قلمرو فضا (کلیات ؛ تاریخچه ، مفاهیم و مبانی)

قلمرو فضا

در این مقاله قصد داریم تمامی مصادیق قلمرو فضا (کلیات ؛ تاریخچه ، مفاهیم و مبانی) را خدمت شما عزیزان در 66 صفحه ارائه دهیم . دقت داشته باشید که این نوشته تماما همراه با منابع لاتین و فارسی بوده است. امید است که شما عزیزان را در راستای ارتقای علمی کمک رسانده باشیم .

کلیات ؛ تاریخچه ، مفاهیم و مبانی قلمرو فضا

بخشاول: کلیات قلمروفضا

مبحثاول :  تعریف فضای ماورای جو و نظامی کردن وتوسعه رژیم حقوقی

گفتاراول :  مفهوم فضای ماورای جو

گفتاردوم : نظامی کردن فضای ماورای جو،منابع وتکامل تدریجی

گفتارسوم:  توسعه رژیم حقوقی حاکم براستفاده نظامی ازفضای ماورای جوّ

مبحث دوم :حقوق بین الملل قابل اعمال برفعالیتهای نظامی درفضا

گفتاراول : برنامه های رایج نظامی درفضا

گفتاردوم: مذاکرات مربوطبه جلوگیری ازمسابقه تسلیحاتی درفضا

گفتارسوم :جایگاه،مفهوم ودامنه روبه بالای حاکمیت حاکمیت

بخش دوم: نظام حقوقی بین المللی حاکم برفضای ماورای جو

مبحث اول: حقوق حاکمه درفضاوممنوعیت آن واستقرارآن درفضا

گفتاراول: ممنوعیت اختصاص ملی ( ممنوعیت اختصاص فضابه ملیت ویژه )

گفتاردوم:  استقراردرفضای آزادوجنبه های حقوقی مربوط به استفاده ازفناوری فضایی

مبحث دوم : حق براستفاده صلح آمیزدرفضای ماورای جو

گفتاراول :  ماهواره های پخش مستقیم

گفتاردوم: سامانه جستوجوونجات ماهوارهای

گفتارسوم : منابع نیروی هسته ای درفضا

منابع قلمرو فضا

کلیات : تاریخچه ، مفاهیم و مبانی قلمرو فضا

اولین نکته ای که باید مد نظر قرار گیرد این است که حقوق  و سیاست هوایی باید بپذیرد که حقوق هوایی و حقوق فضایی در برخی موارد بسیار با همدیگر مرتبط هستند. نکته دیگر این است که اصول حاکم بر هوا و فضا باید با توجه به تحولات قرن بیست و یکم مد نظر قرار گرفته شود.

به دلیل اینکه حقوق بین الملل هوایی و حقوق بین الملل فضایی مبتنی بر اصولی هستند که از قواعد بنیادین حقوق بین الملل عام نشأت گرفته اند. البته این اصول بنیادین در چند دهه اخیر به طور فزاینده ای تغییر کرده است. به گونه اند که امروزه بسیاری از صاحب نظران قواعد حقوق بین الملل را صرفاً شامل یکسری قواعد ثابت نمی دانند و حقوق بین الملل را یکسری قواعد حقوقی لازم الاجرا بر روابط دولت ها دانسته اند.[1]

بخش اول: کلیات قلمرو فضا

موضوع هوا- فضا[2] و فضای ماورای جو[3]  از جمله موضوعاتی است که در حقوق هوا و فضا مورد توجه قرار می گیرد. این امر امروزه از این جهت اهمیت بیشتری یافته است که سفرهای فضایی جنبه تجاری پیدا کرده است. این سفرها به صورت پروازهای زیرمداری[4]  و توریسم فضایی مطرح گردیده است که می تواند مرزهای هوا- فضا با فضای ماورای جو را خدشه دار کند. نکته دیگر مربوط به منافع خاص دولت ها و سازمان ها و نهادهای بین المللی دست اندرکار است.

