بررسی آراء و نوآوری‌های شهید محمدباقر صدر در اصول فقه

بررسی آراء و نوآوری‌های شهید محمدباقر صدر

  شهید محمدباقر صدر

فهرست مطالب

عنوان    صفحه

چکیده 1

مقدمه  2

1-8- زندگی نامه و فعالیت های اجتماعی و سیاسی شهید صدر 5

1-9- نمایی کلی از اندیشه های شهید صدر 7

1-9-1- حكومت اسلامی  7

1-10- مسؤولیت خطیر حوزویان  11

1-11- شهادت   12

فصل دوم: نوآوری‌های اصولی شهید صدر 14

2-1- تعاریف و اصطلاحات   15

2-2- نوآوری شهیدصدردرساختارسازی(تقسیم بندی مباحث علم اصول) 16

2-2-1- ادله محرزه 21

2-2-2- اصول عملی  22

2-3- نظریه منطقه الفراغ  23

2-4- نوآوری شهید صدر در تعریف علم اصول  24

2-4-1- ضرورت تعریف هر علم قبل از شروع مسائل آن  25

2-4-2- بررسی تعریف سنتی علم اصول  25

2-5- موضوع علم اصول  32

2-6- نوآوری شهید صدر در تفسیر حقیقت حکم ظاهری و كیفیت جمع میان احكام ظاهرى و واقعی  35

2-6-1- بررسی تعریف حکم واقعی وظاهری  35

2-6-2- بررسی تعریف حكم شرعى‌ 36

2-6-3- خصوصیات تعریف شهید صدر 39

2-6-4- امتیازات راهکار شهید صدر در جمع بین حکم واقعی وظاهری  47

2-7- نوآوری شهید صدر در وضع الفاظ «نظریه قرن اکید» 50

2-7-1- بررسی تعریف لغوی واصطلاحی وضع  50

2-7-2- نظریه دلالت ذاتى الفاظ  53

2-7-3- نظریه دلالت وضعی اعتبار وگرایشهای آن  54

2-7-4- نظریه قرن اکید شهید صدر 60

2-8- نوآوری شهید صدر در اصلاح کتابهای درسی علم اصول  65

2-9- نوآوری شهید صدر در عنوان بندی مباحث اصولی  69

2-10- نوآوری شهید صدر در اصطلاح سازی درعلم اصول  72

فصل سوم: بررسی نظریه حق الطاعه و حجیت قطع  76

3-1- نوآوری مبنایی شهید صدر«نظریه حق الطاعه» 77

3-2- حجیت قطع  87

فصل چهارم: سیره از دیدگاه شهید صدر 98

4-1- سیره از دیدگاه شهید صدر 99

4-1-2- راه های اثبات سیره عقلایی و متشرعه و چگونگی استدلال به آن  103

4-1-3- چگونه موافقت کاشف از امضای شارع را به دست می آوریم؟ 107

4-1-4- چه مقدار از احکام با سیره متشرعه اثبات می شود؟ 111

4-1-5- مفاد امضای سیره عقلایی تا چه مقدار است؟ 111

4-1-6- تفاوتهای میان سیره متشرعه و عقلا  112

4-1-7- انواع سیره متشرعه  113

منابع و مأخذ  116

  شهید محمدباقر صدر

چکیده

علم اصول به عنوان یک علم بنیادی در فرآیند اجتهاد و استنباط حکم شرعی از ادله خاص خود در طول تاریخ خود شاهد فراز و نشیب‌های زیاد و گوناگونی بوده است. شهید صدر که خود یکی از بزرگترین اصولیان معاصر است، دوره تحول در این علم را به سه دوره تقسیم می‌کند: دوره‌ی اول دوره‌ی پیدایش که از ابن‌جنید آغاز و با ظهور شیخ طوسی به پایان رسید. دوره دوم دوره‌ی رشد و تکامل و دوره سوم، دوره‌ی کمال و شکوفایی است که از زمان وحید بهبهانی آغازید و توسط شیخ انصاری به اوج خود رسید. دوره و عصر شهید صدر را با توجه به نوآوری‌های اصولی موجود می‌توان عصر چهارم تلقی نمود؛

