سكونتگاه های غیررسمی – برنامه ریزی به منظور توانمندسازی و سازماندهی سكونتگاه های غیررسمی

برنامه ریزی به منظور توانمندسازی و سازماندهی سكونتگاه های غیررسمی

برنامه ریزی به منظور توانمندسازی و سازماندهی سكونتگاه های غیررسمی

سكونتگاه

مفاهيم، تعاريف و چارچوب نظري..

مقدمه.

2-1- مفاهيم و تعاريف..

2-1-1- مفهوم سكونتگاه های غیررسمی

2-1-2- تعاريف سكونتگاه های غیررسمی

2-1-3- تعريف توانمند سازي..

2-2- گرايشات شهرنشيني و سكونتگاه های غیررسمی

2-2-1- گرايشات جهاني.

2-2-2- گرايشات شهرنشيني و سكونتگاه های غیررسمی در ايران.

2-3- ويژگيهاي سكونتگاه های غیررسمی.

2-4- علل پيدايش سكونتگاه های غیررسمی.

2-4-1- عوامل ساختاري جامعه:

2-4-2- علل سازماني:

2-4-3- فقدان سيستم‎هاي حمايتي و مشاركتي:

2-4-4- فعاليت‎هاي باندهاي (مافيايي) نامشروع زمين.

2-5-  رويکردها و رهيافتهاي مداخله در اسکانهاي غيررسمي.

2-5-1- رويکردهاي مداخله در اسکانهاي غيررسمي در قالب ديدگاههاي مختلف..

2-5-2- بررسي تاريخي رويکردهاي مداخله در اسکانهاي غيررسمي.

2-5-2-1- مقطع اول (دهه 1960)

2-5-2-2- مقطع دوم (دهه 1970)

2-5-2-3- مقطع سوم (دهه 1980)

2-6- فرآيند توانمند سازي..

2-7- ساختار و ابعاد توانمندسازي..

2-8-  جایگاه و اهمیت مشارکت با تأكيد بر توانمندسازي سكونتگاه هاي غيررسمي.

2-8-1-  مشارکت توسعه ای..

2-8-2-  الگوی مشارکت ساکنین سکونت گاه های غیر رسمی.

2-8-3-  موانع و مشکلات مشارکت متشکل مردمی در کشور

2-8-3-1-  محدودیت های ساختاری و سیستمی ( نبود سازماندهی و زیر ساخت های مناسب)

2-8-3-2- محدودیت های فرهنگی و اجتماعی ( نبود یکپارچگی فرهنگی ، زبانی و …)

2-8-3-3-  محدودیتهای نهادی :

2-8-3-4- محدودیت های قانونی ؛

2-8-3-5- محدودیت های مالی ؛

2-8-3-6- محدودیت های مربوط به حرکت جدید سازمان های غیر دولتی ؛

2-8-3-7- محدودیت های تکنولوژی ؛

2-8- نتيجه گيري و ارائه رويکرد نظري تحقيق.

منابع

سكونتگاه های غیررسمی

مفهوم سكونتگاه های غيررسمی

سكونتگاه های غیررسمی در جهان از پيشينه طولاني برخوردار است، که از زمان شکل گيري تا کنون با عناوين متعددي چون: حاشيه نشيني، سکونتگاه هاي خودرو و نابسامان، اجتماعات آلونکي، سكونتگاه نابهنجار و خود انگيخته ناميده مي شود. بدين صورت كه شخصي به غيراز مالك زمين، مساكني را با اجازه و يا بدون اجازه صاحب ملك مي ساخته است. اما آنها مساكن حاشيه اي غيرقانوني، به آن مفهومي كه ما تعريف و طبقه بندي مي نمائيم، نبوده اند.

با اين حال، « اسکان هاي غيررسمي » در حقيقت يك اصطلاح منسوب به غرب است كه سابقه آن به نوشته هاي متفكريني چون رابرت پارك[1]، اورت استون [2]، جان ترنر[3] و چارلز آبرامز[4] برمي گردد.

