مئآندر، مورفولوژی و ويژگی های هندسی آن (موضوع ادبیات رودخانه کارون)

مئآندر، مورفولوژی و ويژگی های هندسی آن

مئآندر، مورفولوژی و ويژگی های هندسی آن (موضوع ادبیات رودخانه کارون)

مورفولوژی

فصل دوم: مئآندر، مورفولوژی و ويژگی های هندسی آن

2-1- مقدمه…………………………………..

2-2- مورفولوژي رودخانه ها …………………….

2-2-1- رودخانه هاي مستقيم……………………..

2-2-2- رودخانه آناستوموسينگ …………………..

2-2-3- رودخانه هاي بريده بريده…………………

2-2-4- رودخانه هاي مئآندري ……………………

2-3- تشريح رودخانه هاي مئآندري…………………

2-3-1- مکانيزم مئآندري شدن رودخانه ها…………..

2-3-2- انواع مئآندرها …………………………

2-4- فرآيندهاي رودخانه اي …………………….

2-4-1- فرسايش رودخانه اي ……………………..

2-4-2- حمل مواد رسوبي ………………………..

2-4-3- فرآيند رسوب گذاري………………………

2-5- فرايندهاي خاص موجود در رودخانه هاي مئآندري …

2-6- فرم هاي ايجاد شده توسط مئآندر ها در دشت سيلابي ………………..

2-6-1- درياچه هاي شاخ گاوي…………………….

2-6-2- خاکريزهاي طبيعي ……………………….

2-6-3- پيچ هاي مرکب…………………………..

2-6-4- سدهاي جرياني متروك……………………..

2-7- خصوصيات هندسي پيچان رودها ………………..

2-7-1- خط القعر………………………………

2-7-2- خط مركزي يا محور رودخانه………………..

2-7-3- فاصله قوسي ……………………………

2-7-4- طول موج يا طول پيچان رود ……………….

2-7-5- شعاع متوسط انحنا ………………………

2-7-6- دامنه نوسانات………………………….

2-7-7- كمره پيچان رود ………………………..

2-7-8- گذره پيچان رود ………………………..

2-7-9- نهشته هاي موضعي يا نهشته هاي كناره محدب…..

2-7-10- ضريب خميدگي ………………………….

2-7-11- زاويه مركزي ………………………….

2-7-12- ميانگين عرض رودخانه……………………

2-7-13- عمق متوسط مجرا………………………..

2-8- طبقه بندي رودخانه هاي مئآندري……………..

2-9- تعيين نوع مئآندرهاي رودخانه……………….

2-10- رودخانه کارون…………………………..

2-11- الگو هاي فرمي رودخانه كارون……………..

2-12- عوامل مؤثر بر مورفولوژی رودخانه کارون……..

2-12-1- زمين شناسي عمومي حوضه آبريز کارون و منشأ مواد رسوبي دشت……….

2-12-2- مواد رسوبي و تشکيل سيلابدشت……………..

2-12-3- شکل فيزيکي……………………………

2-12-4- عامل هيدروليکي………………………..

2-12-5- درجه پايداري………………………….

2-12-6- تجاوزات انسان به حريم رودخانه کارون……..

2-12-7- شرايط اقليمي………………………….

2-12-8- آزادي در تغيير………………………..

2-12-9- ساختار کرانه کارون…………………….

2-13- عوامل مؤثر بر فرسايش ساحل کارون…………..

2-13-1- ويژگي هاي مکانيکي و فيزيکي……………..

2-13-2- عوامل بيولوژيکي و دخالت انسان ………….

2-13-3- عوامل شيميايي…………………………

2-13-4- عوامل هيدروليکي……………………….

2-14- شناسايي بازه هاي فرسايش پذير رودخانه کارون…

2-15- اثرات شيب روي شکل رودخانه  ………………

2-16- طبقه بندي پيچ هاي رودخانه کارون ………….

2-17- ريخت شناسي عمومي بازه هاي عمده رودخانه کارون ……….