زیرا وی در ابعاد گوناگون این علم دست به نوآوری زده و فرآیند ابتکاری وی عبارت است از: ساختارسازی که به معنای ارائه تقسیم‌بندی خاص برای علم اصول است، نظریه پردازی (ابداع آرای جدید و بی‌سابقه در علم اصول)، تاریخ‌مندی (توجه به تاریخ تحول علم اصول)، انسجام‌بخشی (کشف ارتباط مباحث علم اصول باهمدیگر)، غنی‌سازی (بازآفرینی براهین و استدلال‌های اصولی)، ریشه‌یابی (راه یافتن به اصل مسائل اصولی) عنوان‌بندی جدید مسائل علم به مقتضای اصل بحث، اصطلاح‌سازی که در آن اصطلاحات جدیدی توسط ایشان به علم اصول راه یافت و درسی سازی که همان نگارش متون درسی مناسب سطوح سه گانه یادگیری در حوزه می‌باشد.

در این پژوهش تلاش شده است که به مهمترین مسائل نوآورانه شهید صدر پرداخته شود؛ مسائلی از قبیل حق‌الطاعه، تببین حقیقت حکم ظاهری و چگونگی جمع بین حکم ظاهری و واقعی، حجیت قطع و عدم تلازم ذاتی بین آن دو، تعریف علم اصول و موضوع آن، تفسیر صحیح دلالت الفاظ و نظریه قرن اکید، تبیین نقش و کشف مبانی و تعریف اقسام سیره، معرفی اصطلاحات ابتکاری، بررسی دلایل تقسیم بندی مباحث اصولی و طرح درسی سازی و دلایل آن.

کلیدواژه‌ها: اصول، فقه، نوآوری، قرن اکید،  محمدباقر صدر .

مقدمه

برای شناخت هر اندیشه ای یا مکتبی مهمترین گام، بازشناسی شاخصه های اصلی آن مکتب است. مکتب اصولی یا به تعبیر عربی خود شهیدصدر (المدرسه الاصولیة) را می توان  براساس میزان نوآفرینی وتحول در ساختارهای مبنایی،باز گشایی باب‌ها و عناوین جدید درآن علم،ارائه تفسیرهای نوین از مسائل کهنه در علم مورد بحث، ابتکار اصطلاحات کاملا بی سابقه و در واقع بن مایه های  اصلی که از رهگذر آنها می‌توان یک اندیشه یا مکتبی را از دیگری متمایز دانست، مورد ارزیابی قرار داد.

شاید این نکته هویدا باشد که نبوغ مکتب داران سهم بسیار بالایی در فرآیند مکتب سازی در هر علمی از علوم از جمله علم اصول دارا میباشد.نبوغ شهید صدر وتلاش بی دریغ وی همانگونه که گذشت در ایجاد رویکرد نوآورانه در شکل گیری مکتب اصولی مخصوص وی تاثیر بسزایی دارد.

تفاوت مکتب‌های اصولی ناظر به تفاوت های کلی و کلان است که چهره علم اصول را عوض می‌کند. سید کاظم حائری که از شاگردان دوره نخست اصول شهید صدر است در توصیف کلی پیرامون اندیشه های اصولی شهید صدر معتقداست کارهای  ابداعی شهیدصدر را میتوان درسه بخش معرفی نمود:

الف) مباحثی اصولی که کاملا جدید وبی سابقه هستند؛ مانند بحث حق الطاعه و سیره.

ب) مباحثی که سابقه‌ای دراصول دارند اما شهید صدر تفسیر ابتکار آمیز از آنها ارائه نمود مانند معنای حرفی.

ج)مباحثی که فاقداستدلالها و برهان‌های لازم است و شهید صدر در استحکام آنها تلاش فراوانی از خود نشان داد.

