظر دانشمندان در مورد کاشفي.. 25

2-2- معرفي اجمالي جواهر التفسیر . 27

2-2-1- شناسايي تفسير. 27

2-2-2- نثر جواهر التفسیر …………………………………………………………………………………………..28

2-2-3-نسخه شناسي جواهر التفسیر . 29

2-2-4-منابع جواهر التفسیر . 30

يادداشت­ها………………………………………………………………………………………………………..33

فصل سوم: بررسي خطبه­ي آغازين و مباحث علوم قرآني جواهرالتفسیر . 35

3-1- بررسي خطبه­ي آغاز جواهر التفسیر  36

3-1-1-ضرورت تفسير قرآن.. 36

3-1-2-هدف تأليف جواهرالتفسیر . 37

3-1-3- سخن مفسر در روش جواهر التفسیر . 38

3-1-4-تعريف علم تفسير از ديدگاه کاشفي.. 39

3-1-5-حکم فقهي دانستن علم تفسير. 41

3-1-6-انواع علوم از نظر ارزش در ديدگاه مفسر جواهرالتفسير. 41

3-2- مباحث علوم قرآني جواهر التفسیر . 42

3-2-1-وحي و اقسام آن.. 42

3-2-1-1- ديدگاه كاشفي در معني وحي……………………………………………………………………..43

3-2-1-2-انواع وحي به انبياء 43

3-2-1-3- مدت وحي بر پيامبر اسلام- صلي الله عليه وآله-. 44

3-2-2- نزول قرآن.. 45

3-2-2-1-معناي لغوي.. 45

3-2-2-2- ديدگاه واعظ كاشفي در بيان انزال و تنزيل.. 47

3-2-2-3- نظر مفسردر حكمت نزول تدريجي قرآن.. 47

3-2-2-4- زمان نزول دفعي و تدريجي قرآن.. 48

3-2-2-5-زمان نزول قرآن از نظر مفسر جواهر التفسیر . 50

3-2-2-6-حقيقت نزول قرآن.. 50

3-2-3- فضايل قرآن وجامعيت آن از نظر ملاحسين كاشفي.. 51

3-2-3-1- اصل اعتقاد به همه­ي كتاب­هاي آسماني و قرآن.. 51

3-2-3-2-فضيلت و ارزش قرآن.. 52

3-2-3-3-فضيلت قرائت قرآن.. 53

3-2-3-4-جامعيت كلام الهي و اشتمال آن بر علوم و معارف نامتناهي . 53

3-2-4- نظر واعظ كاشفي در جمع و تدوين قرآن.. 54

3-2-4-1- علت نوشته نشدن قرآن به صورت كتاب در زمان پيامبر(ص) 54

3-2-4-2- زمان جمع قرآن به ترتيب معين و به صورت كتاب… 55

3-2-4-3- نظم قرآن.. 56

3-2-5- بررسي نام­هاي قرآن.. 56

3-2-5-1-اسامي قرآن كه در قرآن از آن­ها ياد شده 57

3-2-5-2-اسامي مأخوذ از احاديث و اخبار 58

3-2-6-تفسير و تأويل.. 58

3-2-6-1-تفسيردر ديدگاه کاشفي.. 59

3-2-6-2- مفسران قرآن.. 60

3-2-6-3-تعريف تأويل.. 61

3-2-6-4-فرق ميان تفسير و تأويل.. 62

3-2-6-5-تفسير به رأي.. 63

3-2-7- ناسخ و منسوخ.. 64

3-2-7-1-معناي نسخ.. 64

3-2-7-2-جواز نسخ.. 65

3-2-7-3- اختلاف مسلمانان در نسخ…………………………………………………………………………..66

3-2-7-4- انواع نسخ…………………………………………………………………………………………………………. 67

3-2-7-5- فايده علم ناسخ و منسوخ…………………………………………………………………………………. 67

3-2-7-6- نسخ قرآن و نسخ کتاب­هاي آسماني پيشين…………………………………………………….. 68

3-2-8- محكم و متشابه……………………………………………………………………………………………………. 68