چون تا بحال تعریف قابل قبول، جامع و عامی درباره تمایز بین هوا- فضا، فضای ماورای جو ارائه نشده است. چندین سال پیش، در زمانی که قانون مندی سفینه های فضایی ( سفینه هایی که مرحله ای از صعود آن ها ماورای صوت است و به دلیل اینکه بتوانند برای چندین بار مورد استفاده قرار گرفته و در مدار قرار گیرند، به طور افقی از زمین بلند می شوند و قابلیت فرود در باند عادی را دارند ) مورد بررسی قرار گرفت، نظریه غالب این بود که عبور از نزدیکی فضا مستلزم مداخله در فرآیند عبور و مرور وسایل نقلیه ای است که در هوا و فضا در حال تردد هستند. به طور کلی هواپیما و فضاپیماها که با کاربری هوانوردی و فناوری هوایی ساخته می شوند، توانایی پرواز در هوا یا فضا ماورای جو را دارند.

این امر باعث شده است تا مسئولان و دست اندرکاران به فکر تصویب قوانینی برای نظام مند کردن این پروازها باشند تا اینکه به تنها قابلیت اجرایی داشته باشند، بلکه متناسب با فعالیت آن ها نیز باشند. این امر در ارتباط با تعیین قلمرو هوایی دولت ها است. چون اولین حقیقت مسلم این است که هر شیء موجود در قلمرو هوایی کشورها، می بایست حاکمیت سایر دولت ها را رعایت کند. [5]

  تعریف فضای ماورای جو و نظامی کردن و توسعه رژیم حقوقی

در 4 اکتبر 1957 هنگامی که رادیو مسکو اعلام کرد که اتحاد جماهیر شوروی یک قمر مصنوعی به نام اسپوتینک را در مدار زمین قرار داده است، امریکایی ها از این خبر  در شگفت ماندند، البته نه به خاطر اهمیت کار بزرگ انجام شده، بلکه بیشتر به این دلیل که اتحاد شوروی جلوتر از ایالات متحد امریکا و برای اولین بار به فضای ماورای جوّ،  راه یافته بود.

اثر روانی و سیاسی اسپوتینک خصوصاً در امریکا وسیع بود، هر چند تعداد  اندکی در خارج از جوامع کوچک علمی و نظامی دو ابر قدرت، اهمیت کامل و مفهوم کار  بزرگ اتحاد شوروی را درک کردند. عکس العمل نخبه های سیاسی هر دو قدرت در حال رقابت برای تفوق جهانی، هیچ تردیدی باقی نگذاشت که آنها به اسپوتینگ و موشکی که آن را به داخل مدار راند، به عنوان یک ابزار نظامی انقلابی با نتایج استراتژیکی هیبت انگیزی می نگرند، و ابداً آن را یک پیروزی برای دانش جهانی تلقی نمی کنند. جان  فاستر دولز، وزیر خارجه وقت دولت امریکا، پرتاب اسپوتینک را به عنوان در جهت  تنازع میان امپریالیسم کمونیست و جهان آزاد[6]تعبیر کرد.

با توجه«دولز» برای افکار عمومی احساس حقارت و خشم از چهره امریکا زدوده  شد، و عزم تازه ای برای راهیابی به فضا ایجاد شد.

مارشال اتحاد شوروی، اس اس بریوزوو در ارزیابی خود از این حادثه تاریخی، به طور کنایه آمیزی به دنیا متذکر شد که اکنون میسر شده است که با تسلط از زمین، موشک هایی از ماهواره ها در هر زمان دلخواه و در هر نقطه ای از خط سیر آنها پرتاب شوند.[7]

به رغم مبالغه مارشال، تردیدی وجود نداشت که از این پس در سیاره ما جایی  دور از دسترس موشک های اتمی نخواهد بود.

 مفهوم فضای ماورای جو

به سادگی می توان بیان داشت که هوا- فضا، فضایی است که در آن هوا وجود دارد. به طور ساده تر می توان بیان داشت که هوا- فضا به مفهوم بالا رفتن در فضا از قلمرو هوایی یک دولت و فرود آمدن به سمت زمین به صورت مخروط وارونه ( در قلمرو همان کشور ) است. این نظریه بر اساس ریاضیات پیشرفته و بر اساس این نظریه است که پرواز هوایی در جایی صورت می گیرد که هوا یا اتمسفر وجود دارد.