اما اگردقت بیشتری در شناسائی مکتب شهید صدر انجام شود می‌توان نه شاخصه اصلی را برای مکتب اصولی شهید صدر  برشمرد هرچند شاخصه های دیگری هم قابل شناسایی هستند:

1. ساختار سازی: ارائه تقسیم بندی متکامل تری از مباحث علم اصول؛
2. عنوان سازی: خلق عناوین جدید همراه با جعل برخی اصطلاحات از قبیل: الحکم الشرعی و تقسیماته، الحکم الواقعی و الحکم الظاهری، اجتماع الحکم الواقعی و الظاهری و …؛
3. ریشه یابی: تمرکز بر پاره ای مباحث زیربنایی همچون تفاوت حکم ظاهری و واقعی، تفاوت امارات با اصول، تعلق حکم به عناوین ذهنی یا موضوعات خارجی؛
4. نظریه پردازی: طرح نظریه جمع میان حکم ظاهری و واقعی، حق الطاعه؛

دلیلیت و دلالت سیره، حجیت قطع، تفسیر وضع و… ؛

5. غنی سازی: تکمیل، ترمیم، بازپروری و بازآفرینی مباحث مطرح شده در ابوابی همچون باب دلیل عقلی، تعارض ادله و نیز مباحث الفاظ؛
6. انسجام بخشی: تبیین نظام تفکر اصولی و ارتباط معنادار قواعد اصولی؛
7. تاریخ مندی: جست وجو از تحولات تاریخی و ادوار تطور علم اصول؛
8. درسی سازی: رعایت نکات آموزشی و به کارگیری شیوه های درسنامه نویسی؛

9.اصطلاح سازی:ابتکار اصطلاحاتی از قبیل حق‌الطاعه، تزاحم حفظی، تعارض مستقر و غیر مستقر و…؛

جهت مشاهده و دانلود بررسی نظريه منطقه الفراغ و تأثير آن در حل مشکلات حکومت اسلامی کلیک کنید . (محمدباقر صدر)

زندگی نامه و فعالیت های اجتماعی و سیاسی شهید محمدباقر صدر 

شهید گرانقدر، سید محمد باقر صدر، ثمره شجره طیبه ای است از عالمان پاک نهاد و از خاندانی که همگی از چهره های تابناک دین و علم و فضیلت و از حماسه گستران جهاد فکری، نبردآوران مجاهدات سیاسی و مردمی، قهرمانان مبارزه های ایدئولوژیکی و از مشهورترین خاندان های علم و فقاهت و مرجعیت در ایران و عراق و لبنان اند.

پدر شهید صدر، سید حیدر، از اجلای علمای عصر خویش  واز دانشمندان بزرگ شیعه عراق و مادرش دختر “عبدالحسین آل یاسین” از مردان برجسته علمی و مذهبی بود. مادرش، فرزند شیخ عبدالحسین آل یاسین – که از رجال برجسته عراق به شمار می رفت – بانویی پرهیزکار بود. خانواده آل یاسین از لحاظ علمی و اجتماعی در عراق دارای تاریخی پرافتخار است. دو دایی شهید صدر، شیخ مرتضی و شیخ محمد رضا آل یاسین، از محققان و دانشمندان بزرگوار عصر خود بودند.

شجره نامه شهید صدر با 31 واسطه و از نسل ابراهیم المرتضی (210 ه . ق) به امام كاظم علیه السلام می رسد. هیچ گاه میان این خانواده و نهاد مقدس حوزه و مرجعیت جدایی نیفتاد و اجداد ایشان به مقام های معنوی والایی رسیده بودند.

خاندان ایشان به دلیل منسوب بودن به صدرالدین، به نام «خاندان صدر» شناخته می شوند و به علت سكونتشان در گذشته های دور در كاظمین، «كاظمی» لقب گرفته اند. البته به دلیل انتسابشان به سید حیدر، پدر شهید صدر، به آنان «خاندان حیدری» نیز می گویند. برخی نام های معروف این خاندان در دوره های پیشین عبارت است از: آل ابی سبحه (به علت منسوب بودن به موسی «ابوسبحه» بن مرتضی ابراهیم بن امام موسی كاظم علیه السلام)؛ آل القطعی(در نسبشان به حسین القطعی بن موسی «ابوسبحه»)؛ آل ابی الحسن و آل شرف الدین (در نسبشان به ابراهیم معروف به شرف الدین، جد پنجم شهید صدر.)