2-17-1- بازه شطيط تا بند قير ………………….

2-17-2- بازه بند قير تا جنگيه …………………

2-17-3- بازه جنگيه تا دارخوين ……………….. .

2-17-4- بازه دارخوين تا بهمنشير ……………….

2-19- کارون و نئوتکتونيک………………………

2-20-  سدهاي احداث شده بر روي رودخانه کارون …….

2-20-1- سد شهيد عباس پور (کارون 1)……………..

2-20-2- سد مسجد سليمان (گدارلندر)………………

2-20-3- سد کارون …………………………….

2-20-4- سد کارون …………………………….

2-20-5- سد تنظيمي گتوند عليا ………………….

2-21- تأثير احداث مخازن بر پايداري رودخانه ……..

2-22- جمع بندي    ………………………….

منابع……………………………………….

مورفولوژی

مقدمه

مهمترين پديده اي که در فرآيندهاي پوسته زمين وجود دارد، جريان آبهاست و رودخانه ها نه تنها در سيماي کلي سطح زمين نقش دارند، بلکه شکل زيستن انسان در کره زمين را تعيين مي کنند. در طول تاريخ نخستين گزينه اي که انسان براي عمران و آبادي سرزمين در اختيار داشت، رودخانه ها بودند و در اين رهگذر تاريخي، انسان مداوم در ستيز با رودخانه ها براي به سلطه کشيدن و بهره­مندي از مزايا و دوري از خطرات آنها بود.

سرزمين هاي ايراني از قديم در معرض طغيان روخانه ها، خطر سيلابها قرار داشته و ايرانيان ناگزير بودند براي کنترل سيلابها و انحراف آب به منظور مصونيت از خطرات و يا توسعه کشاورزي با رودخانه به ستيز بپردازند و از اين رو در کارهاي سدسازي و کانال سازي و امثالهم مهارت هايي را کسب نمايند.آثار به جا مانده از بندها و شبکه هاي آبرساني و آبياري از عهد باستان گواه اين ادعاست، از کارهايي که ايرانيان در عهد هخامنشيان برروي رودخانه انجام دادند، سدي بود که به دستور کوروش از خاک و چوب برروي يکي از شاخه هاي دجله بنام رود دياله بسته شد.

و در همان زمان کوششهايي براي احداث سدي بر روي رودخانه هاي اروندرود، فرات و دجله انجام گرفت، در عهد ساسانيان و در زمان شاپور اول، ايرانيان توانستند با استفاده از اسيران جنگي رومي، ساختمان هاي آبي متعددي را در ايران بنا کنند که يکي از آنها سد شادروان شوشتر برروي رودخانه کارون مي باشد. از ديگر کارهايي که به همت ايرانيان در اين عهد در خوزستان انجام گرفت، حفر رودخانه انحرافي گرگر از رودخانه هاي کارون، احداث بندهاي ميزان، قيصر، اهواز و قير برروي رودخانه کارون، سيستم آبياري رودخانه دياله، سرالقنطره (براي تکميل شبکه آبرساني کانال نهروان) و ده ها کار ديگر مي باشد.

مورفولوژی رودخانه ها

مورفولوژي رودخانه ها يکي از پارامترهاي اصلي در مطالعه رودخانه ها ست که براساس دو پارامتر سدي[1] و پيچش[2] تعيين مي گردد. پيچش از نسبت طول کانال (d) به طول دره (d̕) به دست مي آيد. طول کانال عبارت است از خطي است که از عميق ترين نقطه کانال در مسافت معيني عبور نمايد. طول دره عبارت از خط مستقيمي، در مسير دره است که طول کانال در آن اندازه گيري مي شود. بنابراين بر اساس ميزان پيچش، دو نوع رودخانه با پيچش کم (5/1>) درجه و با پيچش زياد (5/1 >) تشخيص داده شده است.

