شهر در دوره ساسانیان – مفهوم شهر و عناصر کالبدی در شهرهای ایران با تأکید بر دوره سامانیان

مفهوم شهر و عناصر کالبدی در شهرهای ایران با تأکید بر دوره سامانیان

مفهوم شهر و عناصر کالبدی در شهرهای ایران با تأکید بر دوره سامانیان

شهر در دوره ساسانیان

شهر در دوره ساسانیان

فصل دوم: عناصر کالبدی در شهرهای ایران با تأکید بر دوره سامانیان – شهر در دوره ساسانیان ……………………………………………………

1. ارگ /کهندژ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

پیشینه نام………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

مکان‌یابی و ساختار ارگ در قلمرو جغرافیایی ایران……………………………………………………………………………………..

ارگ در ایران باستان ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..

ارگ در دوره اسلامی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

کهندژ در شهرهای عصر سامانی- شهر در دوره ساسانیان ……………………………………………………………………………………………………………………………….

2. شارستان و ربض (بیرونی)………………………………………………………………………………………………………………………………………..

مفهوم شارستان و ربض در ایران…………………………………………………………………………………………………………………

شارستان و ربض در دوره سامانیان…………………………………………………………………………………………………………..

دروازه………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

کوی / محله…………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………

مسجد……………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………..

بازار…………………….. ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..

میدان…………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………….

فصل سوم: مفهوم شهر در ایران با تأکید بر دورۀ سامانیان- شهر در دوره ساسانیان ………………………………………………………………………………..

1. درآمدی بر مفهوم شهر………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
2. دستکرت……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
3. دیه/ ده…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
4. تسوک…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
5. روستا/ روستاک/ رستاق……………………………………………………………………………………………………………………………………………..
6. کوره………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………….
7. قصبه / مصر……………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………….
8. استان……………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………..
9. بازشناسی مفهوم شهر در ایران – شهر در دوره ساسانیان………………………………………………………………. ……………………………………………………………..

منابع شهر در دوره ساسانیان  …………………………………………………………………………………………………………………….

شهر در دوره ساسانیان

مفهوم شهر و عناصر کالبدی در شهرهای ایران با تأکید بر دوره سامانیان

فصل دوم

عناصر کالبدی در شهرهای ایران با تأکید بر دوره سامانیان

شهرهای ایران تا پیش از آنکه در معرض تحولات نوین صنعتی قرار بگیرند _ که نخستین پیامد آن ویرانی شاکلۀ دفاعی و گسترش روزافزون عرصه شهر بود_ متأثر از طرح‌هایی بیش و کم همانند با الگویی هدفدار ساخته و آباد می‌شدند. ویژگی بارز شهرهای ایران از نظر ساخت فضایی و عناصر کالبدی، دوام و پایداری این عناصر در دوره‌های گوناگون بوده است. چنان که ارگ هسته اولیۀ بسیاری از شهرها و شارستان و ربض دو بخش اصلی در استقرار زندگی شهری را همواره در طی چند هزاره از تاریخ ایران بردوام نگه داشتند.

عناصر کالبدی همواره رو به تکامل می‌گذاشتند و حتی با آمد و شد سلسله‌های حکومتی و دگرگونی‌های اجتماعی و فرهنگی، از آن میان مذهبی، ساختار تاریخی و کالبد خود را پایدار نگه داشتند و تنها تغییراتی چند در شیوه‌های کارکرد برخی از عناصر شهرها ایجاد شد. این مسئله در دوره سامانیان که به واقع در«میان پردۀ» شهرسازی دوره پیش از اسلام و پس از آن نقش مهمی بر عهده داشته است، به گونه‌ای از نظام‌مندی در شهر و شهرنشینی نائل آمد و از این رهگذر مشخصه‌های کهن و نوین عناصر کالبدی شهرها را توأمان در هم آمیختند.

در اینجا تلاش می‌شود تا برخی از بخش‌ها و عناصر کالبدی شهرها بر اساس پیشینه تاریخی آنها تا روزگار سامانیان و تأثیرات شیوه‌های کهن ساخت در این دوره و در نتیجه دستاورد آن برای ارائه طرحی بیش و کم ماندگار برای دوره‌های بعد، مورد بازشناسی و تأمل قرار گیرند.