رابرت پارك و اورت استون در نوشته هاي خود كوشيدند ظهور يك تيپ شخصيت، يعني انسان با سکونت غيررسمي را در وضعيت برخورد و ستيز فرهنگي روشن سازند. همانگونه كه پارك نشان داده، انسان ساکن سکونتگاه غيررسمي كسي است كه در سرنوشت، محكوم به زندگي در دو جامعه با فرهنگ نه متفاوت بلكه متعارض مي باشد (Kazemi , 1980, pp 19-50)

جان ترنر در سال 1969 نظريه خوش بينانه و مثبتي را اتخاذ نمود و اســکانهاي غيررسمي را به عنوان راه حل بسيار مناسب براي مشكلات مسكن در نواحي شهري كشورهاي در حال توسعه توصيف كرد.(Turner, 1968, p357)

سكونتگاه های غیررسمی فاکتور برجسته و غالب در شهرنشيني و تهيه مسکن براي فقراي شهري مي باشد. اين سکونتگاه ها نبايد به مانند بخشي از بحران کشوري مسکن، بلکه به عنوان سهم فقرا، براي حل مسئله خودشان نگريسته شود. (El-Batran, et al, 1998, p222) اين گونه سکونتگاه ها در واقع مشكل بي‎ضابطه‎اي از تجمع مكاني گروههاي كم‎ درآمد در نقاط آسيب‎پذير شهر مي‎باشد كه به صورت كاملاً سازمان‎نيافته (خودرو و فاقد مجوز رسمي از نهادهاي شهري) ايجاد مي‎گردد.

اين نواحي به دليل سرعت پيدايش و عدم نظارت دستگاههاي اجرايي فاقد استانداردهاي قابل قبول زيستي بوده و عمدتاً در فقدان نظام شكل‎يافته (مطلوب) سكونتي و در پاسخگويي فقرا به نياز سكونت آنها در مدت زمان بسيار كوتاه شكل مي‎گيرند. در ادبيات توسعه شهري، اين محدوده‎ها را جزء نواحي آسيب‎پذير نيز تصور مي‎كنند و شرايط موجود در اين نواحي را مساعد براي بروز ناهنجاري‎هاي اجتماعي مي‎دانند.

در بسياري از موارد، مديران اقدامات مؤثري را در جهت بهبود آنها انجام نمي‎دهند و عمده اقدامات خود را معطوف به بهسازي معابر و ارتقاء وضعيت كالبدي اين نواحي مي‎كنند و كمتر به حوزه انساني ساكن در اين نواحي مي پردازند. هرچند شايد نتوان به يك تعريف جامع و فراگير در توصيف ويژگيهاي اين نواحي رسيد كه تمامي وجوه حاكم بر اين مناطق را بازگو نمايد ليكن در يك برداشت كلي مي‎توان ايجاد اين نواحي در شهرها را جزيي از فرايند عدم تعادل شهري/ منطقه‎اي و سازگاري دوگانه اقتصادي در جامعه تلقي كرد كه منجر به تغيير مكاني جمعيت از نواحي فقير و توسعه‎نيافته روستايي به سمت و سوي نواحي برتر شهري مي‎گردد.

در اين جريان انتقال جمعيتي، به دليل عدم پاسخگويي بازار رسمي، نواحي بي‎دفاع و فاقد نظارت شهري، عرصه اسكان اين گروههاي تازه‎ وارد، كه توان رقابت در بازار رسمي زمين و مسكن را ندارند، شده و با سرعت مهارنشدني اشغال مي‎گردند. هماهنگي با اين نياز اجتماعي، فرصت‎طلبي گروههاي سودجوورانت‎خواري زمين، به عنوان يك فعاليت اقتصاي، عامل تشديد‎كننده محسوب شده و زمينه لازم در گسترش آن پديد مي‎آورد. شاخصه‌هاي چنين مناطقي معمولا باعواملي نظير فقدان خدمات پايه و اساسي، فقدان امنيت مالكيت زمين، سكونت خانوارهاي كم درآمد و فقير و وابستگي شديد به فرصت‌هاي شغلي غير رسمي بيان مي شود.(رفيعيان، 1385، ص265)

