ابن سینا و عقلانیت در فلسفه مشرقی ابن سینا

3-کتابشناسي ابن سینا

4- مسايل محوري عقل و عقلانيت نزد ابن سینا

يادداشتهاي کليات…

بخش اول: ابن سینا

فصل 1: عقلانيت در فلسفه مغربي ابن سینا

1-1- ماهيت علم و باور

2-1- رابطه انواع بديهيات و وضوح..

3-1- عقلانيت در برهان..

4-1- عقلانيت در نظريه توجيه ابن سینا

5-1- جمع بندي و نتيجه.

يادداشتهاي فصل اول..

فصل 2- عقلانيت در فلسفه مشرقي ابن سینا

1-2- تدرج و تشکيک در نفس….

2-٢- ماهيت عقل..

3-2- عقل قدسي..

4-2- تدرّج و تشکيک معناي عقلانيت در حقايق دينی و عرفاني..

5-2- انديشه‌هاي تمثيلي و عرفاني ابن سينا

6-2- مصاديق تشکيک معناي عقلانيت در داستانها و سه نمط آخر اشارات

7-2-جمع‌بندي و نتيجه.

يادداشتهاي فصل دوم.

منابع

ابن سینا و عقلانیت

کتابشناسي ابن سينا

در اينجا بي‌مناسبت نيست که اشاره اي موجز به طيف وسيع آثار ابن سینا کنيم و آنها را مورد دقت و وارسي قرار دهيم تا تفاوت بين اين دو نوع رويکرد در آثار ابن سينا مشخص شود. اگرچه بسياري از آثار ابن سینا به کلي از بين رفته است اما درحدود بيش از دويست و پنجاه کتاب،‌رساله و نامه از وي در دسترس مي‌باشد.(29) تعدادي از اين آثار مانند شفا و قانون بسيار مفصلند و تعدادي ديگر مانند رساله الفعل و الافعال و رساله في سرالقدر مختصر مي‌باشند. اين آثار را مي توان بر حسب محتويات آنها به چهار دسته تقسيم کرد: کتابها و رساله هاي فلسفي، کتابها و آثار ديني، طبيعي، رياضي و جهان شناختي و در نهايت رساله هاي تمثيلي و عرفاني.

هرچند اين تقسيم بندي شايد همه موضوعات آثار ابن سینا را در بر نمي گيرد (همچون نيرنجات، طلسمات و غيره) اما براي اهداف اين رساله مي توان از چنين تقسيم بندي استفاده کرد. از نوشته هاي فلسفي ابن سینا مي توان شفا، نجات، دانشنامه علائي، اشارات وتنبيهات، عيون الحکمه و بعضي رساله هاي متفرقه و موجز را در منطق و فلسفه نام برد. نوشته هاي ديني او شامل تفاسيري است که بر بعضي سوره هاي قرآن مجيد تقرير کرده است مانند تفسير سوره هاي اخلاص، ناس، اعلي و همچنين رساله هايي در مورد زيارت، قضا و قدر و معاد را مي توان به اين فهرست اضافه کرد.(30)

در زمينه جهان شناسي و طبيعيات و رياضيات مي توان به آثاري که ابن سینا در دائره المعارف بي نظير خود شفا و همچنين نجات که خلاصه همان کتاب شفا مي باشد، اشاره کرد. وي همچنين رساله هاي فراواني در مورد عقول، افلاک و مراتب هستي شناسي عالم خلقت و علومي مانند علم​النفس، علم جو، موسيقي نيز دارد. در پزشکي علاوه بر کتاب معروف قانون رساله هايي در مورد امراض گوناگون و نحوه معالجه آنها را در اختيار ما قرار داده است.