پارامتر سدي عبارت از تعداد سدها يا جزاير در هر طول موج مئآندر است. بنابراين پارامتر سدي در رودخانه هايي که فقط از يک کانال تشکيل شده اند کمتر از يک و آنهايي که بيشتر از يک کانال دارند بيشتر از يک مي باشد. پارامتر سدي از روي تعداد جزاير يا سدهاي موجود در رودخانه اندازه گيري مي شود. محدوده هريک از سدها يا جزاير توسط خط وسط کانال هايي که آن را احاطه کرده اند تعيين مي گردد.

بر اساس دو پارامتر سدي و پيچش، رودخانه ها به چهار دسته: مستقيم، آناستوموسينگ[3]، بريده بريده يا گيسومانند[4] و مئآندري تقسيم مي شوند.

[1] – Braiding

[2] – Sinuosity

[3] – Anastomosing

[4] – Braided

جهت مشاهده و دانلود مدلسازی اکوژئومورفولوژی رفتار بیابان – دانلود پايان نامه دکتری رشته جغرافيای طبيعی گرايش ژئومورفولوژی کلیک کنید .

جهت مشاهده و دانلود بررسی و تحليل پالئوژئومورفولوژی کوير دق سرخ دانلود پايان نامه دکتری رشته جغرافيای طبيعی گرايش ژئومورفولوژی کلیک کنید .

تشريح رودخانه هاي مئآندري

بستر اغلب آبراهه ها و رودخانه ها، عليرغم اندازه و مشخصات مهندسي و هيدروليکي متفاوتي که دارند به ندرت به صورت مسيرهاي مستقيم و يا به اصطلاح از نوع آبراهه هاي مستقيم هستند بلکه در طول مسير خود داراي پيچ و خم هاي فراواني مي باشند و اگر چه اين پيچ و خم ها منظم نيستند ولي ممکن است حالت قرينه اي در آنها ديده شود که لئوپولد و همکاران (1957 و 1960) به آن مئآندر گفته اند.(تلوري ،1371؛95)منشاء کلمه مئآندر ، از رودخانه اي پيچ و خم دار در جنوب غربي ترکيه که به همين نام است گرفته شده است.

از اين رو اصطلاح مئآندر اصطلاحي براي طبقه بندي نوع مشخصي از الگوي رودخانه است (منگل اسدرف و همکاران، 1980؛ 106). هر پيچان رود (مئآندر) شامل مسيرهاي تقريباً حلقوي مي باشد که کم و بيش در جريان تحول، در قسمت پايه پيچ به هم نزديک مي شوند. به عبارت ديگر پيچ هاي آرام با شعاع انحناء زياد به تدريج بر اثر حفر جدار کاو (مقعر) به صورت عرضي گسترش يافته و به تدريج قوس پيچها به صورت حلقه هاي مشخصي ظاهر مي شوند. حداکثر انحناي قوس در قله پيچان رود شکل مي گيرد. در واقع کوژي (تحدب) و کاوي (تقعر) پيچ در طول يک ساحل به دنبال هم ظاهر مي شوند. چگونگي پيچان رودها از طريق طول موج (فاصله متوسط دو قله پياپي) و عرض آن (فاصله مستقيم خطوط مماس بر قله ها) مشخص مي شود (محمودي، 1383؛ 92 و 93).

جريان هاي مئآندري اشکالي آشنا در چشم اندازها مي باشند، دره هاي مئآندري حفر شده ممکن است باريک باشند و يا دره اي نسبتاً پهن را اشغال کنند مهاجرت جانبي کانال ممکن است با شکل دادن يک بستر پهن در مسير رودخانه  به سمت پايين دست دره را گسترش بدهد. اين درصورتي است که کانال از پهلو فرسايش يابد نه به طور عمود. جريان هاي مئآندري اغلب بوسيله شبکه رسوب گذاري و آبرفت گذاري شناخته مي شوند و اين نهشته هاي آبرفتي ممکن است تا اندازه اي دره را پر کند و در سطح آن ممکن است خاکريز مسطح نسبتاً پهني شکل بگيرد.