امروزه این خاندان به «آل الصدر» معروفند وبرخی ازآنان، در لبنان در منطقه جبل عامل ساکن هستند. از اجداد ایشان، می توان از عبدالحسین شرف الدین جبل عاملی، رهبر شیعیان لبنان در عصر خود و نویسنده كتاب های معروفِ المراجعات، ابوهریره، الاجتهاد و النص و… نام برد. برخی معتقدند اصالت این خاندان، عراقی است، ولی تاریخ دقیقی از مهاجرتشان به لبنان در دست نیست و گویا به جد نهم شهیدصدر، شهید عزالدین الحسین بن ابی الحسن معروف به موسوی العاملی الجبعی باز می گردد.

شهید محمدباقر صدر

جهت مشاهده نمونه های دیگر از ادبیات و پیشینه تحقیق پایان نامه های حقوق کلیک کنید.

نمایی کلی از اندیشه های شهید محمدباقر صدر 

حكومت اسلامی

شهید محمدباقر صدر درباره ضرورت ایجاد حكومت اسلامی بر دو اصل تكیه می كرد

 اصل ضرورت دینی

بر پایه این دیدگاه، وجود دولت اسلامی برای اقامه حدود الهی، ادامه خط نبوت و امامت و حفظ و گسترش دین الهی ضروری است؛ زیرا بدون آن، حدود و فرمان های الهی اجرا نمی گردد، به سیره پیامبر و امامان علیهم السلام رفتار نمی شود و دین الهی در امان نمی ماند و گسترش نمی یابد و البته این اصلی عقلی است.

نوآوری شهید صدر در تعریف علم اصول

درواقع شهید محمدباقر صدر همانطوری که اشاره شد نه تنها در زمینه مباحث مهم علم اصول به نوآوری پرداخته بلکه حتی این ابتکار درمباحث مقدماتی علم اصول نیز مشاهده می شود،مباحثی که شاید ازدیدگاه برخی اهمیت چندانی ندارد اما از دیدگاه شهید صدر بسیار حائز اهمیت است ومنظور از مباحث مقدماتی مسائلی ازقبیل تعریف علم اصول،موضوع علم اصول و تبیین حقیقت حکم شرعی وتحلیل ماهیت دقیق حکم شرعی ومسائل مرتبط با آن است.

در این فصل نگارنده به موارد اشاره شده فوق خواهد پرداخت وسهم شهید صدر ونحوه پردازش و تحلیل آن مسائل ومیزان نوآوری ها رابه نمایش خواهد گذاشت.

نوآوری شهید محمدباقر صدر در اصلاح کتابهای درسی علم اصول

یکی از بخشهای مهم پروژه اصلاح ساختار حوزه نزد شهید صدر اصلاح نظام آموزشی آن است وباز از دیدگاه او یکی از مهمترین بخشهای آموزشی کتابهای درسی آن نظام به شمار میآید. شهید صدر  که همواره به فکر ایجادتحول در حوزه بوده وظیفه خود دانست که کتابی را برای مرحله سطوح به رشته تحریر درآورد هرچند سرعت در نگاشن کتاب ابتکارآمیز درسی وی یعنی (دروس فی عالم الاصول)  در اثر اصرار یکی از شاگردانش به نام سید عبد الغنی اردبیلی بود اما این دغدغه تحول متون درسی حوزه از دیرباز همراه او بود البته باید تاکید نمود که کمتر کسی از فقهای بزرگ را می شناسیم که به فکر درسی سازی علم اصول برآمده و در عمل کتابی را با رعایت نکات آموزشی برای طلاب دوره سطح آماده کرده باشد.

البته مرحوم مظفر در این راه پیش قدم بود؛ ولی تفاوت بسیاری میان کار او و کار شهید محمدباقر صدر است؛ چرا که اولاً در آغازِ اصول الفقه هیچ مقدمه ای در تعریف کار و انگیزه پرداختن بدان و روش تدوین دیده نمی شود. ثانیاً کتاب مرحوم مظفر انعکاسی از مبانی اصولی برخی رجال این علم است (تحت تاثیر استاد خود محمد حسین اصفهانی بود)و طبعاً بر یک منوال نگاشته نشده است و خواننده اگر در جست وجوی اطلاعات بیشتری از مطالب کتاب باشد، منبعی در اختیار ندارد تا دیدگاه نهایی موءلف یا لااقل دیدگاه او در سطح این کتاب را بهتر بشناسد.