دسته چهارم از آثار ابن سینا که در اين رساله مورد توجه بيشتري قرار گرفته است مربوط به الحکمه المشرقيه مي باشد. اين کتاب که متاسفانه مفقود و يا نابود شده است با توجه به مطالبي که شيخ در کتاب منطق المشرقيين(31) آورده است و در فصل دوم همين بخش به آن اشاره شده است، اهميت مي يابد. غير از اين کتاب مفقود شده در حال حاضر سه داستان تمثيلي عرفاني به نامهاي حي بن يقظان، رساله الطير و سلامان و ابسال (با توجه به شرحي که خواجه نصير در ذيل کتاب اشارات و تنبيهات ارايه داده است) موجود مي باشد. سه نمط آخر کتاب اشارات و تنبيهات نيز که بحثهاي مفصلي در مورد عرفان انجام داده است را مي توان به اين فهرست اضافه کرد.

مسايل محوري عقل و عقلانيت نزد ابن سینا

عقل در انديشه ابن سینا دامنه وسيعي دارد. از يک طرف با مباحث نفس، مراتب نفس و قواي نفس مرتبط است. از طرف ديگر موضوعات متنوع علم مانند علم، علم به خداوند، اتحاد عالم و معلوم يا عاقل و معقول در علم ذات به ذات و انواع علم که شامل تصور و تصديق مي شود در آن جريان دارد. همچنين عقل جايگاه خاصي در جهان شناسي ابن سينا ايفا مي کند و سلسله مراتب هستي دارد. در حيطه عقل و نفس مباحث عقلانيت نظري و عقلانيت عملي مطرح مي شود.

هر يک از اين موضوعات را در حدي که لازم باشد و ما را در فرضيه‌هاي اين رساله ياري دهد و همچنين در وسع نگارنده باشد مورد استفاده قرار خواهيم داد.

ابن سينا ديدگاه ممتاز خود را در جهان شناسي عالم با استفاده از شرحي که در مورد ممکن‌الوجودها مي دهد، ارايه مي کند. او مي گويد جواهر بسيط به سه دسته تقسيم مي شوند:

1- جوهري که از ممکنات است و کاملاً‌ از ماده و قوه مجرد است و آن را عقل مي‌نامند.

2- جوهري که وجود واحد دارد اما صورت موجودات ديگر را مي پذيرد و آن خود به دو مقوله تقسيم مي‌شود که عبارتند از:

– جوهري که تقسيم پذير نيست و گرچه مفارق از ماده است در افعال خود محتاج به ماده است و آن را نفس مي خوانند .

– جوهري که تقسيم پذير است و داراي سه بعد طول، عرض و عمق است و آن را جسم مي نامند.(32)

در اينجا با جايگاه عقل در سلسله مراتب هستي از ديدگاه ابن سینا آشنا مي شويم. او اين جواهر غيرجسماني يا عقول را بالاترين مرتبه سلسله مراتب موجودات عالم هستي مي‌داند و آنها را بي واسطه مخلوق خداوند در نظر مي گيرد.(33)

موضوع ديگري که در مورد عقل وعقلانيت در ابن سینا اهميت دارد بحث نفس مي‌باشد. از نظر او نفس جوهري غيرجسماني و تقسيم ناپذير است که وابسته به ماده يا جسم مي باشد. نفس به واسطه قواي خود در بدن تاثير مي گذارد به علاوه نفس مي تواند خود را تعقل کند. اين تعقل حکايت از اين دارد که جوهري مجرد است ابن سینا اين برهان را روشن ترين برهان براي اثبات تجرد نفس در نظر مي گيرد.(34) از طرف ديگر نفس مي تواند حقيقت اشياء را ادارک کند. اين ادراک انواع مختلفي داردکه شامل تخيل، توهم و تعقل مي‌باشد. در اين جا نيز شيخ به طور مستوفايي به بحث ادراکات عقلي مي پردازد. از جمله مسائل مهم نفس موضوع عقل نظري و عقل عملي است. خواجه طوسي قواي نفس ناطقه را با الهام از کلام ابن سینا در اشارات در اولين تقسيم خود چنين تقسيم مي کند:

1- قوه اي که براي نفس به اعتبار تاثير و تصرف نفس در بدن وجود  دارد.