سكونتگاه هاي غيررسمي پديده اي گذرا و ناپديد شدني نيست و در سطح کشورهاي در حال توسعه به شدت در حال گسترش است.از اين رو، در مهمترين اسناد جهاني و از جمله در اهداف توسعه هزاره به ضرورت بهبود سريع اين وضعيت اشاره شده است.(صرافي، 1381، ص6)

1 Robert, E.Park

2 Everet, Stone

3 John, Turner

4 Charles, Abrams

تعاريف سكونتگاه هاي غيررسمي

1- ساکنان سكونتگاه هاي غيررسمي به معناي اعم شامل تمامي کساني است که در محدوده اقتصادي شهر ساکن هستند ولي جذب اقتصاد شهري نشده اند. جاذبه هاي شهرنشيني و رفاه شهري، اين افراد را از زادگاه خويش کنده و به سوي قطب هاي صنعتي و بازارهاي کار مي کشاند و اکثرا مهاجرين روستايي هستند که به منظور گذراندن بهتر زندگي راهي شهرها مي شوند. (زاهداني،1369، ص10)

2- سكونتگاه هاي غيررسمي به نوعي اسکان گفته مي شود که افرادي بدون اجازه و يا پرداخت اجاره بها مکان آنها را اشغال کرده وآن را سرپناه خويش قرار داده اند. اين تعريف فقط به جنبه فيزيکي سكونتگاه هاي غيررسمي پرداخته و تصرف عدواني را لازمه سكونتگاه هاي غيررسمي دانسته است. (عسگري طباطبايي، 1381، ص102)

3- به نظر عده اي از متخصصين؛ سكونتگاه هاي غيررسمي عبارت است از وضع زندگي تمام کساني که در جامعه شهري ساکنند ولي از نظر درآمد، بهره گيري از امکانات و خدمات در شرايط نامطلوبي بسر مي برند. در واقع کليه کساني که از حالت توليدي گذشته خود بيرون آمده و به صورت مازاد نيروي انساني در حاشيه شهر سکني مي گزينند و داراي يک زندگي حاشيه اي هستند.(حسين زاده دلير،1370، ص64).

4- ديويد هاروي[1] در کتاب عدالت اجتماعي و شهر ويژگي هاي محلات زاغه نشين را چنين عـنوان مي کند: محلات زاغه نشين آخرين چاره بازندگان است و در تلاش بي امان براي بدست آوردن مزاياي شهري، اين محلات از نظر مدرسه، شغل، جمع آوري زباله، روشنايي معابر، خدمات اجتماعي و هر چيز ديگري که به طور دسته جمعي فراهم مي شود نيز بازنده هستند، محله زاغه نشين محله اي است که جمعيت آن نميتواند در روند رقابت براي کالاها و خدمات عمومي به نحو موثري شرکت جويد و بدين ترتيب کنترلي بر نحوه توزيع اين خدمات و کالاها ندارد. (هاروي،1376، ص72)

1  David, Harvey

گرايشات شهرنشيني و سكونتگاه­هاي غيررسمي در ايران

بررسي هاي شهر نشيني جديد ايران، نشان از وجود دو دوره متمايز دارد؛ دوره اول؛ از سال 1300 شروع شده و تا سال 1340 و شروع اصلاحات ارضي ادامه مي يابد و دوره دوم؛ مربوط به دوره پس از اصلاحات ارضي است که از دهه 40 شروع شده تا به امروز ادامه دارد و اساسي ترين مشکلات شهرنشيني ايران مربوط به اين دوره مي باشد. به گونه اي که در اين دوران افزايش مهاجرت ها و رشد بدقواره شهرهاي بزرگ و متوسط عوارض بسياري را پيش روي قــرار داد.(حساميان،1363، ص17).