اتمسفر دارای اجزای ذیل است: « اولین لایه آن « تروپوسفر »[1]  است که از سطح دریا تا 10 کیلومتر بالای آن می باشد. سپس « استراتوسفر »[2]  قرار دارد که از 10 کیلومتر تا 40 کیلومتر بالاتر از سطح دریا است. لایه سوم « اینوسفر »[3]  است که از ارتفاع 40 متری تا 375 کیلومتری از سطح دریا را در بر می گیرد. لایه چهارم آن « اگزوسفر »[4] است که از ارتفاع 375 کیلومتری تا 20 هزار کیلومتری از سطح دریا را شامل می شود.

« با توجه به این تقسیم بندی می توان بیان داشت که پرواز زیرمداری که تا حدود ارتفاع 100 کیلومتری ماورای سطح  زمین اوج می گیرد، در واقع سفری پایین تر از سطح « اینوسفر » است. این امر ما را به این نتیجه می رساند که این نوع پروازها، جزو پروازهای ماورای جوی هستند. اما برخی بر این باور هستند که این نوع پروازها به دلیل اینکه از اتمسفر زمین خارج نمی شوند، پس جزو پروازهایی هستند که در هوا- فضا صورت می گیرند.

کمیته استفاده صلح آمیز از فضای ماورای جو سازمان ملل ( UNCOPUOS )[5]  یکی از اجلاس های سازمان ملل است که در آن جنبه های فنی و قانونی فعالیت های فضایی مورد بررسی قرار می گیرد که دارای اثرات جهانی هستند. اگر چه از سال 1962 تا به حال بارها جلساتی را برگزار کرده است، اما تا به حال نتوانسته درباره تعریف و تحدید حدود فضای ماورای جو به نتیجه ای برسد.

لازم به ذکر است که کمیته فرعی آن از طریق یک گروه کاری به موضوع تحدید حدود و تعریف فضای ماورای جو پرداخت و موضوعات قانونی مرتبط با فضاپیماها را مورد بررسی قرار داد. در این راستا پرسش نامه ای را تهیه و برای تمام دولت های عضو سازمان ملل ارسال کرد، نتایج بدست آمده از پاسخ های ارسالی و تحلیل آن ها با توجه به ملاحظات تاریخی مرتبط با فضای ماورای جو را می توانید در شبکه اطلاعاتی OOSA ملاحظه کنید.[6]

با توجه به بحث های صورت گرفته در کمیته استفاده صلح آمیز از فضای ماورای جو سازمان ملل، در طول این سال های متمادی، سؤالی که درباره پروازهای زیر مداری مطرح می شود این است که آیا میزان صعود عمودی آن ها در فضای ماورای جو، برای تعیین قابلیت اجرای حقوق هوایی یا عهدنامه های حاکم بر حقوق فضا تأثیری دارد ( رویکرد متخصصان امور فضایی ) و یا اینکه نوع فعالیت های انجام شده توسط آن ها تعیین کننده است؟ ( رویکرد عمل گرایان ) طرفداران گروه دوم بر این باور هستند، فقط پروازهایی در هوا- فضا صورت می گیرند که از فضای زیرمداری عبور می کنند و برای حمل و نقل زمین به زمین هستند و فقط پروازهایی در هوا- فضا صورت می گیرند که اصول و قواعد حقوق هوایی بر آن ها حاکم است.

به این ترتیب می توان بیان داشت، یک پرواز زیرمداری، پروازی است که تا ارتفاع خاصی اوج می گیرد. اما این اوج گیری تا اندازه ای نیست که برای قرار گرفتن یک سفینه در مدار زمین لازم است. به دلیل اینکه خط سیر پروازهای زیرمداری در قانون آمریکا به صورت یک پرواز ارادی و اختیاری تعریف شده است که شامل پرتاب یک سفینه و برگشت آن می گردد. اگر چه بخشی از این نوع پروازها بالاتر از جو زمین صورت می گیرند، اما از جو زمین به اندازه ای خارج نمی شود که بتواند در مدار زمین قرار گیرند.

سفینه فضایی شماره یک[7] در سال 2004 به بازار آمد که اولین سفینه خصوصی برای پروازهای زیرمداری بود. این سفینه فضایی در طول دو هفته مبادرت به حمل باری هم وزن سه انسان بزرگسال، برای حدود 100 کیلومتر بالاتر از سطح دریا نمود و جایزه X انصاری[8]  را برنده شد.