2- قوه اي که به اعتبار تاثر نفس از عقل فعال در جهت تکميل استعدادهاي نفس برايش وجود دارد.(35)

اين تقسيم بندي تقريباً در اکثر آثار فلسفي ابن سينا مشهود است. از نظر او انسان اين توانايي را دارد که هر چيزي را که به صورت علم و دانش فرا مي گيرد در مرحله عمل نيز به کار گيرد. بنابراين در نفس دو مرتبه يا دو قوه اين وظيفه را انجام مي دهند. قوه اي که به درک کليات ومعقولات اقدام مي کند وديگري قوه اي مي‌باشد که مدرک جزئيات است و در تدبير اعمال انسان نقش آفريني مي کند.

عقل نظري في نفسه به چهار عقل يا چهار مرتبه تقسيم مي شود که شامل عقل هيولاني، عقل بالملکه، عقل بالفعل وعقل بالمستفاد مي شود. عقل بالمستفاد عالي ترين وکامل ترين مرتبه عقلانيت آدمي مي تواند با کسب کمالات از عالم قدس به نهايت کمال انساني نايل شود. نکته مهم در مورد سير تکاملي اين عقول چهارگانه اينست که هيچ يک از آنها در تزاحم با ديگري نيستند بلکه نفس انسان در حرکتي اشتدادي مراتب کمالي خود را از عقل هيولاني تا عقل بالمستفاد طي مي کند.

عقلانيت در فلسفه مغربي ابن سینا

در اين بخش جهت‌گيري ابن سینا را در بحث عقلانيت از مسير موضوعاتي مثل علم، باور، تعريف و بديهيات آغاز مي‌کنيم و سپس در موضوعات برهان و توجيه به پايان مي‌رسانيم. بديهيات، برهان و توجيه مقوله‌هايي هستند که ما را وارد دنياي بحثهاي دقيق و حساب شده، منطقي و فلسفي مبناگرايان سنتي در فلسفه اسلامي مي‌نمايند. قصد ما اينست که نشان دهيم حتي در اين قلمرو به ظاهر غيرقابل نفوذ که همه سخنان، تعاليم و بحثها از صلابت، استحکام و قطعيت زيادي برخوردارند، مي‌توان روزنه‌هايي براي مشرب ذوقي، عرفاني و حکيمانه اين فيلسوف جهان اسلام يافت. اين فصل به ما کمک مي کند با استفاده از تعاريف و جملات ابن سینا هر يک از مصاديق مربوط به اعتقادات قطعي و جازم را رديابي کنيم و آنها را با نگاهي متفاوت مورد ارزيابي قرار دهيم. اين موضوع را تحت عنوان دو رويکرد متفاوت ايده‌آل‌گرايانه و واقع‌گرايانه مورد بررسي قرار مي‌دهيم.

عقلانيت در نظريه توجيه ابن سینا

در ميان تقسيم بنديهايي که امروزه براي انواع نظريات توجيه مطرح مي شود مي‌توان ابن‌ سینا را در رديف مبناگروان قرار داد.(43) مبناگروان کساني هستند که معتقدند اولاً باورهاي انسان نيازمند اين است که توجيه شوند يعني صرف صادق بودن باورها کافي نمي باشند ثانياً اين باورها يا بايستي خود از جمله باورهاي مبنايي و پايه باشند که نيازمند توجيه نمي باشند يعني خطاناپذير و ترديد ناپذيرند و يا بايستي توجيه شوند و متکي بر باورهاي پايه و مبنايي باشند.

در اينجا لازم است اصطلاح ديگري را شرح دهيم که امروزه رايج است: عقلانيت نظري[1] و عقلانيت عملي.[2] اين اخير از موضوع بحث ما خارج است. نظريات مربوط به عقلانيت نظري با دو رويکرد متفاوت مورد بحث قرار مي‌گيرند که از آنها دو نوع نظريه استنباط مي شود: نظريه واقع‌گرايانه و نظريه ايده‌آل‌گرايانه. نظريه ايده‌آل‌گرايانه مبتني بر پيش فرض علم خطاناپذير و معرفت قوي است. در حالي‌که نظريه واقع‌گرايانه مبتني بر معرفت خطاپذير و قابل نقد است. عقلانيت نظري ايده‌آل‌گرايانه در جستجوي معرفت خطاناپذير است.(44) اين ديدگاه مولفه‌هايي دارد که عبارتند از:

الف- براي کسب باور صادق موجه يا معرفت، لازم است براي صدق گزاره دلايلي داشته باشيم. در اينجاست که توجيه ما را با اقامه دليل متصل مي کنند. دلايل بايستي به گونه‌اي باشند که هر نوع نقض را از اين معرفت منتفي کند. بنابراين براي رسيدن به معرفت خطاناپذير علاوه بر صدق گزاره موجه شده بايستي به صدق لوازم آن گزاره نيز توجه شود. بدين ترتيب از هرگونه ساختار نامنسجم در معرفت جلوگيري مي‌شود. يعني در روند توجيه جنبه آفاقي معرفت شناختي[3] تامين مي‌شود.

ب- براي وصول به آفاقيت معرفت شناختي فرد بايستي از کليه عوامل روان شناسي، اجتماعي ومعرفتي که مانع مي شود تا ذهن همچون آينه اي صاف حکايتگر صادق عالم واقع باشد، پرهيز کند. به عبارت ديگر انسان بايستي تمام وقت خود را به کار گيرد تا گرفتار خطاي سهوي و عمدي نشود. چنين فعاليتي توسط ذهن امکان دسترسي به عينيت معرفت شناختي را فراهم مي کند.

اين رويکرد امروزه با نقدهاي جدي مواجه شده است. از جمله اين مسئله مطرح است که با توجه به محدوديتهاي قواي شناختي بشر دستيابي به چنين عقلانيتي امکان پذير نمي باشد. اين محدوديتها شامل اين موارد مي باشد:

1- توانايي و ظرفيت انسان در انجام استدلال با محدوديتهاي جدي مواجه است يعني آدمي نمي تواند به استدلال خاصي به طور قطعي و همه جانبه و در همه زمانها بسنده کند.

2- امکان سنجش و سازگاري باورهاي انسان به طور کامل و قطعي وجود ندارد. اگر کسي درصدد باشد که باور خود را با ساير باورهايش از لحاظ هماهنگي و سازگاري مشخص سازد به زماني بسيار طولاني حتي بيش از طول عمر يک انسان نياز دارد.

3- برخلاف ديدگاه ايده‌آل‌گرايانه پس از صادق پنداشتن باور نمي‌توانيم همه لوازم باور را مورد توجه قرار دهيم تا از حصول باور صادق خطاناپذير مطمئن شويم. چنين امري غيرممکن است و از حدود توانايي انسان خارج است. (45)

اين گونه مشکلات و محدوديتها در ديدگاه ايده‌آل‌گرايانه منجر به تغيير رويکرد غالب معرفت‌شناسان به رويکرد واقع‌گرايانه شد. در اين رويکرد محدوديت قواي ادراکي انسان و محدوديت معرفت‌هاي خطاناپذير وي مورد توجه قرار گرفت. ادراکات مبتني بر حواس در صورتي خطاناپذير خواهند بود که فرد از حواس سالمي برخوردار باشد. نکته مهم اين است که دراين رويکرد خطاپذير بودن بسياري از زمينه هاي معرفتي ما منجر به جهل نخواهد شد بلکه به آنها نيز معرفت داريم اما معرفت ضعيف يا حداقلي خواهيم داشت. معرفت هر انديشمندي بر حسب وضعيت زماني و مکاني وي معنا مي يابد و لذا احتمال تغيير باورهاي وي و احتمال آشکار شدن خطاهاي هر معرفتي وجود خواهد داشت.