3-2-9- عام و خاص………………………………………………………………………………………………………….. 70

يادداشت­ها…………………………………………………………………………………………………………71

فصل چهارم: روش­ها و گرايش­هاي جواهر التفسیر ………………………………………….. 73

4-1-روش­ها………………………………………………………………………………………………………………………. 75

4-1-1- روش تفسير قرآن به قرآن……………………………………………………………………………………. 75

4-1-2-روش تفسير قرآن به روايت……………………………………………………………………………………. 80

4-2-گرايش­ها ………………………………………………………………………………………………………………….. 84

4-2-1-گرايش عرفاني……………………………………………………………………………………………………….. 84

4-2-2-گرايش عقلي…………………………………………………………………………………………………………. 88

4-2-2-1-رويكرد فلسفي…………………………………………………………………………………………………… 89

4-2-2-2-رويكرد کلامي…………………………………………………………………………………………………… 91

4-2-3-گرايش ادبي………………………………………………………………………………………………………….. 95

4-2-3-1-مفردات آيات…………………………………………………………………………………………………….. 95

4-2-3-2- صرف و نحو……………………………………………………………………………………………………… 97

4-2-3-3-استشهاد به نظم و نثر عربي………………………………………………………………………………. 99

4-2-3-4-استناد به اشعار فارسي……………………………………………………………………………………. 100

4-2-3-5-اشتقاق و ريشه يابي کلمات و معناي لغوي آن ها…………………………………………… 103

4-2-3-6-وجوه و نظاير…………………………………………………………………………………………………… 104

4-2-3-6-1-كاربرد وجوه در جواهر التفسیر …………………………………………………………………….. 104

4-2-4-گرايش حروفي…………………………………………………………………………………………………….. 106

فهرست منابع………………………………………………………………………………………………………………… 113

مقدمه جواهر التفسیر

يكي از مهم‏ترين علوم اسلامي و دانش‏هاي بشري كه از زمان نزول قرآن كريم تاكنون مورد توجه قرار گرفته، علم تفسير قرآن است، تا آن حد كه مي­توان گفت هيچ كتابي مانند قرآن توسط دانشمندان و محققين از علماي مذاهب اسلامي و مستشرقان بررسي نشده كه اين‏گونه به تفسير، ترجمه و شرح آن پرداخته باشند. اين توجه جهاني به قرآن، عظمت اين كتاب آسماني و معجزه بزرگ پيغمبر اكرم(صلّي الله عليه وآله) را آشكار مي­سازد‏ كه باگذشت چهارده قرن از نزول آن همچنان جاذبيت خويش را حفظ نموده است‏.

مسلمانان از صدراسلام همواره براي تفسير قرآن تلاش كرده­اند، اين علم در طول زمان دچارتحولاتي شده است و مفسران تفاسير متعددي نوشته­اند كه همسان نبوده و با يكديگر تفاوت­هايي دارند، اين تفاوت­ها غالبا ناشي از اختلاف در روش­هاي تفسيري آن­هاست. گروهي براي پرده برداري از مفهوم آيات قرآن از آيات ديگر استفاده كرده­اند، بعضي به روايات مراجعه مي­كنند و گروهي نيز با استنباط واجتهاد وتخصّص خود به بيان مفاهيم آيات مي­پردازند وبه اين ترتيب  روش­ها وگرايش­هاي متعددي در تفسير شكل گرفت.