برای انجام چنین سفری، این سفینه فضایی ابتدا برای مدت یک ساعت، در حدود نه و نیم مایل ( 50 هزار فوت ) را از جایی طی کرد که پرتاب شده بود و سپس بخشی از مسیر را لیز خورد و برای 80 ثانیه به صورت عمودی با موتور موشکی تا ارتفاع 62 مایل اوج گرفت تا اینکه بتواند با سرعت بیش از 3 مایل  به دور زمین پرواز کند. سپس می بایست سرعت خود را کم کند تا اینکه بتواند به همان محل پرتاب خود بازگردد. [9]

به طور کلی سفینه فضایی شماره یک، همانند یک هواپیما یا طیاره در طی انفجار موشکی با توجه به عکس العمل در قبال فشار هوا حرکت نمی کند. این امر بدین مفهوم است که در قسمتی از مسیر خود را بر اساس کنترل ایرودینامیکی اوج می گیرد تا اینکه بتواند به بالای جو زمین و به فضایی برسد که غلظت هوا به اندازه ای نیست که یک هواپیمای معمولی بتواند در آن پرواز کند. این سفینه پس از لیز خوردن برای ورود مجدد به اتمسفر زمین از خاصیت ایرودینامیکی استفاده نموده و به محل پرتاب خود در یک باند فرود معمولی بر روی زمین فرود می آید.

[1]Troposphere

[2]Stratosphere

[3]Ionosphere

[4]Exosphere

[5]The United Nations committee on the peaceful use of outer space ( UNCOPUOS )

[6]www.oosa.unvienna.org/index.html

[7].Space ship one

[8].Ansari X Prize

[9].رضایی ، یوسف ، پیشین ، ص 19

حقوق بین الملل قابل اعمال بر فعالیت های نظامی در فضا

مجموعه اصول حقوقی و مقررات حاکم بر فضای ماورای جو یا فعالیت های نظامی  در آن را می توان به دو بخش عمده تقسیم کرد:

-معاهدات و حقوق عرفی با کاربرد بسیار عمومی.

-معاهدات مخصوص حقوق فضا.

عموماً پذیرفته شده است که اصول کلی حقوق بین الملل، نظیر ممنوعیت تجاوز،  کاملاً در فضای ماورای جو به کار می رود. قواعد منشور ملل متحد نیز چنین است کاربردی دارند. معاهده فضای ماورای جو، که سند اساسی فضاست در ماه 3 مقرر  می دارد که فعالیت های فضایی بایستی«بر اساس حقوق بین الملل، از جمله منشور(ملل متحد)»… انجام شود.

مناسبترین مقررات، ماده 2( منشور است که کاربرد زور و یا تهدید به آن را ممنوع می کند. این ممنوعیت، کاربرد زور از طرف هر دولتی را که وارد عملی خصمانه نسبت به اموال فضایی دولتی دیگر شود، شامل می شود.

ماده 51 یکی دیگر از مواد منشور است که حق دفاع از خود را در صورت«حمله مسلحانه» مورد تایید قرار می دهد. این ماده را برخی به عنوان توجیه کننده کاربرد زور  تفسیر کرده اند که باید در آنجا مداخله تجاوزکارانه به وسیله یک کشور نسبت به ماهواره های کشور دیگر اتفاق بیافتد.

ولی این تفسیر از ماده 51 به هیچ وجه به طور عموم پذیرفته نشده است. هنگام به کار  بستن منشور نسبت به فعالیت های فضایی باید به قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد مراجعه کرد که با عنوان«اعلامیه اصول حقوق بین الملل درباره روابط دوستانه و  همکاری میان کشورها بر اساس منشور ملل متحد» که در سال 1970 به تصویب رسید و  به عنوان کاری کامل و معتبر از مقررات منشور مورد توجه قرار گرفت.