ارگ

ارگ به عنوان هسته مركزی سازمان اداری- سیاسی شهرهای ایران از سیر تاریخی و ویژگی منحصر به فرد معماری جالب توجهی در گستره تاریخی و فرهنگی این مرز و بوم برخوردار است، كه هم نام و هم پیشینة تاریخی و روند رو به تكامل معماری آن در پیوند با تحولات سیاسی- اجتماعی و متاثر از رویدادهای تاریخی است.

پژوهش پیرامون ارگ‌های ایران نیازمند بررسی از جنبه‌های مختلف و از دیدگاه دانش‌های گوناگون توسط متخصصان مختلف است. چنان كه بررسی ‌نام‌واژة ارگ مقوله‌ای است كه بایستی از دیدگاه زبانشناسی تاریخی مورد مطالعه قرار گیرد، ساختار ارگ در پهنة شهرها بایستی از دیدگاه شهرشناسی تاریخی و بنای آن در بررسی‌ها و کاوش‌های متخصصان معماری می‌گنجد؛ اما آنچه در پیوند این مقوله مورد تأمل است سیر تاریخی و سیر تداوم هنری ارگ به عنوان پیكره‌ای عظیم از شهرهای روزگاران گذشته است كه در چند سده اخیر با اختراع ابزارهای قلعه‌كوب كارایی خود را از دست دادند و چنان شد كه در دهه‌های اخیر عملاً به عمارت‌هایی در كناره شهرهای جدید (مانند ارگ بم) یا نمایشگاه و موزه‌ای در درون شهرهای بزرگ (مانند ارگ كریم‌خان زند در شیراز) تبدیل شدند.

بررسی تاریخی شهر و شهرنشینی در ایران، گواه از آن دارد که سدۀ چهارم قمری جزو درخشان‌ترین دوره‌های شکوفایی در تحولات شهر به شمار می‌رود. در این مقطع زمانی و در گستره‌ای عظیم از قلمرو فرهنگی- تاریخی ایران، کهن‌شهرهای ایرانی پیونددهنده و تکمیل‌کنندۀ شهرسازی و بستر شکوفای ارائۀ شیوه‌های شهرنشینی متناسب با سنت‌های مدنی ایرانی در دورۀ اسلامی بوده‌اند. در این میان، دورۀ زمانی سامانیان مهم‌ترین نقش را در تلفیق همه‌جانبۀ دو ساختار کهن و جدید ایرانی و ایرانی- اسلامی، ایفا کرد. بدین ترتیب، عملاً راه را برای بالندگی ساختار شهری در مقوله‌ها و مؤلفه‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی هموار ساخت.

درآمدی بر مفهوم شهر (شهر در دوره ساسانیان)

دربارۀ «مفهوم شهر» در ایران و اسلام، تا کنون تأملات و بررسی‌های شایان توجهی انجام شده است و پژوهشگران از دیدگاه‌های گوناگون مفهوم شهر را مورد بررسی قرار داده‌اند. در حوزه‌های گوناگون علمی و البته در هر حوزه متناسب با نوع برداشت پژوهشگران از مفهوم شهر، بررسی‌هایی پیرامون این مسئله انجام شده است. در حوزه‌های علمی مانند معماری و شهرسازی، باستان‌شناسی و تاریخ، جغرافیای انسانی (در حوزه‌های شهری و روستایی، سیاسی و اقتصادی)، جامعه شناسی، اقتصاد (به ویژه در حوزۀ اقتصاد شهری)، و … و یا در حوزه‌های علمی میان‌رشته‌ای مانند جامعه‌شناسی تاریخی، اقتصاد سیاسی، فرهنگ و تمدن (در معنای عام آن) و … مفاهیمی چند برای شهر بیان شده است که البته وقتی تفاوت دیدگاه‌های پژوهشگران هر کدام از این حوزه‌های علمی بر مفاهیم فوق افزوده شود، گستردگی این موضوع به مسئله‌ای مهم تبدیل می‌شود که ارائۀ تعریفی واحد، همه جانبه و جهان شمول از شهر را سخت دشوار می‌کند.[1]

چنان که ملک‌شهمیرزادی در بررسی مفهوم شهر از دیدگاه باستان‌شناسی به رغم شناخت پایه‌ای از مفهوم شهر یا «نخستین شهرها»، امکان ارائۀ تعریفی از شهر و شهرنشینی در سطح جهانی و ایران را غیرممکن دانسته است.[2] شهرپژوهان معمولاً با تأکید بر ساخت فضایی و کالبد معماری شهر بر اساس آهنگِ ظاهری آن، سعی کرده‌اند، «ماهیت شهر»[3] را از دیدگاه مفهومی و در تقابل با دیگر اماکنی که جنبۀ سکونت‌گاهی یا استقرار انسان داشته باشند،[4]