“جواهر التفسیر ” از تفاسير فارسي نيمه دوم قرن نهم هجري قمري و يكي از آثارحسين بن علي كاشفي سبزواري(م910) محسوب مي­شود، اين تفسيرشامل تفسير سوره­هاي حمد، بقره، آل عمران وبخشي از سوره نساء(تا آيه 84) مي­باشد و تا كنون  تنها يك جلد از آن كه دربرگيرنده­ي مقدماتي بر تفسير قرآن وهم چنين تفسير سوره­ي حمد است، به طبع رسيده است و بقيه­ي آن هنوز به صورت خطي باقي مانده است، در اين پژوهش نخست ديدگاه­هاي كاشفي درباره­ي مسائل علوم قرآني، مباحثي مانند: وحي و نزول قرآن، فضايل قرآن و جامعيت آن، چگونگي جمع آوري قرآن، اسامي قرآن، تفسير و تأويل، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه و عام و خاص، مورد بحث قرار مي­گيرد، و پس از آن روش­هايي كه  مفسر براي بيان و تفهيم آيات به كار گرفته، مانند: روش قرآن به قرآن، استفاده از روايات و هم چنين رويكردهاي مفسر به مباحث فلسفي، عرفاني، ادبي و استناداتش به شعرهاي فارسي و عربي بررسي شده است.

كاشفي يكي  از برجسته ترين مفسران زمان خود بوده كه تمام توان و قدرت تفسيري خود را در تفسير سوره­ي حمد به كار گرفته و با بياني زيبا وشيوا از شيوه­هاي مختلف براي توضيح آيات قرآن بهره گرفته است.

بر اين اساس، اين پايان نامه در چهار فصل تنظيم شده است:

فصل اول به كليات تحقيق مي­پردازد. اين فصل به بيان مسئله، اهداف تحقيق، ضرورت انجام تحقيق، سوال­هاي تحقيق، تعريف مفاهيم، پيشينه، روش اجراي تحقيق و شيوه­هاي جمع آوري اطلاعات اختصاص دارد.

در فصل دوم به زندگي نامه­ي مفسر و معرفي جواهر التفسیر پرداخته مي­شود.

در فصل سوم مباحث خطبه­ي آغاز جواهر التفسیر و ديدگاه­هاي كاشفي درباره­ي علوم قرآني مانند: تعريف وحي، انزال و تنزيل، فضايل قرآن و جامعيت آن، چگونگي جمع آوري قرآن، اسامي قرآن، تفسير و تأويل، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه و عام و خاص، مطرح گشته است.

فصل چهارم پايان نامه، روش­هاي تفسيري مفسر در جواهر التفسیر را مورد مطالعه قرار داده است.

با اين تلاش ناچيز خواستم تا از روش تفسيري حسين­بن­علي كاشفي در جواهر التفسیر پرده بردارم. اميدوارم خداي تعالي مرا در رسيدن به صواب ياري دهد، زيرا تا به حال بحثي كه روش تفسيري جواهر التفسیر را به دقّت مورد بررسي قرار دهد، نيافتم، البتّه ادّعاي كامل بودن آن را ندارم.

بار خدايا ما را از كسانى قرار ده كه به ريسمان قرآن چنگ زده و در فهم متشابهاتش از مكتب اهل­بيت عصمت ياري جسته و در سايه آن آرام مي‏گيرند.

معرفي اجمالي جواهر التفسیر

 شناسايي تفسير

اين كتاب تفسيري است فارسي، به قلم حسين بن علي كاشفي، كه آن را به نام امير عليشير نوائي وزير سلطان حسين بايقرا در هرات نوشته است.

با بررسي خطبه­ي آغاز تفسير آشكار مي­شود كه كاشفي تصميم داشته يك تفسير كامل و جامع بنويسد اما نتوانست جواهر را به اتمام برساند، وي اين تفسير را از سوره­ي حمد آغاز كرد و بر اساس فهرستواره­ها كه اطلاعاتي از نسخه­هاي آن­را به دست مي­دهد تا آيه­ي 84  سوره­ي نساء نوشته شده است. گرچه اين تفسير تا پايان قرآن نيست اما قدرت حسين بن علي كاشفي را در تفسير نويسي نشان مي­دهد.