عقلانيت در فلسفه مشرقي ابن سینا

در اين فصل ابتدا جايگاه نفس، عقل و عقلانيت در منظومه فکري ابن سينا مطرح مي‌شود. انواع ادراکات نفس و سير و تحول عقل در نظر ابن سينا مورد بررسي قرار مي‌گيرد. از جمله مهم‌ترين مسايل اين فصل «عقل فعّال» و «عقل قدسي» است که به فراخور بحث پي‌گيري مي‌شود. او رابطه نفس انسان را با عقل فعّال چنان مي‌داند که گويي نفس انسان براي تشکيل صور معقول در هر لحظه محتاج عنايات و افاضه‌هاي عقل فعّال مي‌باشد. به نظر مي‌رسد که اين نوع نگاه به رابطه انسان با عالم عقول مجرد يا عقل فعّال زمينه‌ساز جهت‌گيريهاي شفاف‌تر و آشکار‌تر وي به موضوعات عرفاني و دريافتهاي شهودي ماوراي عقلاني است. نکته جالب توجه استفاده از واژه‌هايي مانند «طلوع» و «اشراق» عقل فعّال بر نفس ناطقه انساني است. اين رويکرد فاصله معناداري بين ابن‌سينا و فلاسفه يونان و به ويژه ارسطوييان به وجود مي‌آورد.

در ادامه خصوصيات و ويژگيهاي آثار تمثيلي رمزي که در حيطه هاي عرفان و معارف متعالي ديني کاربرد بسيار دارند بررسي مي‌شود. از جمله اين ويژگيها ماهيت افشا نشدني و بسيار عميق و متعاليتر از فهم معمول در تجارب و کشفيات معنوي و عرفاني می باشد. در اين بند تلاش کرديم نشان دهيم ابن سينا اهميت وافري به چنين تجارب و حوزه هاي معرفتي دارد. به طوريکه هم به طور مستقيم و صريح در قالب کتاب الاشارات و التنبيهات حالات، روحيات، توانائيها، رياضتها و تفاوتهاي اساسي عرفاي اهل دل و عمل را مطرح مي کند و هم در قالب داستانهاي رمزي و تمثيلي به طور غيرمستقيم از حالات و سير و سلوک عرفاني خود حکايت مي کند.

سبک و سياق اين قبيل از داستانهاي ابن سینا به گونه اي است که براي خواننده اثر محرز مي شود که وي اين مراحل پرفراز و نشيب سير و سلوک  را طي کرده است. برخلاف عده اي از مفسران به نظر مي‌رسد مي‌توان شواهدي را يافت که ابن سینا صرفاً راوي و شرح دهنده حالات و خصوصيات متعالي اهل دين و عمل يا صاحبدلان سرزمين معنويت نبوده است بلکه خود نيز اين مراحل را طي کرده است. با پذيرفتن اين امر به خوبي روشن مي شود که اين فرضيه که ابن سينا قايل به نوعي توسع در معنا و مفهوم عقلانيت مي باشد چندان بي وجه و غيرقابل توجيه نمي باشد و مي توان از آن دفاع کرد.

جهت مشاهده نمونه های دیگر از مبانی نظری رشته فقه و حقوق اسلامی کلیک کنید.

نمونه ای از منابع

• 48-شايگان،1371،صص271،270
• 49-پورنامداريان،1368،صص220،223
• 50-تقی، 1382،ص27
• 51-ابن‌سينا،بي‌تا،صص١٧،١٨،٢٨،٢٩
• 52-همان،صص١٩،٢٠
• 53-پورنامداريان،١٣٦٨،ص٢٣٥
• 54-كربن،١٣٣١،ص٨٧  همچنين در مورد نظريه خانم ماري گواشون ر.ك: (A.M.Goichon,Le recit de Hayyibn Yaqzan Commente par de texte de Avicenne به نقل از : سجادي،١٣٧٤،ص٢٩)
• 55-خراساني،١٣٧٠،ج٤،ص٢٦
• 56-صفا،١٣٦٦،ج١،صص٦٣٠،٦٣٢
• 57-پورنامداريان، ١٣٦٨، صص٢٦٥-٢٦١،١٩٠-١٨٩
• 58-تقي،١٣٨٢،ص٢٧
• 59-كربن،١٣٨٤،ص٥١
• 60-همان،صص٥٧-٥٦
• 61-ابن‌سينا،١٣٧٦،صص٥٤-٥٢
• …
• …