این قطعنامه صراحتاً به ماده 2 موافقتنامه 1979 حاکم بر فعالیت های کشورها در ماده  و دیگر اجرام آسمانی(موافقتنامه ماه) عطف شده است. [1]

قطعنامه مجمع عمومی درباره«تعریف تجاوز» نیز با اقتدار کمتری قابل اعمال است. لازم به ذکر نیست که اصطلاح«حقوق بین الملل» به طوری که در معاهده فضای ماورای جو به کار رفته است شامل اصول و مقررات حقوق عرفی نیز می شود. یکی از  موافقتنامه های چند جانبه با اهمیت برای محیط ماورای جو، معاهده محدود ممنوعیت آزمایش 1963 است که هر گونه انفجار اتمی در کلیه محیط ها به جز زیر زمین را ممنوع  می کند. ماده 1 این معاهده صراحتاً آزمایش ها و انفجارهای اتمی در فضای ماورای جو را ممنوع کرده است. با اینکه در اصل موافقتنامه ای سه جانبه است ولی بیش از 120 کشور عضو دارد.[2]

همچنین کنوانسیون 1977 تغییرات زیست محیطی، در این زمینه قابل ذکر است زیرا صراحتاً در مورد فضای ماورای جو به کار می رود.

این کنوانسیون تکنیک های تبدیل محیط زیستی را مخرب قلمداد می کند که از طریق آزاد ساختن جریانات و مراحل طبیعی، دینامیک، ترکیب و ساختار زمین شامل بیوتا[3]،  لیتوسفر[4] هیدروسفر[5] و اتمسفر[6] یا فضای ماورای جو اتفاق می افتد. این موافقتنامه  کمتر شناخته شده، هیچ گاه در عمل آزموده نشده است و بهره آن به عنوان مانع آرایش سلاح های فضایی در حال حاضر کم است.

به دلیل کاهش احتمال شروع به مسابقه تسلیحاتی در فضا، معاهده 1972 میان ایالات متحد امریکا و اتحاد شوروی سابق در خصوص محدودیت سامانه های ضد موشک بالستیک(معاهده ABM[7] )، اهمیت زیادی دارد. به منظور حمایت از تمامیت مفهوم«تخریب قطعی متقابل[8]» دو رقیب موافقت کردند که هر کدام تنها بتوانند دو منطقه آرایش نظامی «ABM» (به وسیله پروتکل 1974 به یکی  کاهش یافت) داشته باشند، و طوری محدود شود که نتوانند دفاع« ABM» را در گستره ملی به کاربرند و یا مبنایی برای توسعه آن فراهم کنند.[9]

دیگر سلاح های کشتار جمعی در مدار حول ماه و دیگر اجرام آسمانی یا دیگر خط سیرهای حول آن ها ماده 4 معاهده فضا را اصلاح کرده است(مواد 1 و 3) .

ماده 3(2)، ممنوعیت ماده 2(4) منشور ملل متحد را با موقوف کردن صریح هر گونه  تهدید، استفاده از زور، عمل خصمانه در ماه یا از ماه نسبت به زمین، فضاپیما یا کارکنان،  مجدداً مورد تاکید قرار می دهد. باید یادآور شویم که تا سال 1994 این موافقتنامه فقط  توسط 11 کشور تصویب شد. و 5 کشور آن را امضا کردند که حتی یکی از آنها از بازیگران عمده فضایی به حساب نمی آید.[10]

کنوانسیون مربوط به ثبت اجسام پرتابی به فضا که در سال 1975 به امضا رسید توانسته است نقش مهمی را در فرونشاندن تهدید احتمالی یا پرتاب غیر قانونی سفینه ها ایفا کند ولی مواد عمده آن به شفافیت بیشتری نیاز دارد.

در سایه نفوذ فوق العاده دو ابر قدرت در جریان امضای معاهده، لازم نیست که  اعضای آن گزارش نوبه ای و اطلاعات مشروحی در خصوص پرتاب های فضایی خود به دبیر کل بدهند. همه آنها ملزمند تا بر اساس ماده کلیدی(ماده4) عمل کنند و ماموریت را آشکار کند- هر چند زودتر تقدیم دارند.

تاکنون از نظر حقوق بین الملل مرتبط با استفاده نظامی از فضا، یک مورد ثابت نشده که عملی خصمانه توسط کشورهای علیه فضا پیمای کشور دیگری صورت گرفته است.