جواهر التفسیر به دليل اينكه شامل سوره­ي بقره و آل عمران است به نام هاي «العروس» و «زهراوين» نيز شهرت دارد.

نسخه­هايي از اين تفسير در برخي كتابخانه ها به صورت خطي موجود است و تنها خطبه­ي ابتدائي و مقدمات علوم قرآني كاشفي و تفسير سوره­ي حمد توسط انتشارات ميراث مكتوب، با تحقيق و تصحيح دكتر جواد عباسي در سال 1379ه.ش. در تهران چاپ شده است، در اين چاپ مصحح اقدام به تصحيح كتاب با  استناد به چهار نسخه از تفسير پرداخته است(ر.ك: كاشفي، 1379ه.ش، ص110ص-107، مقدمه­ي مفسر).  اساس كار در بررسي روش تفسيري كاشفي همين نسخه­ي چاپي است.

در جواهر التفسیر مفسر ابتدا خطبه­اي را به عنوان مقدمه­اي بر تفسير بيان كرده، سپس علوم و فنوني را كه به اعتقاد خود در تفسير به آن ها نياز است و بايد از آن آگاه بود در ضمن چهار اصل و بيست ودو عنوان ذكر مي­كند و پس از آن بحثي از استعاذه و بسمله آورده و بعد به تفسير سوره  فاتحه پرداخته است، بخش هاي اين كتاب به قرار زير است:

1-خطبه­ي آغاز كتاب(همان، ص125)

2-چهار اصل مشتمل بر بيست ودو عنوان:

اصل اول: در بيان شمه‏اي از فضايل قرآن و ذكر بعضي از اسامي آن و مباحث حدوث و قدم و حقيقت تكليم و كيفيت سماع آن‏، كه شامل 4 عنوان است(همان، ص137).

اصل دوم:  در جامعيت قرآن و انشعاب علوم دينيّه از آن، و بيان علم­هايي كه تعلق به قرآن دارد، و آنچه مفسران را از دانستن آن­ها چاره نيست‏، 5 عنوان دارد(همان، ص165).

اصل سوم: در طريق الفاظ متداوله ميان مفسران و بيان برخي از معاني آن‏، شامل 8 عنوان مي­شود(همان، ص199).

اصل چهارم: در فوايد متفرقه و عوايد موايد، دربرگيرنده­ي 6 عنوان است(همان، ص233).

3- فاتحةالكلام وآغاز سخن: كه توضيحي در مورد استعاذه و بسمله است. مطالب در مورد استعاذة در يك مقدمه و 6 نكته قرار گرفته اند(همان، ص285) و سخن در مورد بسمله، در شرح «بسم الله الرحمان الرحيم» است، اين قسمت از يك مقدمه­ي كوتاه و سه نكته تشكيل شده كه هر يك به بخش هايي با عنوان «اشاره» تقسيم مي­گردد(همان، ص313.)

4-تفسيرسوره­ي فاتحه: كه تفسير مفصل و گسترده­اي از اين سوره است، مشتمل بر يك مقدمه، صحيفه­ي اولي و صحيفه­ي ثانيه است. در صحيفه­ي اول كاشفي فضايل سوره، اسامي آن، بيان نزول در مكه يا مدينه و تعداد آياتش را گنجانده و در صحيفه­ي دوم، در هر اصل يك آيه را تفسير كرده است(همان، ص859-411).

نثر جواهر التفسیر

نثر به كار رفته در اين تفسير، نثري شيوا و زيباست كه آميخته به اشعار فارسي و گاهي شعرهاي عربي است، مفسر از آيات ديگر قرآن در تفسير سوره حمد، ضرب المثل­ها، عبارات عربي و برخي آرايه­هاي ادبي چون: سجع،تشبيه،تتابع اضافات و … سود جسته و با مهارتي خاص كلمات و عبارات فارسي را در خدمت تفسير قرار داده است.