پيش بيني سازمان ملل درباره جمعيت شهرنشين ايران، بيانگر آن است که ايران تا سال 1405 يک جامعه شهر نشين خواهد بود به طوري که حدود 75 درصد از جمعيت آن در نقاط شهري ساکن خواهند بود. اين رقم تقريباً مساوي نرخ شهرنشيني در کشورهاي توسعه يافته (79 درصد) و بيشتر از نرخ شهرنشيني در جهان (5/60 درصد) است.(درکوش،1380). آمار موجود حاکي از آن است که جمعيت شهري در ايران شتاب فزاينده­اي داشته است. به طور مثال، طي دو دهه يعني از سال 1355 تا 1375 جمعيت شهري از 8/15 ميليون نفر به 8/36 ميليون نفر رسيده يا 3/2 برابر شده است.(اطهاري،1382، ص53).

تا قبل از اينکه برنامه ريزي شهري در ايران به طور رسمي رايج گردد و برنامه ريزي هاي مسکن در دستور کار قرار گيرند مشکلي به نام سكونتگاه هاي غيررسمي در ايران مد نظر برنامه ريزان نبوده است. چون اين معضل به صورت امروزي و حاد مطرح نبوده است و ضوابط مربوط به سكونتگاه هاي غيررسمي تعريف نشده بودند تا اين پديده قابل تفکيک باشد. ( اطهاري،1382، ص51).

مطالعات کارشناسان، آغاز مهــاجرت و نطفه هاي مربوط به سـكونتگاه هاي غيررسمي در ايران را مربوط به سالهاي 32-1320 مي دانند.(حاج يوسفي،1382، ص179) بر اساس آمار ارائه شده از سوي سازمان هاي متولي، حداقل يک هفتم جمعيت شهري ( حدود 6 تا 7 ميليون نفر در سکونتگاه هاي غيررسمي زندگي مي کنند. بر هميــن اساس حدود سه چهــارم سكونتگاه هاي غيررسمي در ده شهر بزرگ کشور اسکان دارند و پيش بيني مي شود در ده سال آينده جمعيت اسکان هاي غيررسمي به دو برابر ( يک چهارم جمعيت شهري ) افزايش يابد.

در کل، شکلي که سكونتگاه هاي غيررسمي در ايران به خود مي گيرد متمايز از ساير کشورهاي جهان سوم مي باشد و عواملي چند اين پديده را تعديل کرده اند. از جمله؛ وجود ثروت خدادادي (نفت) در ايران و درآمدهاي سرشاري که به صورت کاذب طي دهه 1350، بازار خدماتي وسيعي را به وجود آورد و براي مدتي درآمد نسبتاً بالا را براي ساکنين شهرها پديد آورد.

عامل دوم، وقوع انقلاب اسلامي بود که در اوايل انقلاب شدت حاشيه نشيني را تعديل کرد. عامل نهايي مربوط به اهميت رواني است که داشتن يک سرپناه براي يک فرد به وجود مي آورد و اهميتي که خانه و چهار ديواري در فرهنگ ايرانيان حائز آن است.(پيران،1366، ص 58) به طور کـــلي، شهرنشينـي و سكونتگاه هاي غيررسمي از ويژگي هاي اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي ايران تأثير پذيرفته و شکلي متمايز را به وجود آورده است که در مواجهه با اين پديده، تـوجه به اين ويژگــي ها عامل موفـقيت طرح هاي بهبود شرايط اين سکونتگاهها خواهد بود.

جایــگاه و اهمیت مشارکت در برنامه ریزی شهری با تأكيد بر توانمندسازي سكونتگاه هاي غيررسمي

مفهوم مشارکت به عنوان مفهوم پایه ای در ادبیات شهر سازی مطرح است . هدف اصلی در طرح های مشارکتی شرکت دادن مردم در فرایندی است که اثرات و نتایج آن متوجه خود مردم ، مکان سکونت و محدوده فعالیت اجتماعی آنها خواهد شد . دلایل متعددی برای مشارکت دادن شهروندان در اداره امور شهرها وجود دارد که برخی از آنها را می توان بدین شرح بر شمرد ؛

الف – گسترش ارزش های فرهنگی که هنجارهای برابری و مردم سالاری را تقویت می کند و به افزایش تقاضای شهروندان برای دخالت در تصمیم گیری می انجامد .

ب – مشارکت مردم در امور موجب افزایش کار آمدی می شود .