انواع مئآندرها

مئآندر بر دو نوع است. يکي منظم و سطحي که دشت آبرفتي را به زحمت بريده و مئآندرآزاد نام دارد، و دومي که به طور مشخص و غالباً عميق در سنگ پايين رفته و مئآندر محاط يا دره اي ناميده مي شود. در مئآندرهاي دره اي ، دامنه هاي کاو داراي شيب زياد و ساحل کوژ به صورت يک پيشرفتگي در داخل پيچ مئآندر با شيب ملايم به بستر جريان ختم مي شود.

تشکيل و تحول مئآندرهاي آزاد ، نتيجه نا برابري سرعت جريان در دو ساحل روبروي يک رود مي باشد، به نحوي که بتواند انحنايي در بستر به وجود بياورد. در اين صورت نيروي گريز از مرکز، خط حداکثر سرعت را به سمت ساحل کاو مي کشاند. پس از عميق شدن بستر بر اثر برداشت، فرايندهاي اوليه مهمي مانند ريزش و خزش و لغزش بر روي دامنه ها فعال مي شوند. حال اگر به هر دليل در يک بستر گود و مستقيم و متقارن، يکي از پديده هاي فوق بر روي يک دامنه فعال شود، بخش قابل توجهي از رسوب هاي سطحي و يا اصلي دامنه را در ارتباط با نيروي جاذبه به داخل بستر مي کشاند.

قبل از وقوع اين پديده، خط حداکثر سرعت جريان در وسط بستر، يعني جايي است که حداکثر عمق وجود دارد. پس عملکرد پديده و تراکم رسوبهاي قابل توجه در مجاور ساحل و داخل آب، تقارن بستر به هم خورده و عملاً خط حداکثر سرعت متوجه ساحل مقابل مي گردد. در تداوم اين حادثه، ساحل مقابل به تدريج تحت تأثير نيروي بيشتر ساييده شده و کم کم انحناي مشخصي در بستر جريان به وجود مي آيد و مقدمه پيدايش يک پيچ آغاز مي شود با توجه به شرايط به وجود آمده برگشت خط حداکثر نيرو در ساحل مقابل، پيچ بعدي را به وجود مي آوردو تحول به همين شکل به سمت پايين رود ادامه پيدا مي کند و سرانجام پيچان رود شکل مي گيرد.

در چنين شرايطي عمق آب در ساحل کاو به تدريج افزايش مي يابد و حجم بيشتري از آب متوجه آن ساحل مي شود اين شرايط سبب مي شود که پاي جدار بستر بيشتر کنده شده و در طول زمان ساحل مرتفعي به وجود مي آيد و حداکثر برداشت دقيقاً در قله پيچ انجام نمي شود، بلکه کمي به سمت پايين نقطه انحناء يعني جايي که آب بيشتر و بستر عميق تر است، برداشت نيز بيشتر صورت مي گيرد. به دليل خيس شدن پاي ساحل پرشيب و شستشوي آن بوسيله آب ، قسمتهاي فوقاني ريزش نموده که علاوه بر ايجاد قوسي کاو، حالت پرتگاهي آنرا نيز حفظ مي کند. اين رسوب هاي کنده شده کمي پايين تر در حاشيه ساحل کوژ ته نشين مي شود و شکل ملايم ساحل کوژ را توجيه مي کند.

رودخانه کارون

رودخانه پس از ورود به جلگه خوزستان در شمال گتوند ، به سمت جنوب جريان مي يابد. در شوشتر توسط بند ميزان كه توسط شاپور اول ساخته شده رودخانه به دو شاخه شطيط يا دجيل و شاخه گرگر تقسيم مي شود. در بند قير دو شاخه مذكور به علاوه رودخانه دز به هم ملحق شده و به سمت جنوب جريان مي يابد. رودخانه پس از عبور از شهر اهواز ، همچنان مسير جنوبي را ادامه داده تا در نزديكي خرمشهر به بهمنشير اروندرود متصل مي شود.