محمد تقي بهار مي­گويد: سبك نثر دوره­ي تيموريان(قرن نهم) حد متوسط يعني ميانه­ي نثر ساده و فني است كه غالب نويسندگان بزرگ مانند، عبدالرزاق بن اسحاق، جامي،كاشفي، ميرخواند و خواندمير آن را به كار بسته­اند.

وي هم­چنين اشاره مي­كند كه كاشفي در نثر متفنن است، گاه بسيار ساده و موجز مي­نويسد مخصوصا در كتاب­هاي علمي و گاه از سعدي و گلستان تقليد مي­كند مانند روضةالشهداء و اخلاق محسني، بهار اضافه مي­كند كه واعظ پيشرفت چنداني در فن نثر صنعتي ندارد(بهار، 1380ه.ش.، ص385، با اندكي تغيير).

نسخه شناسي جواهر التفسیر

با مراجعه به فهرستواره­هاي كتابخانه­ ها، نسخه ­هاي متعددي از اين تفسير به چشم مي­خورد كه حكايت از شهرت و اهميت آن دارد.

نسخه­هاي جواهر التفسیر را مي­توان در كتابخانه­هاي: آستان قدس رضوي در مشهد،كتابخانه­ي مدرسه­ي صدر بازار در اصفهان،كتابخانه­ي مجلس شوراي اسلامي، كتابخانه­ي شهر بورسا در تركيه، مجموعه­ي كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران و برخي جاهاي ديگر يافت.

در گزارش­هاي ارائه شده از اين نسخه­ها از سال استنساخ، خط نسخه، ويژگي­هاي جلد و اوراق، نويسندگان آن­ها و .. اطلاعاتي به دست مي­آيد، در اين قسمت به معرفي نمونه­هايي از نسخه­هاي جواهر التفسیر پرداخته مي­شود:

• نسخه­اي در كتابخانه مجلس در تهران به خط درويش محمد­بن­علي، در تاريخ 18 ذيقعده­ي سال 890ه.ق. نوشته شده كه از سوره­ي حمد تا آخر آل عمران را شامل مي­شود(درايتي، 1389ه.ش.، ج3، ص107).
• نسخه­اي در آستان قدس رضوي در مشهد موجود است كه از آغاز تا آيه ي 82 نساء را در بر مي­گيرد. اين نسخه در 6 شعبان 962 نوشته شده است( همان جا).
• نسخه­اي در كتابخانه­ي گلستان شهر تهران كه تاريخ نگارش آن 1069ه.ق. است به خط عبدالنبي القرشي ابن سلام الله موجود است، خط آن نسخ بوده و كاغذش شكري رنگ و شامل تفسير سوره­ي آل عمران مي­باشد(بانك اطلاعات كتب و نسخ خطي، aqhabozorg.ir/ container.swf).
• نسخه­اي در كتابخانه­ي ملي ملك كه تاريخ نگارشش شنبه 27جمادي الثاني1072، به خط محب علي بن شريف حسن صيمكاني است(همان).

 منابع جواهر التفسیر

يكي ازجنبه­هاي قابل توجّه در جواهر التفسیر استفاده­ي مفسر از منابع مختلف است. كاشفي بيشتر از منابع اهل سنت و در مواردي هم از كتاب­هاي شيعه مانند: تبيان شيخ طوسي و جوامع طبرسي استفاده كرده است. مفسر گاه نام اين منابع را ذكر كرده، مانند: «در تفسير قرطبي آورده كه بيست و پنج كلمه فاتحه متضمن است جميع علوم قرآن را..»( كاشفي، 1379ه.ش، ص416) و در جاهايي نام نويسنده­ي كتاب را آورده است براي مثال مي­گويد: «امام راغب- رحمه اللّه- آورده كه چون حمد حقيقي به ذات معبود به حق مخصوص شد، و به صفات جميله جليله، مرّة بعد أخري موصوف و مذكور گشت‏…»(همان، ص648).