مورد ارزیابی و تعریف قرار دهند. بر این اساس است که معمولاً شهرسازان و شهرشناسان، در ساخت فضایی یا سیمای شهر در منظر عمومی، طبیعت و اقلیم، اقتصاد، جامعه و فرهنگ را به عنوان عوامل اثرگذار برمی‌شمارند.[5] عدم اجماع علمی نه تنها در میان پژوهشگران حوزه‌های گوناگون بلکه در یک حوزه نیز باعث می‌شود به تعریفی واحد از شهر، خاص آن حوزه نائل نشوند. چنان که برخی از پژوهندگان شهر، تلاش‌های صورت گرفته پیرامون ارائۀ تعریف دربارۀ شهر را در حد ابتدایی می‌دانند که «کار تدوین معنا و تعریفی برای شهر در فرهنگ ایران، قدم‌های اولیه را بر می‌دارد».[6]

بر این اساس است که مفاهیم ارائه شده از شهر، بیش از هر چیز ماهیت تاریخی دارد تا دیدگاه‌های نو. چنان که حتی شهرشناسان و شهرسازان بی آن که در تاریخ به معنای عام و همه جانبۀ آن تأمل کرده باشند یا به قولی «تاریخ‌پژوهی» را به محک تجربه گذاشته باشند، سعی در بازشناسی معنای شهر در ایران از ورای منابع و پژوهش‌های تاریخی کرده‌اند.[7] این اقدام شایسته، اگرچه از نگاه پژوهندگان تاریخ مورد نقد و ارزیابی‌هایی قرار می‌گیرد و ممکن است، اختلاف نظرهایی در این موضوع، به وجود آید اما تلاش برای ارائۀ مفهوم تاریخی شهر در پژوهش‌های جدید می‌تواند باعث توجه بیش‌تر پژوهندگان تاریخ دربارۀ این مقوله شود.[8]

در تاریخ تحولات شهر و شهرنشینی در ایران، نام‌واژه‌های بسیاری در پیوند با شهر و شهرنشینی و بیش‌تر از نظر سلسله مراتب اهمیت مکان‌های جغرافیایی برای زندگی جمعی، به کار رفته است که تنوع و گستردگی معنایی این واژه‌ها، خود نشان‌دهندۀ شکوفایی شهرسازی و شهرنشینی در این دوره از تاریخ ایران و در جهان اسلام است. نام‌هایی که مربوط به دورۀ زمانی سدۀ چهارم قمری مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرند، عبارتند از: دستگرد (دسکره)، دیه (ده)، تسوج (طسوج)، رُستاق (روستا)، شهر، شهرک، شهرستان، شار، شارستان، مدینه، بَلَد و بلده، قصبه، رَبْع، مِصْر، حوزه، ناحیه (ناحیَت)، کوره (خوره)، حِصه و استان.

بررسی «نظام سلسله مراتب ارضی» در تقسیمات اداری، سیاسی و اجتماعی، کارکردهای گوناگون اصطلاحات و نشانه‌های این سلسله مراتب را در بخش‌های جغرافیایی دورۀ سامانیان نشان خواهد داد. مهم‌تر این که علت‌یابی چرایی و توصیف چگونگی بالندگی شهرها (در معنای عام آن) را آسان‌تر خواهد کرد. روش کار در بررسی این نام‌واژه‌ها، بازشناسی معنا و مفهوم آنها در دوره‌های گوناگون و با تأکید بر واژه‌شناسی تاریخی است. از آن پس کاربرد این مفاهیم در دورۀ سامانیان مورد تأمل قرار خواهد گرفت.

شهر در دوره ساسانیان

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های ارشد تاریخ کلیک کنید . 

پاورقی شهر در دوره ساسانیان

[1] برای آگاهی بیش‌تر از طرح این مسئله در حوزۀ تاریخ ایران، ر.ک: یوسفی‌فر، ساختار اقتصاد شهری در ایران دورۀ سلجوقیان، ص 244.

[2] ملک شهمیرزادی، «بررسی مفهوم شهر از دیدگاه باستان‌شناسی»، ص 32.