 برنامه های رایج نظامی در فضا – قلمرو فضا

فروپاشی کمونیسم در اروپای شرقی و پایان جنگ سرد منجر به کاهش قابل توجهی در هزینه های نظامی روسیه شد(برابر بعضی برآوردها50%) و هزینه های دفاعی ایالات متحد امریکا از 306 میلیارد دلار در سال 1990 به 297 میلیارد دلار در سال 1993 کاهش یافت.[11]

بودجه نظامی فرانسه(پدیده قدرت قضایی)، واقعاً  در این مدت از 232 میلیارد فرانک به 242 میلیارد فرانک افزایش یافت. هر چند قدرت های اصلی فضایی، بودجه پروژه های خود را کاهش داده یا روی هم رفته حذف کردند. در مقام مقایسه به نظر  می رسد که در برنامه های نظامی فضایی، ایالات متحد امریکا و روسیه بسیار پر هزینه تر  عمل شده است. در فرانسه نیز برنامه نظامی فضا رو به رشد است. در حالی که هزینه های دفاعی چین در واقع نامعلوم است و توسعه مستمر برنامه فضایی آن اشاره بر این دارد که چین همانند فرانسه، قصد دارد به ساختن وسایل نظامی فضایی خود ادامه دهد.[12]

اهمیت فزاینده وسایل ارزشمند فضایی در زراد خانه های نظامی پیشرفته از اطلاعات در دسترس عموم قابل گردآوری است. گرچه تا سال 1990 به نظر می رسید که ایالات  متحد امریکا و اتحاد شوروی سابق هر دو کوشش های خود را برای توسعه سلاح موثر  ضد ماهواره ترک کرده یا حداقل به تعلیق در آورده اند، در سال مالی 91-1390، 431 میلیون دلار بودجه توسط ایالات متحد امریکا برای سلاح ضد ماهواره (ASAT) در نظر  گرفته شده بود. [13]

همان بودجه شامل 8 میلیون دلار برای برنامه مورد نظر تکنولوژی در حال توسعه بود، که برای تغییر معاهدات آتی محدود کننده سلاح های لیزری ضد ماهواره زمین پایه  قابل استفاده بود.[14] به عنوان بخشی از کاهش مقیاس برنامه «SDI» ایالات متحد امریکا  حداقل از سال 1989 سامانه طراحی شده جدیدی را برای انهدام موشک های بالستیک متخاصم در فضای ماورای جو توسعه داد.

عنوان«ریگ های برلیان»، آمادگی پنتاگون از این تعبیر گمراه کننده را نمایان می ساخت. این سامانه هزاران گلوله پرتابی(ریگ) به صورت رشته در برداشت که توسط حس کننده های هوشمند قابل استقرار در فضا به نام «چشم های برلیانی» به سوی  هدف هدایت می شدند.

قلمرو فضا

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات ، پیشینه تحقیق و مبانی نظری پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

نمونه ای از منابع و مآخذ قلمرو فضا

منابع فارسی قلمرو فضا

1. امین زاده ، الهام ، حقوق بین الملل فضا : معاهده فضای ماورای جو ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1391
2. حیدریان ، محمود ، حقوق فضا ، مجله حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران ، اسفند 74 13
3. حیدریان ، محمود ؛ اصول اساسی حقوق فضا , مجله حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران ، بهار 1379
4. خسروی ، علی اکبر ، حقوق بین الملل دفاع مشروع ، تهران ، موسسه فرهنگی آفرینه ، 1383
5. خسروی ، مجید ، هوا و فضا از دیدگاه حقوقی ، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش ، 1381
6. خسروی، مجید ، اقتدار و دیپلماسی در حقوق بین الملل ، نشر اگه ، 1389
7. زمانی ، سید قاسم ، جایگاه اصل آزادی پخش مستقیم برنامه های ماهواره ای در حقوق بین الملل عرفی ، چالش فرهنگی و حقوقی ، انتشارات سروش ، تهران ، 1381
8. صفوی، سیدحسن، حقوق بین الملل هوایی و فضایی، جلد سوم ( تهران، سازمان هواپیمایی کشوری، چاپخانه اقبال توانا، 1374
9. صلح چی و هیبت الله نژندی منش، اسناد بین المللی حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات، تهران، نشر جنگل، چاپ دوم، 1390.
10. صلح چی، محمدعلی و هیبت الله نژندی منش، حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی، تهران، نشر میزان، چاپ دوم، 1390.
11. http://law.tabrizu.ac.ir/article_1825_321.html2014
12. …
13. …

قلمرو فضا