استفاده­ي كاشفي از منابع مختلف و توجه به كتاب­هاي پيشينيان، نشان دهنده­ي آگاهي و اطلاعات اين مفسر و تسلّط وي بر آثار ارزشمند قبل از قرن دهم هجري است و اين موضوع بر ارزش و جايگاه تفسيرش نيز مي­افزايد.

براين اساس به برخي از منابع جواهر التفسیر كه در موضوعات گوناگون هستند اشاره مي­گردد:

الف)تفسير

كاشفي در اين تفسير از كتاب­هاي تفسيري و تفاسير موجود در زمان خود استفاده كرده كه برخي از آن­ها عبارتند از:

1-الوسيط في تفسير القرآن المجيد، اين تفسير اثر ابوالحسن علي بن احمد بن محمد بن علي واحدي نيشابوري(م468ه.ق)  بوده كه شافعي مذهب است.

2- مفاتيح الغيب مشهور به تفسير كبير: نوشته­ي ابوعبدالله محمد بن عمر بن حسن بن حسين رازي ملقب به فخر رازي(م 606ه.ق) است و در قاهره سال 1309ه.ق. در هشت جلد چاپ شده است(كرنيليوس فانديك، 1896م، ص118).

3-تفسير قرطبي: الجامع لاحكام القرآن نام دارد از محمدبن احمد قرطبي(قرن7)، تفسيري فقهي است.

4-تفسيركشّاف: اين تفسير با نام «الكشّاف عن حقائق غوامض التنزيل»، توسط محمود زمخشري(م538ه.ق) نوشته شده كه يكي از تفاسير ادبي قرن ششم به شمار مي­آيد.   ‏

5-تفسير الكشف و البيان: اين تفسير به وسيله­ي ابواسحاق احمد بن ابراهيم ثعلبي نيشابوري (م427ه.ق)، نوشته شده است.

6-تفسير قشيري: نام اصلي اين تفسير «لطايف الاشارات» است از عبدالكريم بن هوازن قشيري(م465ه.ق).

7-تفسير نسفي: كه به «مدارك التنزيل و حقائق التأويل» نيز مشهور است و نويسنده­ي آن ابوالبركات عبدالله بن احمد بن محمود، حافظ الدين نسفي(م710ه.ق) است.

8-تفسير ابو اسحاق زجاج(م311ه.ق) كه به «معاني القرآن و إعرابه» نامگذاري شده.

9-تفسيركبيرطبري: ازكتاب­هاي محمد بن جرير بن يزيد بن كثير بن غالب آملي، أبوجعفرطبري(م310ه.ق) صاحب تاريخ، محسوب مي­شود(كرنيليوس فانديك، 1896م، ص118).

10-معالم التنزيل: «معالم التنزيل في تفسيرالقرآن، كه به تفسير بغوي نيز شناخته مي­شود، از ابومحمد حسين بن مسعود بغوي، معروف به محيي السنه و فراء است. برخي سال وفات او را 510ه.ق دانسته اند(خطيب،1422ه.ق، ج1، ص136) اما حاجي خليفه او را متوفي 516ه.ق. مي­داند(حاجي خليفه، 1941م، ج2، ص1726).

11-تفسير زادالمسير: نام كامل آن «زادالمسير في علم التفسير» است كه به وسيله­ي عبدالرحمان بن علي بن محمد جوزي(م597ه.ق) نوشته شده است.

12-تفسير عرايس: ازابومحمد شيرازي، روزبهان بن ابي نصر ثعلبي(م666ه.ق)، تفسيري عرفاني است.

13-كشف الاسرار و عدة الابرار: از رشيدالدين احمدبن ابي سعد ميبدي يزدي است و از تفاسير ادبي و عرفاني قرن ششم هجري قمري محسوب مي­شود.