کارون تنها رودخانه ايران است که قابل کشتيراني است و حوضه وسيعي از مناطق ايران را شامل مي شود. اين حوضه توسط استان هاي خوزستان، لرستان، چهار محال و بختياري و کهکيلويه و بوير احمد پوشش مي يابد. حوضه آبريز کارون در چين خوردگي هاي زاگرس مياني و در جنوب حوضه آبريز کرخه قرار دارد. به طور کلي 95 % از حوضه آبريز کارون عليا داراي ارتفاع بيش از 1500 متر است، طول رودخانه حدود 890 کيلومتر بوده و حوضه آبريز آن منطقه اي به وسعت 65000 کيلومتر مربع را شامل مي شود.

قسمت اعظم اين حوضه حدود 45630 کيلومتر مربع در مناطق کوهستاني واقع بوده و تنها بخش کمي از آن (21300) شامل مناطق دشتي و کوهپايه اي مي شود . پهنا و ژرفاي کارون در طول مسير طولاني آن متفاوت مي باشد. به طوريکه در محل تلاقي با رودخانه دز پهناي آن بين 300-250 متر در جنوب اهواز حدود 400 متر و در حوالي خرمشهر از 900 تا 350 متر تغيير مي يابد. ژرفاي آن در قسمت زردکوه بختياري 4 متر و در نزديکي اهواز بين 2 تا 4 متر است. رودخانه کارون داراي جريان دائمي فراوان بوده و حجم ساليانه آن بيش از 24 متر مکعب و آبدهي متوسط لحظه اي آن 5/736 متر مکعب در ثانيه اندازه گيري شده است ( افشين، 1373 ؛ 257 ).

رسوبات اين رودخانه جلگه خوزستان را تشکيل داده و همين رسوبات است که کم کم موجب وسعت اين جلگه گشته است. سرچشمه آن کوه هاي بختياري است و در تمام امتداد خاک خوزستان با پيچ و خم بسيار عبور مي نمايد (کريمي، 1316؛ 42). منبع اصلي اين رودخانه چشمه کرنگ و چشمه محمودي است که محمود کر هم ناميده مي شود. کرنگ از دامنه جنوبي کوهرنگ معروف مي جوشد و محمودي از دامنه شرقي رشته جنوبي زردکوه و اين دو از مناظر بسيار با صفاي ايران مي باشند.

ادامه معرفی رودخانه کارون

چشمه محمودي از شکاف سنگي بيرون آمده و در حوض سنگي بزرگي مي ريزد و پس از ميان حوض بيرون آمده آبشار ده ذرعي داربايي تشکيل مي دهد. سپس در چند قدم پايين تر تشکيل آبشاري را مي دهد و مسير خود را به سمت جنوب شرقي ادامه مي دهد و پس از طي 45 کيلومتر به سمت جنوب شرقي به آب چري متصل مي شود و از اين به بعد کارون ناميده مي شود. در ادامه شعباتي از تنگ ورشک به آن ملحق مي شود و درست در منطقه دو پلان سبز آب به آن منضم مي شود رود کارون در اينجا بسيار بزرگ شده و از صخره هاي عظيم به دره هاي عميق سرازير مي شود (امام  شوشتري، 1351؛ 35).

اين رود پس از طي 193 کيلومتر به جنوب شرقي با آب گندن برخورد مي کند و يک دفعه خط مسير خود را تغيير داده و به جنوب غربي مي پيچد و از اين نقطه به پايين خاک کهگيلويه و بختياري را از هم جدا مي سازد و در خط مسير جديد امتداد زياد ندارد. زيرا پس از 56 کيلومتر در ناحيه پارس متوجه شمال غربي مي شود و کم کم در راس شمال منگشت مستقيما متوجه شمال مي گردد و در اين قسمت آن سرخون و رود خرسان و آب بازفت از سمت راست و چپ در آن ريخته دو برابرش مي سازند. آب کارون پس از طي 96 کيلومتر با آب سوسن يکي مي شود و در آن حدود متوجه مغرب مي گردد آنگاه 23 کيلومتر به شمال و 48 کيلومتر ديگر بين شمال و مغرب طي نموده و در بالاي شهر گتوند يک دفعه متوجه جنوب مي شود.