ثالثاً کتاب مذکور وصله ای ناهمگون میان معالم الأصول و فرائد الأصول یا کفایة الأصول به نظر می آید و به عنوان نخستین کتاب درسی برای طلاب مبتدی نیز قابل هضم نیست؛ ولی در حلقات الأصول هم مقدمه ای بسیار ارزشمند راهنمای اساتید و طلاب است و هم مجموع مطالبِ هر یک از سه حلقه و مجموع حلقاتْ روی هم رفته به یک منوال نوشته شده و انعکاسی از یک تفکر منسجم است؛ در عین آنکه انعکاسی از آرای اصولی دیگر شخصیت ها و نقد و بررسی آنها نیز هست.(ادامه در فایل)

 ضرورت تكوینی

از دیدگاه شهید محمدباقر صدر  ، ایجاد حكومت اسلامی نه تنها ضرورتی شرعی است، بلكه ضرورتی عینی و طبیعی برای تمدن و اجتماع بشری است. ازاین رو، بهترین وسیله برای تحقق خلافت عمومی بشر در زمین و یگانه راه آدمی برای دست یابی به جامعه ای پیشرفته، متحد و با سعادت، ایجاد دولتی بر اساس مبانی اسلام است؛ زیرا پس از شكست مكتب های سوسیالیسم، لیبرالیسم و دیدگاه های فكری متعدد دیگر درباره ایجاد دولتی صالح و مبتنی بر سعادت بشر، ضرورت وجود حكومتی اسلامی نمایان می شود كه بتواند آزادی انسان را بر مبنای خلافتش در زمین تأمین و عدالت اجتماعی را بر اساس عدل الهی در جامعه اجرا كند. از دیدگاه شهید صدر، حكومت اسلامی، همان حكومت مردم بر سرنوشت خویش است كه آن را با عنوان «خلافت انسان و شهادت انبیا» مطرح كرده است. بر این اساس، خداوند بر پایه رسالت خلیفه اللهی انسان، او را جانشین خود در زمین قرار داده است.

  نمونه ای از منابع و مأخذ شهید محمدباقر صدر

1. قرآن کریم
2. آخوند خراسانی، محمد کاظم، کفایة الاصول، قم: انتشارات جامعه مدرسین، چاپ سوم، 1414 قمری.
3. ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، قم: نشرالبلاغه، چاپ اول، 1377.
4. آنتونی گیدنز، مجله علوم اجتماعی، ترجمه ایرج ساعی ارسی، تهران: انتشارات دانژه، چاپ 1390، شماره 7.
5. امینی، عبداله، فصل نامه حکومت اسلامی، ترجمه: فصلی عبدالهادی، ش 20، تابستان 1380.
6. اصفهانی، محمدحسین، بحوث فی علم الاصول، قم، جامعه‌ی مدرسین، 1375.
7. البهسودی، محمد سرور، مصباح الاصول (تقریرات درس ابوالقاسم خویی)، قم: مکتبة الداوری، چاپ دوم، 1409 قمری.
8. بهبهانی، وحید، الفواید الحائریه، قم: مجمع لمکراسلامی، چاپ اول، 1415 قمری.
9. جمعی از نویسندگان، فرهنگ نامه اصول الفقه، قم: پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی،1389.
10. حائری، سید کاظم، مباحث الاصول (تقریرات درس شهید صدر)، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1415قمری.
11. حکمت نیا، محمود، مقاله تبین نظریه الفراغ و فصل نامه اقتصاد اسلامی، شماره 8، زمستان 1381.
12. حائری، سیدعلی اکبر، نظریه حق الطاعه، مجله پژوهش‌های اصولی، شماره12، شوال 1416.
13. حسینی سیستانی، علی، الرافدفی علم الاصول، قم: مکتب آیت الله سیستان، سال 1414 هجری قمری.
14. حرعاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول 1409ه.ق.
15. خویی، ابولقاسم، اجود التقریرات (تقریرات درس میرزای نائینی)، قم: کتابفروشی مصطفوی، چاپ سوم، سال 1381.
16. …
17. …

  شهید محمدباقر صدر 

محمدباقر صدر