14-تفسير تبيان: «التبيان في تفسير القرآن»‏ از محمدبن حسن طوسي(م460ه.ق)  و از تفاسير شيعي است كه در جواهرالتفسير استفاده شده است(كاشفي، 1379، ص787).

15-جوامع طبرسي: تفسير «جوامع الجامع»، نوشته­ي فضل بن حسن طبرسي(م548) است.

16-درّالنظيم: «درّالنظيم في خواص القرآن العظيم» از ابو السعادات عفيف الدين عبد الله يافعي تميمي (م768 ه.ق) از عرفاء و صوفيه بوده و كتابش به تفسير«الدر النظيم في فضائل القرآن و الذكر الحكيم» معروف است(شهيدي صالحي، 1381ه.ش، ص194).

ب) منابع حديثي

واعظ كاشفي هم­چنين از منابع حديثي در اين تفسير استفاده كرده است از جمله­ي اين كتاب­هاي حديث مي­توان از صحيح بخاري، صحيح مسلم، سنن ابن ماجه، سنن ابي داوود ياد كرد و درجاهايي از مسند حاكم و صحيح حاكم اسم مي­برد.

ج)منابع علوم قرآني

در جواهرالتفسير از كتاب­هايي كه مربوط به بحث­هاي علوم قرآني هستند نيز به كار رفته است كه به برخي از آن­ها اشاره مي­شود: جواهرالقرآن غزالي، اساب النزول واحدي، معاني القرآن از فراء والبيان في اعجاز القرآن.

د) منابع لغوي و ادبي

نويسنده­ جواهر التفسیر براي توضيح معناي لغوي كلمات به برخي كتاب­هاي لغت مانند: صحاح جوهري، مفردات راغب و فائق زمخشري توجه داشته و نام آن­ها را در اين تفسير ذكر مي­كند. او همچنين از كتاب وجوه و نظاير ابوحامد اصفهاني و كتاب­هاي شعر مانند: مثنوي معنوي و رائيه­ي شاطبي  بهره گرفته است.

هدف تأليف جواهر التفسير

حسين بن علي کاشفي در ضمن خطبة آغاز جواهر التفسیر ذکر مي­کند که تنها قصد داشته براي رضاي خداوند و تقرب به او، تفسيري بنويسد که مشتمل بر همه­ي علوم متعلق به قرآن بوده و مراجعه کنندگان به آن را از رجوع به تفسير­هاي ديگر بي نياز کند اما به دليل موانع موجود در آن زمان كه از آن ها نامي نمي­برد، رسيدن به اين هدف به تعويق افتاده تا در دوران امير عليشير نوائي،  و به قول نويسنده «درين زمان لطافت نشان» شرايط خوبي براي علماء ، فضلا و دانشمندان فراهم گشت بنابراين ملاحسين نيز از اين فرصت استفاده کرده تا مقصود خويش را به نتيجه رسانده و هدفي را كه در ذهن داشت دنبال كند، پس تصميم مي­گيرد به جمع آوري تفسيري بپردازد که از نظر فايده ، منفعت و سود تمام و کامل باشد(همان، ص 128).

از بياناتي که کاشفي در زمينة تأليف جواهر التفسیر ارائه کرده برداشت مي­شود که او در ابتدا در تصور خويش قصد نوشتن تفسيري جامع و کامل از قرآن داشته اما نتوانست به طورکامل به هدفش جامه­ي عمل بپوشاند و بر اساس اين سخنش: «به تقريب شمه اي بر صفحه ظهور، صفت تحرير پذيرفت» به مقداري از آن هدف دست يافت(همان، ص 130)

واعظ در اين صفحات، سطرهايي را به مدح عليشير نوائي اختصاص داده و به تعريف و تمجيد از او پرداخته است(همان، ص128).