در اين قسمت نيز آبهاي دولاب، شور، لالي، شور عقيلي در پايين بدان مي پيوندد و آبهاي کوچکي مانند ايوه، تيلاب، دره گچي، رغا، جريک، دلي، زيورو و عنبل بدان آميخته مي شود. آب کارون از بالاي سوسن تا حدود گتوند نسبتا آرام سير مي کند و بستر آن بسيار پهن تر از قبل مي باشد.  لذا ممکن است از بعضي نقاط آن بوسيله کلک عبور نمود و آن نقاط را الوار گدار ( گذار ) مي گويند. مانند گدار لندر و گدار سوسن (امام  شوشتري ، 1351؛ 35 ).

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های جغرافیا کلیک کنید. 

جهت مشاهده و دانلود  ساحل چیست و ژئومورفولوژی ساحلی کلیک کنید .

جهت مشاهده و دانلود ادبیات و مبانی نظری ژئومورفولوژی و توسعه شهری کلیک کنید .

نمونه ای از منابع و مآخذ

• ارشد صالح ، مريد سعيد ، مير ابوالقاسمي هادي ،1386، بررسي روند تغييرات مورفولوژيکي رودخانه ها با استفاده از سنجش از دور. sid.ir
• افشين ، يدالله، 1373 ، رودخانه هاي ايران جلد دوم ، تهران ، وزارت نيرو.
• اقتداري احمد ، 1375 ، ديار شهرياران ، جلد دوم ، تهران ، سلسله انتشارات آثار ملي .
• آل ياسين احمد ، 1379، کاربرد مهندسي رودخانه در رودخانه هاي دز و کارون، وزارت نيرو – کميته ملي سدهاي بزرگ ايران ، شماره 33.
• امام شوشتري ، سيد محمدعلي ، 1351 ، جغرافياي تاريخ خوزستان ، تهران ، انتشارات اميرکبير .
• بهرامي صاحب ، 1387 ، بررسي روند تغييرات مسير رودخانه کارون با استفاده از تصاوير ماهواره اي 1991 ، 2000 IRS ، 1974 Landsat ، مطالعه موردي اهواز ، رساله کارشناسي ارشد جغرافيا ، دانشگاه اصفهان ، دانشکده ادبيات و علوم انساني ، گروه جغرافيا.
• پور آصف فرشته، 1385، مروري بر روش هاي مختلف طبقه بندي رودخانه ها و کاربرد آنها براي رودخانه هاي کارون و دز ، هفتمين سمينار بين المللي مهندسي رودخانه، دانشگاه چمران.
• تلوري عبدالرسول، 1371، شناخت فرسايش کناري رودخانه در دشت هاي رسوبي ، وزارت جهاد سازندگي ، معاونت آموزش تحقيقات، تهران.
• جداري عيوضي جمشيد ، 1383، ژئومورفولوژي ايران ، انتشارات پيام نور .
• جواهري نصرالله ، کاشفي پور محمود، قمشي مهدي، 1385، پيش بيني تغيير مورفولوژي رودخانه هاي مئآندري ( مطالعه موردي رودخانه کارون ) ، هفتمين سمينار بين المللي مهندسي رودخانه، دانشگاه شهيد چمران ، اهواز.
• …www.washington.edu
• …
• …

جهت مشاهده و دانلود   مونسون چیست و تاثیرات آن کلیک کنید .

جهت مشاهده و دانلود  سیل و سیلاب – ادبیات و مبانی نظری و پیشینه تحقیق سیلاب کلیک کنید .

جهت مشاهده و دانلود ادبیات و پیشینه تحقیق انواع باران ، انواع بارش و بارش سالانه کلیک کنید .

جهت مشاهده و دانلود حوضه های رودخانه ای و حوضه آبریز کلیک کنید .

مورفولوژی