پ – افزایش پیچیدگی روابط در شهرها امکان اداره انفرادی و آمرانه امور از را از میان برده است.

به هــمین خاطر است که صاحب نظران مدیــریت شهری گاهـــی اعتقاد پیدا می کننند که می بایست بخشی از مدیریت شهری و جنبه های آن به نهادهای مردمی واگذار شود که ضرورت این امر را می توان در چند مورد خلاصه کرد :

• مشــارکت منجر به کــار گیری و استفـاده از ظــرفیت های موجود شهر و نیروهای توانمند شهر می گردد.
• باعث افزایش شور و شوق مردم برای درگیر شدن در امور شهری گشته و روحیه سازندگی شهروندان را افزایش می دهد .
• مشارکت در مدیریت امور شهر باعث افزایش نو آوری و ابتکار می گردد چرا که مردم به واسطه قرار گرفتن در بطن فرایند زندگی شهری خوب ، می توانند خواسته ها را شناسایی و راه حل های پیشنهادی را ارائه نمایند.
• به واسطه مشارکت مردم در فرایند توسعه شهری ، مدیران شهری بهتر می توانند مسائل و نارســایی های اجتماعی شهر را شناخته و در جهت حل آن و در نهایت ، بهسازی و توسعـــه شهر، اقدام کنند . ( سرآوند ، مرحله چهارم « تدوین طرحها و برنامه ها » ، 1384 : 4-2 ) .

در مورد سامان دهی سكونتگاه هاي غیر رسمی نیز مانند هر طرح و برنامه ای باید توجه داشت که در نظر گرفتن مشارکت امری ضروری و غیر قابل اجتناب است و از این رویـکرد جدید  یعنی توانمند سازی بر این امر صحه گذاشته می شود . یعنی بدون مشارکت ، رویکرد توانمند سازی معنـا نمی یابد .

سكونتگاه

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های جغرافیا کلیک کنید. 

نمونه ای از منابع

1. اطهاري، کمال، سنجش عامل ساختاري و نهادي در ايران، مجموعه مقالات حاشيه نشيني و اسکان غير رسمي، جلد اول، دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي، ۱۳۸2
2. بن (خبرنامه انجمن صنفي مهندسان معمار و شهرساز)سند ملي توانمند سازي و ساماندهي اسکان غير رسمي، سال نهم، شماره 32-33.
3. پيران، پرويز، آلونک نشيني در ايران: ديدگاههاي نظري: با نگاهي به شرايط ايران، اطلاعات سياسي ـ  اقتصادي، شماره 87-88، 1373.
4. پيران، پرويز، شهرنشيني شتابان و ناهمگون آلونک نشيني در تهران، اطلاعات سياسي ـ اقتصادي، شماره ۴، ۱۳۶۶.
5. پيران، پرويز، شهرنشيني شتابان و ناهمگون مسکن نابهنجار، اطلاعات سياسي ـ اقتصادي،.شماره 24، ۱۳۶۸
6. جواهري پور، مهرداد و بابک داورپناه، سکونتگاههاي ناپايدار اقشار کم درآمد شهري (بازبيني سياستگذاري هاي دوران اخير در زمينه اسکان غير رسمي يا نابسامان)، فصلنامه هفت شهر، شماره هشت، ۱۳۸۱.
7. حاج يوسفي، علي، پديده حاشيه نشيني قبل از انقلاب، مجموعه مقالات حاشيه نشيني و اسکان غير رسمي، جلد اول، دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي، ۱۳۸۲
8. حافظ نيا، محمد رضا، مقدمه اي بر روش تحقيق در علوم انساني، تهران، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني (سمت)،تهران، ۱۳۷۷.
9. حساميان، فرخ و ديگران، شهرنشيني در ايران، چاپ اول، تهران، انتشارات نگاه، .۱۳۶۳
10. حسيــن زاده دلير، کريم، حــاشيه نشيني:  در جستجوي معنــي و مفهوم, اطلاعـــات سياسي ـ اقتصادي، شماره هشتم و نهم، ۱۳۷۰.
11. …
12. …

http://www.washington.edu/