مفسر اشاره مي­کند که در تأليف جواهر التفسیر روشي مختصر و مفيد، به گونه­اي که ملال آور و خسته کننده نباشد و نيز خلل و آسيبي به کار تفسير وارد نکند برگزيده است: «فقير حقير عنان عزيمت به صوب مختصري مفيد،كه از طرفين املال و اخلال به جانب وسط كه مرتبه اعتدال است مايل باشد انعطاف داد…»(همان، ص 130).

انواع علوم از نظر ارزش در ديدگاه مفسر جواهر التفسیر

کاشفي علم تفسير را از با ارزش­ترين علوم معرفي مي­كند و براي توضيح اين ديدگاه خود به تقسيم بندي علوم پرداخته و معتقد است که به طور کلي هر علمي که قدر، ارزش و منزلتي داشته باشد در دو دسته قرار مي­گيرد.

تقسيم بندي او در مورد ارزش و قدر و منزلت علوم چنين است که:

• علمي که مطلوب با­لذات است، يعني برخي علوم به خودي خود و در ذات خود خوب و مطلوب هستند و وابسته به علوم ديگر نيستند. مانند علوم شرعيه
• علمي که وسيله حصول مطلوب است، يعني علومي که وسيله­اي براي رسيدن به هدف هستند، مانند علوم الهيه. وي اشاره دارد که علم تفسيرقرآن، مطلوب به ذات است(همان، ص133).

و در ادامه توضيح مي­دهد مطلوبيت علم به 2 چيز است:

الف) از جهت شرف علم، که اين خود سه نوع است:

• شرف علم به خاطر موضوع، مثل علم طب که انسان موضوع آن است.
• شرف علم به خاطر فايدة فراوان آن، چون علم کتابت.
• شرف علم به دليل وثاقت دلائل، يعني به خاطر استدلال­هاي يقيني و اطمينان آور آن، مانند علم حساب.

ب) از جهت شدت احتياج به آن علم، مثل علم فقه(همان، ص 133)

جهت مشاهده نمونه های دیگر از پایان نامه فقه و حقوق کلیک کنید.

نمونه ای از منابع

• حسيني اشكوري، احمد، فهرست نسخه هاي خطي مركز احياء ميراث اسلامي، قم، مجمع ذخائر اسلامي، 1383ه.ش.
• حسيني اشكوري، جعفر، فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه مدرسه صدر بازار -اصفهان ، قم، مجمع ذخائر اسلامي،1385ه.ش.
• حسيني جلالي، سيد محمد حسين، فهرس التراث، قم، دليل ما، 1422ه.ق.
• خرمشاهي، بهاءالدين، دانشنامه­ي قرآن و قرآن پژوهي، چاپ اول، تهران، دوستان،1377ه.ش.
• خطيب، محمد عجاج بن محمد تميم بن صالح بن عبد الله، لمحات في المكتبة والبحث والمصادر، چاپ نونزدهم، بي جا، مؤسسة الرسالة، 1422 هـ – 2001م.
• خواند مير، غياث الدين، تاريخ حبيب السير، چاپ سوم، تهران، كتابفروشي خيام، 1362ه.ش.
•  مآثر الملوك به ضميمه ي خاتمه­ي خلاصة الاخبار، چاپ اول، بي­جا، مؤسسه­ي خدمات فرهنگي رسا،1372ه.ش.
• خويي، ابوالقاسم، البيان في علوم القرآن، ترجمه­: نجمي و هريسي، چاپ اول، تهران، وزارت ارشاد، 1382ه.ش.
• درايتي، مصطفي، فهرستواره­ي دستنوشت­هاي ايران، تهران، انتشارات كتابخانه­ي موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي،189ه.ش.
• دهخدا، علي اكبر، لغت­نامه، چاپ دوم، تهران، مؤسسه­ي انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377ه.ش.
• ذهبي، محمد حسين، التفسير و المفسرون، بيروت، دار احياء التراث العربي، بي تا.
• …
• …