[3] برای آگاهی بیش‌تر از طرح مسئلۀ «ماهیت شهر»، ر.ک: چنسی هریس و ادوارد اولمن، «ماهیت شهر»، مقالاتی دربارۀ شهر و شهرسازی، گردآوری و ترجمه منوچهر مزینی (تهران: دانشگاه ملی ایران، 1355)، ص 15- 39.

[4] در اینجا منظور هر گونه مکانی است که به عنوان سکونتگاه به اختیار آدمی درآمده و در آن تغییرات کالبدی ایجاد کرده تا ضمن انجام ساخت‌وساز آن را به صورت محل استقرار خویش درآورد، از غارنشینی تا کپرنشینی کنارۀ رودها و سواحل و از ده‌نشینی تا شهرنشینی: برای آگاهی از روند این تحول و به صورت اجمالی، ر.ک: ورجاوند، «شهرسازی و شهرنشینی در ایران»، شهرهای ایران، ج4، ص 1- 6.

[5] نمونۀ موردی این امر را حبیبی در کتاب از شار تا شهر طرح کرده است، ر.ک: مقدمه، ص سه – پنج. وی این عوامل را در سه دستۀ کلی مطرح کرده است: مسائل جهان‌بینی شامل عوامل فرهنگی و اجتماعی، عامل اقتصادی، عامل محیط یا اقلیم. یوسفی‌فر نیز که بر آن است تا «تعریفی از شهر… منطبق با واقعیت اجتماعی این پدیده» و بر اساس «تعریف تاریخی از پدیدۀ شهر» ارائه دهد (ساختار اقتصاد شهری در ایران دورۀ سلجوقیان، ص 246)، شهر در ایران را «مولود سه عامل کلی» می‌داند که حبیبی طرح کرده است: ر.ک: یوسفی‌فر، ساختار اقتصاد شهری در ایران دورۀ سلجوقیان، ص 251. از نگاه دیگر عوامل در پنج دستۀ کلی موضوعی قابل تقسیم‌بندی هستند که از درون سه عامل یاد شده استخراج می‌شوند: جغرافیایی (با تأکید بر طبیعت و اقلیم)، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی. سلطان‌زاده در یک دسته‌بندی کلی، عوامل اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را سه دستۀ کلی و نظامی، تجاری، مذهبی را به عنوان عوامل دستۀ دوم در پیدایش شهرها معرفی می‌کند، مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، ص39- 55. چنان که خواهد آمد اختلاف نظرها دربارۀ عوامل پیدایش شهر خود عاملی است مهم در ارائۀ مفاهیم گوناگون از شهر در حوزه‌های علمی مختلف.

[6] فلامکی، باززنده سازی بناها در شهرهای تاریخی، ص 86.

[7] برای نمونه: حبیبی در کتاب از شار تا شهر، سلطان‌زاده در کتاب مقدمه‌ای بر تاریخ شهرنشینی در ایران و دیگر کتاب وی تحت عنوان روند شکل‌گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران؛ همچنین در مجموعه مقالات پیرامون مفهوم، ماهیت و معنای شهر در کتاب مفهوم شهر، تدوین و ترجمۀ گروه مطالعات شهری و منطقه ای؛ برای آگاهی بیش‌تر از نظر انتقادی در این باره، ر.ک: ورجاوند، «شهرسازی و شهرنشینی در ایران»، ص 2- 3.

[8] از زمانی که احمد اشرف نخستین مقالۀ مفصل را با عنوان «ویژگی‌های تاریخی شهرنشینی در ایران دورۀ اسلامی» ارائه کرد (1353)، بیش از سه دهه گذشته است و در طی این مدت مقالات گوناگونی با تأمل در مفهوم تاریخی شهر در دوره‌های گوناگون تاریخ ایران پیش از اسلام و پس از اسلام منتشر شده است. اما همچنان این موضوع، پژوهشگران تاریخ را برای هر دوره می‌طلبد. برای آگاهی بیش‌تر از یک نمونه تلاش در این زمینه، ر.ک: یوسفی‌فر در رسالۀ دکتری با عنوان ساختار اقتصاد شهری در ایران دورۀ سلجوقیان، (ص 243- 275). تلاش وی برای ارائۀ «تعریف تاریخی از پدیدۀ شهر» اما با تأکید بر مسئلۀ اقتصاد شهری دورۀ سلجوقیان الگوی پژوهشی ارزنده‌ای در این زمینه به شمار می‌رود.

شهر در دوره ساسانیان